Własne badania nad jakością wymowy osób z wa-dą zgryzu wykazały, że dominującą niepożądaną cechą fonetyczną w wymowie osób z doprzednią wadą zgryzu jest dorsalność [1]. Brak artykulacyjnej pionizacji czubka i przedniej części języka (apeks, praedorsum) jest główną cechą dorsalnych realizacji polskich fonemów spółgło-skowych wymagających: wysokiego, przedniego układu całej masy języka (tzw. itowy układ języka) – /ś, ź, ć, dź/, wzniesienia czubka języka do wewnętrznej powierzchni górnych siekaczy – /t, d, n/, wzniesienia czubka języka do fałdów dziąsłowych – /l, r, sz, ż, cz, dż/ [15].
Przy braku artykulacyjnej pionizacji języka podczas wa-dliwej realizacji fonemów przedniojęzykowo-zębowych /t, d, n/ i przedniojęzykowo-dziąsłowych /sz, ż, cz, dż, l, r/ zamiast aktywności czubka języka obserwuje się aktywność grzbietu języka (głównie mediodorsum, rzadziej praedorsum) i nie-pożądany kontakt tych części języka z fałdami dziąsłowymi lub – rzadziej – z górnymi siekaczami (ryc. 1, ryc. 2).
W przypadku fonemów wymagających itowego układu masy języka /ś, ź, ć, dź/ przy silnie wzniesionym medio-dorsum obserwuje się brak wzniesienia przedniej części
Ryc. 1. Normatywna i wadliwa realizacja fonemu /n/: a) normatywna realizacja, z artykulacyjną pionizacją języka, pożądana cecha fonetyczna:
przedniojęzykowo-zębowość; b) wadliwa realizacja, bez artykulacyjnej pionizacji języka, niepożądana cecha fonetyczna: dorsalność Fig. 1. Normal and abnormal phonation of /n/ phoneme: (a) normal phonation, tongue elevated. Desirable phonetic feature: anterior-to-teeth tongue position;
(b) Abnormal phonation, tongue not elevated. Undesirable phonetic feature:
dorsal tongue position.
Ryc. 2. Normatywna i wadliwa realizacja fonemu /sz/: a) normatywna realizacja, z artykulacyjną pionizacją języka, pożądana cecha fonetyczna:
przedniojęzykowo-dziąsłowość; b) wadliwa realizacja, bez artykulacyjnej pionizacji języka, niepożądana cecha fonetyczna: dorsalność Fig. 2. Normal and abnormal phonation of /sz/ phoneme: (a) Normal phonation, tongue elevated. Desirable phonetic feature: anterior-to-cheek tongue position;
(b) Abnormal phonation, tongue not elevated. Undesirable phonetic feature:
dorsal tongue position
DORSALNY UKŁAD JĘZYKA PODCZAS REALIZACJI POLSKICH FONEMÓW SPÓŁGŁOSKOWYCH… 51 języka (apeksu, praedorsum) do przedniej części
podnie-bienia twardego. Niewzniesiony czubek języka jest w ni-skiej pozycji, opiera się o dno jamy ustnej lub przylega do językowej powierzchni dolnych siekaczy, w przedniej części języka powstaje łyżeczkowate wklęśnięcie grzbietu języka w kierunku dna jamy ustnej (ryc. 3).
sunięciu żuchwy oraz przemieszczeniu kości gnykowej może towarzyszyć czynnościowa przewaga części włókien mięśni bródkowo-językowych i gnykowo-językowych. Mięśnie te współdziałają ze sobą w czynności odciągania języka od podniebienia i przyciskania go do dna jamy ustnej [16].
Może to dodatkowo tłumaczyć brak pionizacji apeksu i praedorsalnej części języka w mowie i jego mediodor-salną aktywność artykulacyjną. U części badanych osób niepożądanej wymowie dorsalnej może również sprzyjać ograniczenie przestrzeni artykulacyjnej w obrębie szczęki, wynikające z zahamowania jej doprzedniego wzrostu oraz powstałych zwężeń.
