Reality Monitoring – Kontrola Realności

W 1981 M.K. Johnson i C.L. Raye, amerykańskie badaczki meta - procesów pamięciowych zachodzących w fazie rekodowania, opublikowały swoje odkrycia dotyczące cech tak zwanych odzyskanych wspomnień (recovered memories). Dowiodły, że wspomnienia o nawet odległych w czasie, ale rzeczywistych, osobistych doświadczeniach jednostek odzwierciedlają procesy percepcyjne zachodzące w trakcie ich nabywania. Z przeprowadzonych badań wynikało, że wspomnienia przeżyć zawierają zdecydowanie więcej danych bodźcowych (szczegółów wizualnych, dźwiękowych, smaków, odczuć fizycznych), informacji kontekstualnych (szczegółów dotyczące tego gdzie i kiedy doszło do wydarzeń) oraz informacji emocjonalnych (szczegółów dotyczących tego, jakich stanów emocjonalnych osoba doświadczała podczas wydarzenia), niż zeznania nieprawdziwe, które z reguły są ubogie w te treści (Johnson M.K., Raye C.L., 1981; Johnson M.K., i inni 1988; Suengas A.G., Johnson M.K., 1988; Kelly A., Carroll M., Mazzoni G., 2002). Zdaniem autorek, prawdziwe wspomnienia są zwykle przejrzyste,

93 wyraźne i żywe (ang. „vivid”), zaś wspomnienia wydarzeń wymyślonych mają swoje źródło wewnątrz (w umyśle) dlatego jest prawdopodobne, że będą one zawierać operacje poznawcze, przede wszystkim odzwierciedlać wnioskowanie i treści nauczone, a nie zapamiętane (Johnson M.K., Raye C.L., 1981; Johnson M.K., i inni 1988; Suengas A.G., Johnson M.K., 1988).

Na tej podstawie, autorki sformułowały hipotezę, która stała się fundamentem techniki analizy treści zeznań nazywanej „Reality Monitoring” (zwana dalej: RM), iż wypowiedzi nieprawdziwe (nieszczere, albo oparte na błędnych przekonaniach nadawcy), w mniejszym stopniu będą oparte na śladach pamięciowych (sensorycznych), nabyte za pośrednictwem organów zmysłowych, w tym informacjach percepcyjnych oraz informacjach kontekstualnych, jak też, nie będą odwoływały się do stanów emocjonalnych doświadczanych w trakcie zdarzenia. Relacje nieprawdziwe będą oparte na operacjach poznawczych, wiedzy i zasobie informacji nabytych z innych źródeł, niż osobiste, bezpośrednie doświadczenia jednostki (Johnson M.K., 1988; Johnson M.K. i inni, 1988;

Johnson M.K., Kahan T. L., Raye C.L., 1984; Johnson M.K., Kounios J., Reeder J.A., 1994; Johnson M.K., Raye C.L., 1981; Hashtroudi S., Johnson M.K., Chrosniak L.D., 1989; Johnson M.K., 2006).

W późniejszym okresie M.K. Johnson i C.L. Raye koncentrowały swoje wysiłki badawcze na procesach odpowiedzialnych za selekcję i weryfikację źródeł danych (wewnętrzne/zewnętrzne), pochodzenia śladów pamięciowych (source monitoring), a nie procesach występujących na etapie podejmowania decyzji o akceptacji, lub odrzuceniu pewnego zasobu pamięciowego, jako śladu nabytego wskutek osobistych doświadczeń (Johnson M.K., Hashtroudi S., Lindsay D.S., 1993; Lindsay D.S., 2008; Hashtroudi S., Johnson M.K., Chrosniak L.D.,1989; Lyle K.B., Bloise S.M., Johnson M.K., 2006).

Niezależnie od tego, ich pierwotne ustalenia badawcze stały się podstawą teoretyczną

94 jednej z metod analizy treściowej znanej powszechnie pod nazwą „Reality Monitoring” i wykorzystywanej do analizy zeznań dzieci i świadków dorosłych (Masip J. i inni, 2005;

McNally R.J. i inni 2005; Memon A., 2008; Memon A. i inni, 2010; Ost J. i inni 2002;

Roberts K.P., Lamb M.E., 2010; Ward G., Carroll M., 1997; Campbell M.A., Porter S., 2002; Granhag P.A., Stroemwall L.A., Landtroem S., 2006; Vrij A., 2008b; Vrij A. i inni, 2009; Vrij i inni, 2004a; Vrij i inni, 2002; Vrij i inni, 2008).

