Arkusze do oceny zeznań aktowych

Dla każdej z metod analizy treściowej – SVA, RM, SCAN i MASAM opracowano odrębny arkusz do oceny zeznań aktowych, ale wszystkie arkusze zawierały pewne elementy wspólne (zob. Aneks 11., str. 360, Aneks 12, str. 361, Aneks 13, str. 362 i Aneks 14, str. 363). Po pierwsze, w części wstępnej arkusza znalazła się tabela w której wpisywano kod sędziego kompetentnego i kod zeznania, wskazywano płeć, wiek, rok studiów i specjalizację oceniającego zeznanie, określano której z kolei oceny dokonuje sędzia i jak długo trwała, sędzia kompetentny zaznaczał również metodę, jaką analizuje dane zeznanie.

W prawym dolnym rogu tabeli wstępnej znajdowało się miejsce na określenie, na skali od 1 do 10 stopnia stanowczości wniosków końcowych analizy. Jeżeli sędzia kompetentny dokonywał oceny zgodnej z rezultatem analizy przy użyciu danej metody treściowej, mógł oznaczyć poziom stanowczości wniosków, ale w przypadku, gdy wydawał ocenę niezależną od wyniku analizy treściowej z zastosowaniem określonej metody, był zobowiązany do wskazania, jak bardzo jest przekonany o słuszności swojego stanowiska. Drugim elementem wspólnym dla arkuszy do oceny zeznań aktowych była tabela zawierająca kryteria treściowe danej metody, wraz z krótką charakterystyką (opisem znaczenia danego kryterium) i 6 punktową skalą do oceny stopnia zgodności zeznania z danym kryterium w przypadku metod SVA, RM i SCAN, bądź stopnia zgodności

164 właściwości zeznania ocenianych przez pryzmat kryteriów z cechami obiektów i zdarzeń, osoby spostrzegającej i przesłuchania, w przypadku metody MASAM.

Sędziowie kompetentni dokonywali oceny indywidualnej każdego z kryteriów, a następnie sumowali liczbę punków uzyskanych przez dane zeznanie. W końcowej części arkuszy do analizy zeznań aktowych znajdowały się rubryki pozwalające na ocenę wartości dowodowej zeznania na podstawie metody (prawda/fałsz) i ewentualnie na wniosek samodzielny sędziego kompetentnego, niezależny od wyników analizy treściowej (prawda/fałsz). Pozostawiono również miejsce na ewentualne uwagi.

Arkusz do oceny zeznań aktowych metodą Statement Validity Assessment składał się z 19 kryteriów treściowych Criteria – Based Content Analysis i 11 kryteriów zaliczanych do „Listy kontrolnej” (Validity Checklist), odpowiadał dostępnym w języku polskim i znanym wśród psychologów sądowych opracowaniom SVA autorstwa A. Vrija (m.in. Vrij A., 2009; Memon A., Vrij A., Bull R., 2003b). Analizę zeznań aktowych przeprowadzano w oparciu o następujące kryteria: logiczna struktura; niestrukturalizowany sposób prezentacji; duża liczba szczegółów; osadzenie w kontekście; opisy interakcji;

odtwarzanie wypowiedzi; nieoczekiwane komplikacje; niezwykłe szczegóły; niepotrzebne szczegóły; szczegóły dokładnie opisane i błędnie rozumiane; powiązanie skojarzenia z innymi zdarzeniami; opisy stanu umysłu świadka; przypisywanie sprawcy stanu umysłu;

spontaniczne poprawki; przyznawanie się do niepamięci; wysuwanie wątpliwości co do własnego zeznania; obniżanie własnej wartości; wybaczanie przestępcy; szczegóły charakterystyczne dla przestępstwa.

Lista kontrolna obejmowała ocenę pod względem: stosowności języka i wiedzy;

stosowności emocji; podatności na sugestię; zadawania pytań w sposób sugerujący odpowiedź; jakości wywiadu; motywów złożenia doniesienia; kontekst ujawnienia

165 incydentu; nacisków na złożenie fałszywego doniesienia; zgodności z prawami natury;

zgodności z innymi zeznaniami oraz zgodność z innymi dowodami.

Arkusz do oceny metodą Reality Monitoring składał się łącznie z 51 kryteriów treściowych - pierwszych osiem kryteriów odpowiadało pierwotnej koncepcji M.K.

Johnson i C.L. Raye (1981), w opracowaniu M. Alonso – Quecuty, to znaczy w wersji dostępnej w języku polskim z prac A. Vrija (Vrij A., 2009; Memon A., Vrij A., Bull R., 2003b), pozostałe 43 kryteria pochodziły z opracowania S.L. Sporera (2004), to jest w opracowaniu najczęściej wykorzystywanym w badaniach.