Występowanie wady wymowy u wszystkich osób z pro-gnatyzmem żuchwy oraz rodzaj najczęściej stwierdzanych niepożądanych ruchów i pozycji artykulacyjnych języka podczas realizacji fonemów wskazują na znaczne potrzeby tej grupy w zakresie logopedycznej opieki i usprawniania wadliwej wymowy. Na potrzebę przed- i pooperacyjnego usprawniania wymowy w tej grupie pacjentów wskazywano już wiele lat temu [2, 5, 6]. Ortodontyczno-chirurgiczne leczenie progenii stwarza nowe warunki zgryzowo-zwar-ciowe, ale nie powoduje samoistnych zmian w zakresie wszystkich, wieloletnich i utrwalonych, nieprawidłowych nawyków ruchowych języka podczas artykulacji głosek.
Wskazuje to na potrzebę włączenia logopedy do zespołu specjalistów zajmujących się leczeniem doprzednich wad gnatycznych.
Prowadzone obserwacje własne jakości wymowy na kolejnej grupie pacjentów z progenią (przed i po zabiegu osteotomii gałęzi żuchwy) potwierdzają, że w nowych warunkach anatomiczno-czynnościowych nie dochodzi samoistnie do artykulacyjnej pionizacji języka (ryc. 4).
Większość badanych wymaga też usprawniania w zakresie spoczynkowej i połykowej pionizacji języka. Zasygnalizo-wane problemy badawcze będą przedmiotem odrębnego doniesienia.
Ryc. 3. Normatywna i wadliwa realizacja fonemu /ś/: a) normatywna realizacja, z artykulacyjną pionizacją języka, pożądana cecha fonetyczna: wysoki, przedni (itowy) układ masy języka; b) wadliwa realizacja, bez artykulacyjnej pionizacji
języka, niepożądana cecha fonetyczna: dorsalność
Fig. 3. Normal and abnormal phonation of /ś/ phoneme: (a) normal phonation, tongue elevated. Desirable phonetic feature: high and anterior tongue position;
(b) abnormal phonation, tongue not elevated. Undesirable phonetic feature:
dorsal tongue position
W grupie 23 badanych z prognatyzmem żuchwy dor-salność jako niepożądana cecha fonetyczna wystąpiła w przypadku fonemów: /t, d, n/ u 19 osób, /ś, ź, ć, dź/ u 16 osób, /sz, ż, cz, dż/ u 12 osób, fonemu: /l/ u 2 osób oraz /r/
– także u 2 osób.
Omówienie
Brak artykulacyjnej pionizacji języka jest dla użyt-kowników języka polskiego przeciwieństwem jednej z cech postawy artykulacyjnej, czyli sposobu uruchamiania na-rządów wymowy podczas mówienia. Stwierdzone we własnych badaniach niepożądane pozycje i ruchy języka u osób z prognatyzmem żuchwy podczas realizacji fonemów spółgłoskowych potwierdzają inne polskojęzyczne doniesie-nia [3, 4, 6]. W badadoniesie-niach Pruszewicza i wsp. niepożądane ruchy języka nazwano umownie przedszczękowymi lub przyzębowymi [6].
Dorsalnym realizacjom fonemów u osób z doprzed-nią wadą zgryzu mogą sprzyjać zmiany morfologiczno--czynnościowe w obrębie zespołu twarzowo-szczękowego.
Wysunięcie morfologiczne i/lub czynnościowe żuchwy powoduje doprzednie przemieszczenie masy języka, po-nieważ ruchomość języka jest także zależna od ruchomości kośćca, do którego są przyczepione jego mięśnie. Mięśnie zewnętrzne języka (rylcowo-językowy, bródkowo-językowy, gnykowo-językowy) są połączone z twardymi tkankami zespołu twarzowo-szczękowego wyrostkiem rylcowatym kości skroniowej, guzkiem górnym kolca bródkowego żu-chwy i kością gnykową [16].
Doprzednie, spoczynkowe przemieszczenie masy ję-zyka, a także wysokie, doprzednie przemieszczenie kości gnykowej u osób z III klasą Angle’a potwierdzają badania radiologiczne [10, 17, 18]. Pozwala to przypuszczać, że
wy-Ryc. 4. Brak artykulacyjnej pionizacji języka u osób po operacji progenii podczas realizacji fonemów /n/, /ś/ i sz/: a) wadliwa realizacja fonemu /n/; b)
wadliwa realizacja fonemu /ś/; c) wadliwa realizacja fonemu /sz/
Fig. 4. No elevation of tongue during phonation of /n/, /ś/, and /sz/ phonemes in patients after surgery for mesiocclusion: (a) abnormal phonation of /n/; (b)
abnormal phonation of /ś/; (c) abnormal phonation of /sz/
52 LILIANNA KONOPSKA
Wnioski
1. Wada wymowy występuje u wszystkich osób z pro-gnatyzmem żuchwy.
2. U osób z progenią najczęściej występują wadliwe realizacje fonemów szeregu syczącego oraz fonemów wy-magających artykulacyjnej pionizacji języka.