Pierwsze analizy zeznań świadków prowadzono z użyciem kwestionariusza do samo - analizy treści Memory Characteristics Questionnaire (MCQ) M.K. Johnson i współpracowników (Alonso – Quecuty M., 1992). Dopiero w 1995 roku S. L. Sporer wspólnie z B. Kuepper zastosowali niemieckojęzyczną wersję MCQ w badaniach pilotażowych, wyniki poddali analizie czynnikowej i stworzyli narzędzie nazwane Judgment of Memory Characteristics Questionnaire – JMCQ, umożliwiające przeprowadzenie analizy wypowiedzi przez osobę trzecią (Sporer S.L., 2004; Sporer S.L., 1997). RM w dostosowanym do potrzeby badań sądowo – psychologicznych opracowaniu S.L. Sporera opiera się na 8 skalach, przy czym skale od 1 do 7 traktowane są jako wskaźniki wiarygodności relacji, zgodnie z oczekiwaniami dotyczą charakterystyk typowych dla wypowiedzi prawdziwych, a cechy opisane w skali 8 wskazują na to, że świadek kłamie, albo się myli.

1. Przejrzystość: odnosi się do przejrzystości i żywości wypowiedzi, to kryterium jest spełnione jeśli relacja jest jasna, wyraźna i żywa (vivd);

2. Informacje percepcyjne: kryterium pojawia się, gdy w wypowiedzi zawarte są doświadczenia sensoryczne, takie jak dźwięki, zapachy, odczucia fizyczne oraz szczegóły wzrokowe;

3. Informacje dotyczące przestrzeni: występują, jeśli w wypowiedzi zawarte są informacje dotyczące miejsc lub rozmieszczenia ludzi i przedmiotów;

95 4. Informacje dotyczące czasu: uznawane za spełnione, gdy w wypowiedzi zawarte są informacje dotyczące tego, kiedy doszło do zdarzenia, albo dokładnie opisuje sekwencję wydarzeń;

5. Uczucia: to kryterium występuje, jeśli w wypowiedzi zawarta jest informacja dotycząca tego, jak uczestnik czuł się w trakcie wydarzenia;

6. Możliwość zrekonstruowania historii: pojawia się, jeśli jest możliwe zrekonstruowanie wydarzenia na podsatwie danych informacji;

7. Realizm: występuje, jeśli historia jest prawdopodobna, realistyczna i ma sens;

8. Operacje poznawcze: wystąpienie w opisach rozumowania przeprowadzonego przez uczestnika, w trakcie trwania zdarzenia (np. „Wydawało mi się, że nie potrafiła prowadzić samochodu”) będzie wskazywało na nieszczerość zeznań (Sporer S.L., 2004;

Sporer S.L., Sharman S.J., 2006).

Zbudowany z przedstawionych powyżej skal Judgment of Memory Characteristics Questionnaire – JMCQ składa się z 43 itemów, każdej z przedstawionych powyżej skal przypisano od 4 do 6 kryteriów treściowych, spośród poniższych:

1. Jasność: jak jasne, wyraźne, zrozumiałe, dokładne jest opisywane wspomnienie?

2. Kolory: czy obiekty, postaci i otoczenie opisywane są bez podania barw, czy w zeznaniu pojawiają się opisy kolorów?

3. Liczba szczegółów wizualnych: jak wiele szczegółów wizualnych jest podanych?

4. Dźwięki: jak wiele albo jak intensywne są wspominane dźwięki, głosy?

5. Zapachy: jak wiele i jak intensywne są wspominane zapachy?

6. Dotyk: jak często i jak intensywnie świadek opisuje wrażenia dotykowe?

7. Smak: jak często i jak intensywnie opisywane są smaki?

8. Żywość, czystość, jasność wspomnienia (vividness): jak „świeże”, żywe, „nasycone”

jest wspomnienie?

96 9. Dokładność szczegółów: jak precyzyjny, dokładny, szczegółowy jest opis?

10. Porządek zdarzeń: w jakim stopniu porządek opisu, relacji jest zrozumiały?

11. Złożoność opowieści: jak prosta lub złożona, skomplikowana jest relacja?

12. Realizm opisu, relacji: czy opisywane zdarzenia sprawiają wrażenie dziwacznych, niepojętych, czy realistycznych, możliwych?

13. Położenie: jak dokładnie, jasno, wyraźnie opisane jest miejsce, w którym dochodzi do zdarzeń?

14. Otoczenie: jaki jest stopień znajomości przez świadka otoczenia (środowiska) w jakim dochodzi do opisywanych zdarzeń?

15. Rozkład przestrzenny obiektów: jak szczegółowo, jasno, wyraźnie przedstawiony jest opis rozkładu przestrzennego poszczególnych obiektów, przedmiotów?

16. Ułożenie przestrzenne osób: jak szczegółowo, jasno, wyraźnie przedstawiony jest opis rozmieszczenia poszczególnych osób uczestniczących w zdarzeniu?