W arkuszu znalazły się następujące kryteria treściowe: przejrzystość, informacje percepcyjne, informacje dotyczące przestrzeni, informacje dotyczące czasu, uczucia, możliwość odtworzenia historii, realizm, operacje poznawcze, jasność, kolory, liczba szczegółów wizualnych, dźwięki, zapachy, dotyk, smak, żywość, dokładność szczegółów, porządek zdarzeń, złożoność opowieści, realizm opisu, położenie, otoczenie, ułożenie obiektów, ułożenie osób, czas, rok, pora roku, dzień, godzina, okres trwania, ogólna ocena znaczenia, realna odegrana rola, domniemane konsekwencje, faktyczne konsekwencje, pamiętane uczucia, charakter uczuć, natężenie uczuć wtedy, natężenie uczuć – zeznanie, myśli, obraz osobowości, jakość wspomnień, opis zdarzeń poprzedzających, opis zdarzeń następujących, wątpliwości co do wspomnień, powracanie myślami, powtórne opowiadanie, wiek świadka, stopień prawdopodobieństwa, wyjątkowość, nieprawdopodobne szczegóły, gotowość do uwierzenia.

Ocena metodą SCAN była prowadzona z użyciem arkusza zawierającego tylko dziesięć z kryteriów tej metody prezentowanych w literaturze (Vrij A., 2008a), albowiem nie wszystkie z nich przystają do oceny zeznań świadków. Wśród kryteriów treściowych przystających do analizy treściowej relacji świadków znalazły się: relacje społeczne; brak przekonania; struktura zeznania; emocje; obiektywny i subiektywny upływ czasu;

166 zaburzenia porządku i informacje zbędne; brakującej informacje; pierwsza osoba czas przeszły; zaimki; zmiana języka.

Analiza treściowa zeznań z zastosowaniem metody MASAM była prowadzona poprzez odwołanie się do wszystkich kryteriów treściowych właściwych tej technice.

Ocena obejmowała 21 kryteriów MASAM: spójność wewnętrzna; spójność z innymi zeznaniami; spójność z innymi dowodami; objętość zeznania; język opisu; struktura relacji; funkcje wypowiedzi; charakter i rodzaje szczegółów; opisy interakcji;

konsekwencje; osadzenie kontekstualne i powiązania zewnętrzne; dane sensoryczne;

źródło relacji; opisy stanów wewnętrznych; opisy związków; gotowość do zeznawania;

gotowość do wyszukiwania, identyfikowania i reprodukcji śladów pamięciowych; stopień pewności; uzupełnienia; ubytki pamięciowe; poszukiwanie akceptacji. Każde z 21 kryteriów MASAM było jednak oceniane przy użyciu skali 6 stopniowej (gdzie „1”

oznaczało całkowitą sprzeczność, a „6” absolutną zgodność) na trzech płaszczyznach:

zgodność z cechami obiektów i zdarzeń, zgodność z cechami świadka i zgodność z charakterystyką przesłuchania.

8.4.2.2. Arkusze do oceny zeznań eksperymentalnych

Analiza zeznań eksperymentalnych również była prowadzona z użyciem arkuszy opracowanych oddzielnie dla każdej z metod analizy treściowej (zob. Aneks 15., str. 364, Aneks 16, str. 365, Aneks 17., str. 366 i Aneks 18, str. 367). Podobnie jak w przypadku arkuszy do oceny zeznań aktowych, wszystkie arkusze eksperymentalne w części wstępnej zawierały tabelę w której sędzia kompetentny wpisywał swój kod oraz kod zeznania, określał swój wiek, płeć, rok studiów i specjalizację, podawał która z kolei jest to jego ocena i jak długo trwała, ponadto zaznaczał metodę, jaką przeanalizuje określone zeznanie.

