Przydatność opiniodawcza SVA, RM, SCAN i MASAM

Ekspertyza sądowo – psychologiczna ma pewne cechy wyróżniające ją spośród innych kategorii opinii psychologicznych. Ze względu na to, że jest wykonywana na specjalne zamówienie organów procesowych, jest adresowana do ściśle określonych podmiotów, ma zdefiniowany przedmiot i zawiera rozważania nie tylko o charakterze

118 deskryptywnym, ale również eksplanacyjnym i prognostycznym, różni się istotnie od diagnozy psychologicznej (Stanik J.M., 2011; Hornowska E., 2007; Frydrychowicz A. i inni, 2004). W opiniowaniu na potrzeby postępowania sądowego, zarówno określenie zakresu diagnozy psychologicznej, przestrzeni zmiennych, ich operacjonalizacja, jak też formułowanie hipotez diagnostycznych, pozostają poza zakresem kompetencji biegłego, gdyż wynikają wprost z treści norm prawa materialnego lub procesowego, albo zawierają się w stanowiącej część postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego tezie dowodowej (Cooper V.G., 2008; Heilbrun K., Rogers R., Otto R.K., 2004; Spendel Z., 2011). Rola biegłego sprowadza się najczęściej do tego, by na podstawie wyników przeprowadzonej diagnozy dokonać tylko weryfikacji hipotez badawczych; zaś wtedy, gdy niezbędne będzie rozszerzenie zakresu opinii, uzupełnienie katalogu zmiennych, albo pojawią się hipotezy dodatkowe, biegły realizując postulat słusznej inicjatywy, może wyłącznie zwrócić się do sądu o zmianę lub uzupełnienie treści postanowienia w hipotezy dowodowej (Stanik J.M., 2011; Stanik J.M., 1995).

W opiniowaniu sądowo – psychologicznym, odmiennie niż w diagnozie psychologicznej, istnieje obowiązek określenia stopnia pewności konkluzji poprzez wybór pomiędzy: wskazaniem jednoznacznym (kategorycznym), określeniem stopnia prawdopodobieństwa i sformułowaniem wniosków niekategorycznych, albo zawarciem konstatacji nierozstrzygających o przedmiocie ekspertyzy (Widła T., 1992; Widła T.,1995;

Widła T. 2007; Stanik J.M., 2011). Przy tym, dopuszcza się stosowanie tak zwanej strategii umiaru, która pozwala potraktować pojęcie pewności jako kategorię użytkową - odcinek, a nie jako punkt graniczny na skali prawdopodobieństwa (Stanik J.M., 2011).

Pogląd ten, ma swoje oparcie w licznych judykatach Sądu Najwyższego, wskazujących na to, że wyrażone przez biegłego przekonanie o prawdopodobieństwie graniczącym z pewnością, można potraktować jak pewność (Widła T., 1992; Stanik J.M., 2011).

119 Jak słusznie podkreśla Jan M. Stanik (1995 i 2011), biegły psycholog jest zobligowany zarówno zasadami etycznymi, jak i regułami prawnymi, do zachowania najwyższej staranności i rzetelności metodologicznej oraz metodycznej. Oznacza to, że w praktyce powinien się wystrzegać używania niezweryfikowanych metod diagnozy i dążyć do zachowania spójności teoretycznej pojęć opisu, z konstruktami wyjaśniania psychologicznego (podobnie Heilbrun K., Rogers R., Otto R.K., 2004; Cooper V.G., 2008). Wyniki badań powinny być interpretowane z najwyższą starannością i ostrożnością, albowiem wnioski ekspertyzy mają najczęściej istotny wpływ na treść rozstrzygnięć sądowych i mogą wywoływać daleko idące zmiany sytuacji stron postępowania, albo uczestników procesu.

Jedną z ważniejszych reguł odnoszących się do praktyki ekspertalnej i to nie tylko biegłych psychologów, ale wszystkich występujących w roli biegłego, jest zasada przydatności rozstrzygnięć (Stanik J.M., 1995 i 2011). Biegły powinien powstrzymać się przed wszelkim zbędnymi, nieuzasadnionymi działaniami diagnostycznymi, ale jednocześnie nie powinien tracić z pola widzenia faktu, iż podstawową funkcją opinii jest dostarczenie organom rozstrzygającym niezbędnych odpowiedzi na pytania zawarte lub wynikające z hipotezy dowodowej. Mieczysław Ciosek (2001) postuluje, by ekspertyza w sprawach zeznań świadka nie ograniczała się tylko do zakresu, znajdującego swoje oparcie w treści najczęściej formułowanych przez organy procesowe hipotez dowodowych – oceny zdolności świadka do spostrzegania, przechowywania i odtwarzania spostrzeżeń, czyli funkcjonowania procesów pamięciowych. Opinia powinna być próbą oceny wszystkich istotnych struktur czy sfer osobowości człowieka, a więc intelektualno – poznawczej, temperamentalnej, emocjonalno – motywacyjnej i wolicjonalnej.