17. Czas: jak dokładnie, jasno, wyraźnie opisana jest pora, kiedy doszło do zdarzenia?

18. Rok: jak dokładnie, jasno, wyraźnie opisany jest rok, kiedy doszło do zdarzenia?

19. Pora roku: jak dokładnie, jasno, wyraźnie opisana jest pora roku, kiedy doszło do opisywanych zdarzeń?

20. Dzień: jak dokładnie, jasno, wyraźnie opisany jest dzień, w którym doszło do opisywanych zdarzeń?

21. Godzina: jak dokładnie, jasno, wyraźnie, opisana jest godzina, o której doszło do zdarzenia?

22. Czas trwania: jak dokładnie opisany jest czas trwania zdarzeń?

23. Ogólna ocena znaczenia zdarzeń, doniosłość: jaki był ogólny wydźwięk opisywanych wydarzeń, dla świadka? Czy ogólne odbierał je jako ważne, istotne, znaczące?

97 24. Rola odegrana w wydarzeniach: Jaką rolę w wydarzeniu odegrał świadek? Był bardziej biernym obserwatorem, czy raczej aktywnym uczestnikiem?

25. Przypuszczalne konsekwencje: czy w czasie, gdy doszło do zdarzenia, świadek przewidywał jakieś konsekwencje, skutki odbierane jako znaczące dla świadka?

26. Faktyczne konsekwencje: czy z zeznania wynika, że zdarzenie miało poważne konsekwencje dla świadka, albo w późniejszym czasie wywołało określone istotne skutki?

27. Pamiętane uczucia: jak dobrze świadek pamięta i opisuje uczucia towarzyszące mu w czasie zdarzenia?

28. Charakter uczuć: czy opis uczuć doświadczanych przez świadka pozwala na jednoznaczne ustalenie, czy w czasie zdarzenia, uczucia przeżywane przez niego były pozytywne czy negatywne, jaki był ich charakter?

29. Natężenie uczuć wtedy: czy opisywane przez świadka uczucia, towarzyszące w czasie zdarzenia były znacznie natężone, czy ich natężenie było małe?

30. Natężenie uczuć w chwili zeznawania: czy opisywane przez świadka uczucia, towarzyszące w czasie zeznawania były znacznie natężone, czy ich natężenie było małe?

31. Myśli: jak dokładnie, precyzyjnie opisane są myśli pojawiające się u świadka w czasie zdarzenia?

32. Obraz osobowości: jak wiele opis zdarzeń mówi, zdradza o osobowości świadka?

33. Jakość wspomnień: jak dobrze świadek zdaje się pamiętać opisywane zdarzenia?

34. Opis zdarzeń poprzedzających: jak mocno opis zdarzeń jest osadzony w szerszym kontekście, poprzez ich powiązanie z wcześniejszymi zdarzeniami i okolicznościami towarzyszącymi?

35. Opis zdarzeń następujących: jak silnie opis zdarzeń jest osadzony w szerszym kontekście, poprzez ich powiązanie z późniejszymi zdarzeniami?

98 36. Wątpliwości co do dokładności wspomnień: jaki jest stopień pewności świadka, co do relacjonowanych zdarzeń i posiadanych wspomnień?

37. Powracanie myślami, powtórne przeżywanie: jak często świadek powraca myślami do opisywanych zdarzeń i ponownie je przeżywa?

38. Powtórne opowiadanie: jak często świadek opowiadał o zdarzeniach relacjonowanych?

39. Wiek świadka: ile lat miał świadek w czasie, gdy doszło do opisywanych zdarzeń?

40. Stopień prawdopodobieństwa: jakie jest prawdopodobieństwo, że taka osoba jak ty, w podobnej sytuacji i w podobnym okresie, mogła stać się świadkiem opisywanych zdarzeń?

41. Niepowtarzalność: w jakim stopniu opisywane zdarzenia są wyjątkowe, niepowtarzalne, zaskakujące?

42. Nieprawdopodobne szczegóły: w jakim stopniu zeznanie zawiera niezwykłe, nieprawdopodobne, zaskakujące, niespodziewane szczegóły?

43. Gotowość do zaufania, uwierzenia: gdyby ktoś inny opowiedział Ci taką historię jak świadek, to jak prawdopodobna by Ci się wydała?

Analizę treściową metodą Reality Monitoring w opracowaniu S.L. Sporera przeprowadza się z użyciem kwestionariusza JMCQ zawierającego 43 kryteria treściowe.

Oceniający posługuje się siedmio stopniową skalą, gdzie 1 oznacza, iż w danym zeznaniu wcale, albo tylko w niewielkim stopniu (barely/little) można odnaleźć treści określone w kryterium, a 7 oznacza, że treści takich jest wiele, albo zdaniem oceniającego zeznanie silnie spełnia dane kryterium (much/strongly). Itemy zaliczane do skali ósmej (11, 25,26 i 36) otrzymują odwrotną punktację. W opracowaniach Reality Monitoring nie sposób jednak odnaleźć jednoznacznych wskazówek co do tego, jaka ilość punktów uprawnia

99 oceniającego do przyjęcia założenia o prawdziwości zeznania, albo nakazuje uznać, że było ono świadomie fałszowane, lub świadek składał je pod wpływem błędu.