Zadania i pytania badawcze

Przedstawione powyżej cele badań przyjmują postać następujących zadań badawczych:

1. Ustalenie wpływu intencji świadka dorosłego do składania zeznań prawdziwych na ocenę psychologicznych uwarunkowań wiarygodności zeznań świadków dokonaną przy zastosowaniu psychologicznych technik analizy treściowej – SVA, SCAN, RM i MASAM.

2. Zebranie danych umożliwiających ustalenie, która z technik analizy treściowej jest najbardziej niezawodna.

3. Zebranie danych umożliwiających ustalenie, które z kryteriów treściowych są najbardziej niezawodne.

4. Ustalenie, w jakich warunkach jest zalecane, a w jakich warunkach odradzane posługiwanie się metodami analizy treściowej.

5. Ustalenie, czy sędziowie kompetentni dokonują bardziej niezawodnych ocen wartości dowodowej zeznań z zastosowaniem, czy bez zastosowania technik analizy treściowej.

6. Ustalenie standardów stosowania poszczególnych metod analizy treści zeznań świadków dorosłych.

136 7. Ustalenie, czy techniki treściowej analizy zeznań świadków odpowiadają kryteriom dopuszczalności dowodu z opinii biegłego sądowego psychologa w postępowaniu karnym.

8. Ocena, czy techniki analizy treściowej zeznań mogą być narzędziem sprzyjającym obiektywizacji oceny treści zeznań.

9. Poszukiwanie alternatywnych metod i technik oceny zeznań świadków dorosłych oraz sposobów podniesienia stopnia niezawodności diagnozy przy użyciu kryteriów treściowych.

Niniejsze cele można sprowadzić do następujących pytań badawczych (Miles M.B., Huberman A.M., 2000):

1. Czy zeznania dorosłych świadków szczere, oparte na osobistych doświadczeniach, różnią się pod względem formy i treści, mierzonej przy użyciu technik psychologicznej analizy treściowej, od zeznań nieszczerych lub nieprawdziwych?

2. Czy techniki analizy treściowej – SVA, RM, SCAN i MASAM, pozwalają na różnicowanie zeznań prawdziwych od fałszywych?

3. Jaki jest poziom błędów I i II rodzaju oraz prawdopodobieństwo warunkowe dla poszczególnych metod analizy treściowej i poszczególnych kryteriów?

4. Jaki jest poziom błędów I i II rodzaju oraz prawdopodobieństwo warunkowe ocen wartości dowodowej zeznań, wyrażanych samodzielnie przez sędziów kompetentnych?

5. Jaki jest poziom niezawodności interindywidualnej metod analizy treściowej?

6. Jaki jest poziom niezawodności interindywidualnej samodzielnych ocen wartości dowodowej zeznań świadków dokonywanych przez sędziów kompetentnych?

7. Jakimi kryteriami treściowymi, przy ocenie wartości dowodowej zeznań świadków dorosłych, posługują się sędziowie kompetentni?

8. Które z ustalonych i wykorzystanych w toku badań kryteriów treściowych służących do oceny zeznań odznaczają się najwyższą niezawodnością?

137 9. Od czego zależą poziomy błędów I i II rodzaju oraz prawdopodobieństwo warunkowe ocen wartości dowodowej zeznań dokonywanych przy użyciu metod analizy treściowej i samodzielnie przez sędziów kompetentnych?

10. Jakie właściwości zeznań (obiektów i zdarzeń spostrzeganych przez świadka, cechy świadka oraz techniki przesłuchania) sprzyjają stosowaniu poszczególnych technik analizy treściowej i mają wpływ na zwiększenie niezawodności diagnozy?

11. Czy uwzględnienie w procesie oceny psychologicznych uwarunkowań wiarygodności zeznań świadków dorosłych procesu formowania się zeznań, może wpływać na zwiększenie trafności oceny dokonywanych przy użyciu metod analizy treściowej?

12. Czy psychologiczna analiza treściowa zeznań świadków może być wykorzystywana w praktyce sądowo – psychologicznej i stanowić narzędzie prawniczej oceny dowodów?