3. W standardach leczenia doprzednich wad gnatycz-nych powinno być zawarte logopedyczne usprawnianie wymowy.
Piśmiennictwo
1. Konopska L.: Wymowa osób z wadą zgryzu. Wyd. Nauk. US, Szczecin, 2006.
2. Lewandowski L.: Badania morfologiczne, czynnościowe i psycholo-giczne chorych z progenią leczonych chirurgicznie. Pozn. Rocz. Med.
1985, 9, 11–36.
3. Lewandowski L.: Badania zaburzeń mowy u pacjentów z progenią przed osteotomią żuchwy. Czas. Stomatol. 1996, 49, 5, 335–339.
4. Lewandowski L.: Badania artykulacji mowy u pacjentów z progenią po osteotomii żuchwy. Czas. Stomatol. 1996, 49, 6, 420–424.
5. Pruszewicz A., Donat-Jasiak T., Barańczakowa Z., Lewandowski L.: Ocena stanu otolaryngologicznego i foniatrycznego u chorych z progenią przed i po leczeniu operacyjnym. Otolaryngol. Pol. 1975, 39, 3, 237–244.
6. Pruszewicz A., Jasiak-Donat T., Flieger S., Barańczak Z., Lewandowski L.: Rehabilitacja foniatryczna chorych po leczeniu operacyjnym z powodu progenii prawdziwej i rzekomej. Otolaryngol. Pol. 1983, 37, 3, 355–358.
7. Przygoński A.: Ocena wielkości języka i siły jego nacisku na dolny łuk zębowy u chorych z progenią. Nieopublikowana rozprawa doktorska, AM Łódź, 1995.
8. Glass L., Knapp J., Bloomer H.: Speech and lingual behavior before and after mandibular osteotomy. J. Oral. Surg. 1977, 35, 104–112.
9. Goodstein D., Cooper D., Wallace L.: The effect on speech of surgery for correction of mandibular prognathism. Oral. Surg. Oral. Med. Oral.
Pathol. 1974, 37, 846–849.
10. Guay A., Maxwell D., Beecher R.: A radiographic study of tongue posture at rest and during phonation of /s/ in class III malocclusion.
Angle Orthod. 1978, 48, 10–22.
11. Muška K., Jentzsch H.: Odpovida rehabilitace výslovnosti u pacientů s čelistnimi anomáliemi a úchylkami v postaveni zubů dnešnim po-žadavkům? Cesk. Otolaryngol. 1988, 37, 5, 288–297.
12. Taher A.: Speech defect associated with class III jaw relationship (letter).
Plast. Reconstr. Surg. 1997, 99, 4, 200.
13. Wakumoto M., Isaacson K., Friel S., Suzuki N., Gibbon F.: Preliminary study of articulatory reorganisation of fricative consonans following osteotomy. Folia Phoniatr. Logop. 1996, 48, 275–289.
14. Witzel M.A., Ross R.B., Munro I.R.: Articulation before and after facial osteotomy. J. Maxillofac. Surg. 1980, 8, 3, 195–202.
15. Rocławski B.: Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów. Glottispol, Gdańsk, 2001.
16. Łasiński W.: Anatomia głowy dla stomatologów. PZWL, Warszawa 1993, 72–108.
17. Adamidis I., Spyropoulos M.: Hyoid position and orientation in class I and class III malocclusions. Am. J. Orthod. Dentofacial. Orthop.
1992, 101, 4, 308–312.
18. Enacar A., Aksoy A., Sencift Y., Haydar B., Aras K.: Zmiany w dro-gach oddechowych części krtaniowej gardła oraz w położeniu języka i kości gnykowej w następstwie chirurgicznego zabiegu korygującego progenię. Quintessence, 1996, 4, 5, 333–337.
ANNALES ACADEMIAE MEDICAE STETINENSIS
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E ANNALS OF THE POMERANIAN MEDICAL UNIVERSITY
2006, 52, SUPPL. 3, 53–59
ALEKSANDRA JANICKA, LUDMIŁA HALCZY-KOWALIK1