Język jest podstawowym narzędziem artykulacyjnym, oprócz kształtujacych głoski warg, mięśni twarzy, otwar-cia żuchwy, mięśni podniebienia miękkiego czy gardła.
Sprawność, giętkość, precyzja, a zarazem lekkość tworzonej głoski czy zespołu głosek daje wyobrażenie skomplikowanej pracy, jaką musi wykonać ten narząd. Ruchy artykulacyjne głosek dźwięcznych tworzą odpowiednie przestrzenie dla tworzonego dźwięku mowy lub śpiewu. Miejsce artykulacji spółgłosek polskich pozwala sklasyfikować je na: wargowe, dwuwargowe, przedniojęzykowozębowe, przedniojęzyko-wodziąsłowe, środkowojęzykowe i tylnojęzykowe. Ważny jest również stopień zbliżenia narządów mowy, w którym można określić także pracę języka i jego ułożenie; np.
zbytnie przytrzymanie języka podczas realizacji głoski zwartoszczelinowej /dż/ zmienia jej jakość na głoskę /ż/.
Układ masy języka, a przede wszystkim jego środkowej części do podniebienia określa miękkość głoski.
Istotna jest również odpowiednia i charakterystyczna dla danej głoski jej jakość i siła, która zależna jest nie tylko od siły głosu, ale także od odpowiedniej motoryki, podania tego dźwięku przez narządy mowy. Głoski niedoartykułowane tworzą w efekcie wymowę mniej lub bardziej niezrozumiałą, niedbałą. Język, jeśli nie pracuje właściwie, przyjmuje uśred-nioną pozycję bliską wielu głoskom, upodobniając je do siebie, co dla zrozumiałości wypowiedzi nie pozostaje bez znaczenia.
Wargi, żuchwa również pracują wtedy słabo. Właściwe ruchy języka warunkują poprawną pracę pozostałych artykulatorów i dalsze kształtowanie głoski [3]. Pomiędzy ruchami języka i jego ułożeniem a ruchem warg można zauważyć zależność:
przy płaskim układzie języka (język leży swobodnie na dnie jamy ustnej) wargi przyjmują obojętny układ, jeśli język zosta-nie przesunięty do przodu − wargi są spłaszczane (kompleks delabialno-palatalny), wówczas, gdy język wędruje do tyłu − wargi zaokrąglają się (kompleks labio-welarny).
Zdarza się purystyczna, przesadna wymowa, która swoim nadmiarem razi odbiorcę. W tym przypadku na-stawienie mówcy związane jest z nadmiernymi ruchami języka i pozostałych artykulatorów, które również znie-kształcają mowę.
Dla wymowy samogłosek ważne są ruchy języka pio-nowe i poziome, które warunkują powstawanie własciwej przestrzeni dla tworzonego dźwięku. Nie bez znaczenia jest symetria ruchów artykulacyjnych dla wszystkich gło-sek; wszelkie odstępstwa są odbierane jako niewłaściwe tworzony dźwięk mowy.
Samogłoski w języku polskim pokrywają ponad 40%
tekstu [4], co dla rozumienia mowy i tworzenia głosu jest bardzo istotne, a dla kształcenia i terapii zaburzeń głosu – podstawą działań.
EMISJA GŁOSU A JĘZYK 35
Udział języka w tworzeniu rezonansu
Głos, żeby był silny i pełny, powinien ulec wzmocnie-niu przez zjawisko rezonansu w rezonatorze dolnym, czyli głównie w klatce piersiowej (otrzymuje wówczas ciemną barwę) oraz w rezonatorach górnych, czyli w krtani i w gar-dle, następnie w jamie ustnej oraz w jamie nosowej. W re-zonatorach górnych głos uzyskuje jeszcze pełnię barwy – jasność, a także może ulec wzmocnieniu. Właściwe uzy-skanie rezonansu warunkuje nośność głosu, co dla mówców, aktorów, śpiewaków jest ważne, szczególnie w sytuacjach, kiedy korzystanie z mikrofonu jest niemożliwe.
Wzmocnienie głosu następuje poprzez przejmowanie wibracji tonu podstawowego wytworzonego w krtani.
Wibracje przejmowne są przez całe ciało, a szczególnie przez komory ciała, kości, chrząstki; odczuwalne są one w mięśniach, na skórze, wewnątrz jamy ustnej. Im bardziej wykształcona umiejętność tworzenia głosu, tym większe możliwości odczuwania rezonansu.
Na kształt rezonatora jamy ustnej największy wpływ ma ułożenie języka (a także otwarcie żuchwy, ułożenie podniebienia miękkiego oraz praca warg i mięśni twa-rzy). Prawidłowa pozycja języka jest podstawą dobrego funkcjonowania pozostałych rezonatorów, tzw. góry. Ję-zyk powinien przyjmować taką pozycję, która ułatwia odbicie fali głosowej od podniebienia twardego w środko-wej i przedniej jego części. Prawidłowo postawiony głos, aby uzyskać pełnię rezonacyjną, powinien być tworzony w przedniej części nasady (na tzw. masce) i części górnej nasady (na tzw. kopule) [5]. Przesunięcia języka lub inne ułożenie zmieniają jakość dźwięku, ponieważ ulegają wów-czas zmianie również warunki przestrzeni akustycznej dla tworzonego głosu. Doprzednie ułożenie języka spłaszcza komorę rezonacyjną i zniekształca dźwięk, natomiast
zbyt-nie przesunięcia języka w tył przeszkadza wydobywajacej się fali głosowej, powodując wygłuszenie i zaciemnienie dźwieku. Inną przeszkodą w swobodnym uzyskaniu re-zonansu, czasem współistniejącą z cofaniem języka jest jego nawykowe usztywnianie, które pośrednio negatywnie wpływa na funkcjonowanie gardła i krtani.
Wnioski
Emisję głosu należy traktować jako proces, na który składają się: właściwe funkcjonowanie i koordynacja odde-chu, fonacja, artykulacja i tworzenie rezonansu. W każdym z tych etapów, choć proces może wydawać się aktem jed-noczesnym, daje się zauważyć istotny udział języka.
Rozróżnienie funkcji ma charakter jedynie roboczy, któ-re dla mowy dźwięcznej nie jest tak wyraziste jak w śpiewie.
Podział ten pomaga w kształceniu właściwej emisji głosu, pracy nad techniką mowy, w korekcie zaburzeń i w rehabi-litacji. Nawet przy prawidłowej budowie narządów mowy i głosu zdarzają się dysfunkcje języka upośledzające rów-nież emisję głosu, który – szczególnie u osób pracujących zawodowo głosem – powinien być swobodny i silny.
Piśmiennictwo
1. Przerwa E.: Zdrowy nauczyciel, zdrowy uczeń. Refleksje − Zachod-niopomorski Miesięcznik Oświatowy. Szczecin 2006, 6, 32.
2. Sobierajska H.: Uczymy się śpiewać. PZWS, Warszawa 1972, 24.
3. Przerwa E.: O jakości głosu i mowy w komunikacji z pacjentem.
In: Verba volant, scripta manent. Wyd. Dokument, Szczecin 2005, 101−107.
4. Milewski T.: Językoznawstwo. PWN, Warszawa 1976, 37.
5. Zielińska H.: Kształcenie głosu. Wyd. Polihymnia, Lublin 1996, 39.
ANNALES ACADEMIAE MEDICAE STETINENSIS
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E ANNALS OF THE POMERANIAN MEDICAL UNIVERSITY
2006, 52, SUPPL. 3, 37–47
BARBARA OSTAPIUK