7.3. Podstawowe założenia i pojęcia empiryczne oraz zmienne i ich operacjonalizacja

Podstawą dla wszelkich zawartych w pracy rozważań oraz formułowania wniosków i propozycji praktycznych, a także analizy wyników badań, stanowić będzie model rezultatów zeznań świadków zaproponowany przez Jana M. Stanika (1986, 1985).

Wykorzystując koncepcję T. Tomaszewskiego „Człowieka w sytuacji”, J.M. Stanik zawarł w postaci schematu psychologiczną problematykę uwarunkowań rezultatów zeznań świadków (zob. str. 69). Model rezultatów zeznań świadków Jana M. Stanika jest uznawany za wyjątkowo trafne ujęcie metodologiczne problematyki formowania się zeznań świadków, o wyjątkowej użyteczności praktycznej (Marten Z., 1985; Marten Z., 1990; Woszczek L., 1999; Maciejski M., 2009). Stąd też, badania i interpretacji wyników będzie nawiązywała wprost do tego właśnie modelu.

138 Zgodnie z koncepcją Jana M. Stanika, zeznania prawdziwe – relacja niezaburzona na skutek zniekształceń lub błędów, czy też intencjonalnego fałszowania opisu obiektów i zdarzeń, powinna różnić się od rezultatów zeznań złożonych przez świadków pod wpływem błędów lub świadomie dążących do przedstawienia fałszywego obrazu zdarzeń, jak też obiektów i osób w nim uczestniczących. Intencja do świadomego fałszowania obrazu rzeczywistości może być zaliczona do grupy zmiennych określanych jako warunki i sytuacje dzielące spostrzeżone zdarzenia od składania zeznań; wola zafałszowania obrazu rzeczywistości może wystąpić u świadka także w trakcie przesłuchania. Błędy powstające na etapie rejestrowania zdarzeń zaliczyć można do drugiej grupy zmiennych – „osoba spostrzegająca”, ale mogą również wystąpić na skutek oddziaływania czynników zakłócających i na późniejszych etapach formowania się zeznań – i w okresie dzielącym spostrzeganie od relacjonowania, i w trakcie przesłuchania.

Ze względu na specyfikę technik analizy treściowej, badania będą opierały się również na hipotezie U. Undeutscha oraz odwoływały się do założeń teoretycznych techniki Reality Monitoring i MASAM, przedstawionych w części teoretycznej pracy.

W planowanych badaniach, ze względu na ich eksploracyjny charakter, obszar zmiennych będzie niewielki, a ich wzajemne relacje stosunkowo proste. Wysiłki badawcze będą się bowiem koncentrować na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu szczerość i prawdziwość zeznań ma swoje odzwierciedlenie w rezultatach psychologicznej oceny wiarygodności zeznań świadków przeprowadzonej przy zastosowaniu kryteriów treściowych SVA, RM, SCAN i MASAM.

Biorąc pod uwagę cele i zadania badawcze, za najważniejszą zmienną uznać należy wiarygodność zeznania, rozumianą jako nadany zeznaniu przez oceniającego stopień prawdopodobieństwa, z jakim zawarte w nim informacje opisują stan rzeczywisty, prawdziwy, stopień prawdopodobieństwa zajścia w obiektywnej rzeczywistości faktów,

139 ujawnionych w jego treści. Wiarygodność zeznania ustalana przez sędziów kompetentnych w oparciu o wyniki analizy treści zeznań przy zastosowaniu jednej z technik analizy treściowej (SVA, RM, SCAN i MASAM) będzie zmienną wyjaśnianą (explanandum).