167 W arkusza do oceny zeznań eksperymentalnych również znajdowało się miejsce na określenie stopnia stanowczości wniosków końcowych analizy, a obowiązek wskazania poziomu przekonania występował tylko wtedy, gdy sędzia kompetentny wydawał rozstrzygnięcie różniące się od wyników analizy treściowej przeprowadzonej z zastosowaniem danej metody analizy. W arkuszach do oceny zeznań eksperymentalnych również znajdowała się tabela zawierająca kryteria treściowe, wraz z krótką charakterystyką i 6 punktową skalą oceny stopnia zgodności zeznania z kryteriami treściowymi. Każde z kryteriów było indywidualnie oceniane, a w części końcowej arkusza znajdowało się miejsce na sumę punktów uzyskanych przez dane zeznanie. Po przeprowadzeniu analizy treściowej sędziowie kompetentni sumowali liczbę punków uzyskanych przez dane zeznanie i klasyfikowali zeznanie do jednej z trzech kategorii: P – przeżyłem, Z – Znam, W – Wyobrażam sobie, zaznaczając odpowiednią rubrykę w dolnej części arkusza. Ocena mogła stanowić jedynie wynik analizy treściowej, ale sędziowie kompetentni mieli też możliwość wyrażenia autonomicznego zdania na temat tego, do jakiej kategorii zaliczyć analizowane zeznanie.

Ze względu na charakter analizowanych treści (ich gromadzenie na potrzeby badań i tematykę), w arkuszu do oceny zeznań eksperymentalnych metodą SVA znalazło się 18 z 19 kryteriów CBCA (pominięto kryterium 18 – Wybaczanie przestępcy) i tylko sześć z 11 kryteriów listy kontrolnej (zachowano: stosowności języka i wiedzy; stosowności emocji;

podatności na sugestię; zadawania pytań w sposób sugerujący odpowiedź; jakości wywiadu; zgodność z prawami natury). Arkusze do oceny zeznań eksperymentalnych metodami Reality Monitoring, SCAN i MASAM zawierały taki sam katalog kryteriów treściowych, jak arkusze do analizy zeznań aktowych.

168 9. Analiza i interpretacja wyników

Analizie zostaną poddane dane uzyskane w trakcie 1 217 analiz treściowych przeprowadzonych przez 43 sędziów kompetentnych przy zastosowaniu czterech technik analizy treściowej: SVA, RM, SCAN i MASAM. Można wyróżnić cztery zasadnicze etapy prezentacji wyników: ocena wartości diagnostycznej analizy treściowej i poszczególnych jej technik; analiza właściwości psychometrycznych poszczególnych technik analizy treściowej; analiza samodzielnych ocen wartości zeznania formułowanych przez sędziów kompetentnych niezależnie od wyników analizy treściowej; opis zależności między zmiennymi istotnymi dla formowania się zeznań, a wynikami analizy oraz oceną wartości dowodowej zeznania. Ze względu na istotne różnice występujące na poszczególnych etapach procesu formowania się zeznań, inny zakres zgromadzonych danych o świadkach, odmienności co do możliwej wartości zeznania oraz katalogu stosowanych kryteriów treściowych, wyniki analizy zeznań aktowych i zeznań eksperymentalnych będą prezentowane równolegle.

9.1. Ocena wartości diagnostycznej analizy treściowej

Podstawowym wskaźnikiem wartości diagnostycznej metody naukowej jest częstość udanych klasyfikacji oraz poziomy błędów I rodzaju (fałszywie pozytywny, polegający na błędnym przyjęciu) oraz II rodzaju (fałszywie negatywny, polegający na błędnej eliminacji). W przeprowadzonych badaniach, o prawidłowej klasyfikacji będzie świadczyło właściwe uznanie, że zeznanie świadka posiada wartość dowodową, gdy zostało złożone w oparciu o osobiste doświadczenia i nie było świadomie fałszowane albo właściwe uznanie, że zeznanie jest fałszywe w przypadku gdy relacja jest błędna lub

169 nieszczera. O popełnieniu błędu I rodzaju będzie świadczyło błędne uznanie zeznań za wiarygodne, podczas gdy relacja była fałszywa, zaś o popełnieniu błędu II rodzaju błędne wyeliminowanie, to znaczy uznanie za fałszywe zeznań, które stanowią opis przeszłych wydarzeń, są prawdziwe.

Obok powyżej wskazanych, za odpowiedni miernik wartości identyfikacyjnej metody uznać można traktowany jako wskaźnik wartości diagnostycznej iloraz odsetka prawidłowych wskazań i błędnych wskazań. Reguła Bayesa posłuży do ustalania poziomu prawdopodobieństwa, że prawdziwa jest hipoteza na którą wskazuje wynik oceny wartości zeznania uzyskany z pomocą jednej z technik analizy treściowej. Ponadto, istotne z punktu widzenia potrzeb praktyki ekspertalnej jest ustalenie poziomu zgodności ocen tego samego materiału (tych samych zeznań) wydanych przez różnych sędziów kompetentnych, to znaczy ocena niezawodności interindywidualnej (obiektywności, intersubiektywności).