Zdaniem specjalistów Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie, stanowiącym odzwierciedlenie aktualnych poglądów psychologów sądowych, wydanie opinii sądowo –

120 psychologicznej w sprawach zeznań świadków wyłącznie w zakresie rozwoju umysłowego świadka, sprawności jego spostrzegania, myślenia pamięci, czy ewentualnie jego kłamliwości, zbyt wąsko zakreśla zakres ekspertyzy. Tak ukierunkowane badania psychologiczne niewiele wnoszą do sprawy. Samo określenie stopnia rozwoju umysłowego uznać należy za mało przydatne; ważne w toku postępowania sądowego jest bowiem ustalenie najważniejszej zależności - między rozwojem umysłowym i cechami podmiotowymi świadka, a treścią zeznań (Gierowski J.K., Jaśkiewicz – Obydzińska T., Najda M., 2008). Dlatego też, zaleca się, aby zakres ekspertyzy obejmował:

- ustalenie czynników, które mogą wpływać na zniekształcenie zeznania (które mogły wystąpić w procesie spostrzegania, w okresie pomiędzy dokonaniem obserwacji, a składaniem zeznań, jak również w chwili składania zeznań);

- dokonanie interpretacji mechanizmów psychologicznych leżących u podłoża stwierdzanych w zeznaniach świadka zniekształceń (poprzez ustalenie związku pomiędzy występowaniem ewentualnych niekorzystnych czynników z indywidualnymi właściwościami świadka);

- ustalenie związku pomiędzy stwierdzanymi u świadka zaburzeniami, a zajściem;

- dokonanie psychologicznej oceny zeznań (uwzględniającej m.in. kryteria analizy treści i formy zeznań).

Analiza treściowa potencjalnie mogłaby być narzędziem umożliwiającym opracowanie wszechstronnej i zgodnej ze wskazanymi standardami, właściwymi dla ekspertyz sądowych, opinii w sprawach zeznań świadków. Dla ustalenia jej rzeczywistej użyteczności i przystawalności do oceny wiarygodności zeznań świadków, od początku lat osiemdziesiątych prowadzono intensywne badania; szczególną uwagę poświęcono Statement Validity Assessment i Reality Monitoring. W okresie ostatnich dwudziestu lat przeprowadzono blisko 70 terenowych i eksperymentalnych badań, zmierzających do

121 ustalenia, czy SVA i RM są przydatne dla praktyki sądowej i jaki jest poziom błędów diagnostycznych przy ich stosowaniu (zob. m.in.: liczne prace A. Vrija; L.; Akehurst i inni 2004; Akehurst L. i inni 2001; Anson D.A. i inni, 1993; Blandon – Gitlin I. i inni, 2009;

Buck J.C. i inni, 2002; Colwell K. i inni, 2002; Craig R.A. i inni, 1999; Cramer M., Sporer S.L., 2010; Davies G.M., 1994; Doris J., 1994; Goedert H.W. i inni, 2005; Granhag P.A. i inni, 1999, 2001 i 2002; Kensinger E.A. i inni, 2007; Lamb M.E. i inni, 1997; Landry K. i Brigham J.C., 1992; Loga J.E. i inni, 2009; Buck J.A. i inni, 2002; Masip J. i inni, 2005;

Parker A.D. i Brown J., 2000; Porter S. i Yuille J.C., 1996; Raskin D.C., 1991; Rassin E., 1999; Ruby C.L., Brigham J.C., 1998 i 1997; Santilla P. i inni, 2000; Stroemwall L.A.,2010; Stroemwall L.A., i Willen R., 2009; Stroemwall L.A. i inni, 2009 i 2003;

Vanderhallen M.R. i inni, 2009; Vrij A., Kneller W., Mann S., 2000).

Zdaniem większości autorów, analiza treściowa przy wykorzystaniu Statement Validity Assessment, SCAN i Reality Monitoring w ich obecnej formie nie spełnia wymogów dopuszczalności metody naukowej w postępowaniu sądowym i narzędzia te nie powinny być stosowane w praktyce (m.in. liczne prace A. Vrija; Tokarz M., 2004 i 2006).

Konieczne jest prowadzenie dalszych badań i poszukiwanie sposobów na obniżenie współczynnika błędów diagnostycznych występujących przy ich stosowaniu.W literaturze wskazuje się, że założenia teoretyczne analizowanych technik budzą poważne wątpliwości i dotychczas nie zdołano zgromadzić dostatecznych danych empirycznych potwierdzających hipotezę Undeutscha oraz koncepcję Johnson i Raye. Ponadto, przeprowadzone dotychczas nad SVA i RM badania dostarczają sprzecznych wyników odnośnie użyteczności poszczególnych kryteriów treściowych – w jednych badaniach te same kryteria są spełniane częściej przez zeznania szczere, w innych przez zeznania nieszczere, zaś w kolejnych brak jest różnic między nimi (zob. Tabela 1, nast. str. i Tabela 2. Str. 120).

122 Tabela 1. Zbiorczy zapis wyników badań nad CBCA (zeznania świadków dorosłych)

KRYTERIA