Psychologiczna ocena wiarygodności zeznań oparta na kryteriach SVA, RM, SCAN i MASAM stanowi przykład jednej z metod badań ilościowych – analizy treści (Silverman D., 2007). Opiera się na zbiorze kategorii zaproponowanych przez autora danej metody – kryteriach treściowych. Analiza zeznania polega na lekturze i poszukiwaniu w treści wypowiedzi świadka elementów, które mogą być zaliczone do poszczególnych kategorii, to znaczy spełniają przyjęta kryteria. Kategoryzacja treści – ich analiza z użyciem kryteriów treściowych, ma u swoich podstaw założenie, iż system kodowania będzie prowadził do tych samych rezultatów, na takim samym materiale który jest badany i do różnych rezultatów, jeżeli poddawany analizie materiał jest inny. A zatem, analiza treści zeznań z zastosowaniem kryteriów SVA, RM, SCAN i MASAM będzie prowadziła do innych wyników, jeżeli zeznania są prawdziwe i co za tym idzie, zasługują na wiarygodność, a inne będą rezultaty kategoryzacji treści, w przypadku gdy zeznania były zafałszowane intencjonalnie przez świadka, albo na ich treść miały wpływ błędy i zniekształcenia.

Techniki analizy treściowej to narzędzia kategoryzacji przynależności. Składają się ze zbioru kategorii (kryteriów treściowych) oraz pewnych zasad określających, w jaki sposób należy te kategorie stosować (Silverman D., 2007). Sędziowie kompetentni będą dokonywać oceny wiarygodności zeznań świadków posługując się skalą porządkową, sześciostopniową, dla każdego z kryteriów treściowych technik SVA, RM, SCAN i MASAM oraz wynikiem ogólnym obejmującym sumę punktów uzyskaną przez dane zeznanie. Następnie dokonają klasyfikacji relacji świadków pochodzących z akt sądowych do jednej z dwóch kategorii – prawdziwe (zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy), lub

140 fałszywe (niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy na skutek błędów, zniekształceń, ale i kłamstwa); zaś w części eksperymentalnej do jednej z trzech kategorii – przeżyłem (relacja zawiera opis bezpośrednich, faktycznych przeżyć świadka), znam (relacja zawiera opis obserwacji świadka), wyobrażam sobie (relacja zawiera zafałszowany obrazy rzeczywistości). Wskaźnikiem zmiennej wyjaśnianej będzie ogólna suma punktów przypisanych zeznaniu przez sędziów kompetentnych z wykorzystaniem jednej z technik analizy treściowej, jak również wartości nadawane przez sędziów kompetentnych poszczególnym kryteriom treściowym. Ustalenia sędziów kompetentnych będą konfrontowane z obiektywni wskaźnikami prawdziwości zeznania.

Za zmienne wyjaśniające (explanans) uznawane będą szczerość i prawdziwość zeznań, rozumiane zarówno jako zdolność, jak i intencja świadka do złożenia zeznań zgodnych z posiadaną wiedzą, to jest do przedstawienia cech obiektów i osób uczestniczących w zdarzeniu, jak również jego przebiegu odpowiednio do ich faktycznego przebiegu. Nadto, do zmiennych wyjaśniających zaliczyć można: rodzaj doświadczeń stanowiących podstawę relacji (m.in. kwalifikacja prawna przestępstwa, forma aktywności sportowej); cechy podmiotowe świadka (wiek, płeć, miejsce zamieszkania, uprzednia karalność za składanie fałszywych zeznań, pokrzywdzenie przestępstwem); właściwości zeznania, takie jak liczba przesłuchań, objętość (liczba słów), zmiany zeznań, związek świadka ze zdarzeniem (pośredni, bezpośredni); cechy podmiotowe sędziów kompetentnych takie jak wiek, płeć, poziom wykształcenia, tryb szkolenia, kolejność analizy zeznań oraz zasób doświadczeń związanych z analizą treściową.

Zmienną interweniującą będą techniki psychologicznej analizy treści zeznania, przedstawione w części teoretycznej pracy, to jest: Stament Validity Assessment, Scientific Content Analysis, Reality Monitoring i MASAM.

141 Badania będą obejmowały analizę zeznań świadków dorosłych – osób fizycznych, które ukończyły 17 lat i stosownie do treści art. 10 § 1 Kodeksu karnego mogłyby odpowiadać za czyny zabronione na zasadach określonych w tymże akcie prawnym.