W dziale tym znajdowały się pisma najwybitniejszych mistrzów i teoretyków życia wewnętrznego, takich jak Bernard z Clairvaux3*s. Bernard (ok. 1107-1153) - „doctor mellifluus”, to najwybitniejszy przedstawiciel mistyki cysterskiej, zawzięty przeciw nik wszelkiej heterodoksjia26. Przez szereg badaczy do dzieł ascetycznych jest zalicza ny jego komentarz egzegetyczny do Canticum canńcorum ^. W księgozbiorze kano nickim znalazło się też Jana Kannemanna Passio Iesu Christi necnon alius tractatus
de Christi passione328 w wydaniu kolońskim z ok. 1476 r. oraz przypisywany Alber
towi Wielkiemu Paradisus animae372 329 382 32 362 35 363 353043 333 * * 33 z 1498 r. W kazimierskiej bibliotece znalazło się również Collationes patrum33° Jana Cassianusa (Kassjana, fok. 4 3 0 -4 3 5 ). wy dane w Brukseli przez Braci Wspólnego Życia, obecnie jedyny znany w Polsce egzempalarz33>. Collationes to 24-częściowy traktat omawiający życie wewnętrzne zakonników w klasztorach wschodnich; odwoływali się do niego św. Benedykt, Kasjodor i Grzegorz Wielki, choć autor byl też oskarżany o skłanianie się ku semipe-lagianizmowi332.
Zapewne w bibliotece kanonickiej musiało znajdować się sporo literatury wywo dzącej się z kręgu paryskich wiktorynów, którzy uprawiali mistykę w duchu augu- styńskim, łącząc ją z zainteresowaniami intelektualnymi, z Hugonem od św. Wiktora i jego uczniem Ryszardem od św. Wiktora na czele333. Do naszych czasów dotrwało
Expositio super regulam sancti Augustini™ Hugona od św. Wiktora, tekst funda
mentalny dla wszystkich odłamów kanoników. Wiele wątków, które podejmowali wiktoryni przejął Bonawentura, którego filozofia dążąc do harmonijnego połączenia
wiary i intelektu dawała naukową oprawę masowej r e lig ijn o ś c i.
w
zakresie wychowywania nowicjuszy kanonicy posługiwali się tekstem przedstawiciela reformi- stycznego ruchu „devotio moderna” Dawida z Augsburga Formula novitiorum^6.
325 a. Świerk, Średniowieczna biblioteka..., s. 93; K. Zawadzka, Biblioteka klasztoru..., s . 313. 326 Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej..., s. 110-113; W. Tatarkiewicz, Historia filozo
fii..., 1 . 1, s. 225-228. 327 1-139,1-193 -328 1-97. 329 I-16. 330 1-100. 33» IBP, poz. 1447
-33= EK Nowodworski T. 5, s. 55-60. Pelagiusz (V w.) odrzucał katolicką naukę o łasce, według mego człowiek może osiągnąć zbawienie mocą własnej woli, nawet bez łaski boskiej. Późniejszą od mianą pelagianizmu była jego łagodniejsza forma - semipelagianizm. Zob. EK Nowodworski T. 25, s. 91-98.
333 Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej..., s. 111-112.
334 APKr., rkp. K 888 Kalendarz i nekrolog..., s. 201-254; Ms-488 k. 260, 262V-282V. Zob. Z. Wło dek, Inventaire des manuscrits..., s. 94.
335 Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej..., s. 129, 291; W. Tatarkiewicz, Historia filozo
fii...., t. i,s. 228.
336 Ms-na. Zob. Zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 90-91. Tradycja zakonna juz od XVI w. autorstwo tego tekstu przypisywała Piotrowi Klarecie, który napisał dla kazimierskiego klasztoru Collectio super statuta Canonicorum regularium. Zob. Notatka P. Likomusza, Ms-na, k. 4.
Niestety, brak w piętnastowiecznym księgozbiorze czołowego przedstawiciela mi styki francuskiej Jana Gersona. Na pewno jednak czytywano w klasztorze wydane przez K. Hochfedera w 1494 r. O p e r a t Tomasza a Kempis z jego słynnym De imita-
tione Christi, tak typowym dla „nowej pobożności”. Konieczność praktykowania
stylu życia zbliżonego do tych tendencji podkreślał też kartuz Jakub z Paradyża (+1464)338, którego dwa traktaty religijno-ascetyczne De arte curandi vitia'w i De
arte viuendi et bene moriendi340 znalazły się w zbiorach kanoników. Idąc za Gerso
nem wskazywał, że teologia scholastyczna ma o tyle wartość, o ile przygotowuje i prowadzi do teologii mistycznej3*1. Sięgali również kanonicy do tekstu rozprawy De
vita contemplativaM2 Prospera Aquitanusa.
Oczywiście w księgozbiorze był najpoczytniejszy zbiór żywotów świętych Legenda
a u r e a e Jakuba de Voragine. Z literatury hagiograficznej posiadali kanonicy rękopi
śmienne i drukowane teksty Vita s. H ieronim ie, którego postać i życie zdecydowa nie propagowano w zakonach kanonickich. Korzystali również z tekstu jednego z najwybitniejszych encyklopedystów średniowiecza Rabana Maura (+856) Historia
S. C a terin a ee. Do tego działu można też zaliczyć starasburski druk z 1489 roku Oratio in vitam et merita S. Bonaventurae3*6 Oktawiana de Martinis.
P ra w o k a n o n ic z n e i ś w ie c k ie
Prawo kościelne, na które oprócz tradycji Biblii, orzeczeń Ojców Kościoła, posta nowień soborów, składały się elementy prawa rzymskiego i systemów prawnych państw chrześcijańskich, stało się z czasem olbrzymim zbiorem praw obowiązują cych w życiu kleru i społeczeństwa. Zakonnik Gracjan (+1179) nadal znacznej części prawa kanonicznego zwartą budowę i logicznie je usystematyzował. U kanoników zachował się egzemplarz D ecretum e Gracjana - tekstu fundamentalnego dla wy kładowców prawa w Bolonii i w całej Europie oraz podstawy rodzącego się prawa kanoniczego - wydrukowany w Bazylei w 1476 r. przez Bernarda Richela. Jest to zresztą jeden z niewielu zachowanych do dzisiaj w bibliotece kazimierskiej inkuna bułów iluminowanych. Spośród komentarzy prawniczych kanonicy korzystali z dzieła Repertorium iuriss*8 znanego kanonisty bolońskiego Jana Calderina (+1365), 3 34 374 364 354 344334 3241 34 * 393 383 378
337 1-194.
338 J. Fijałek, Mistrz Jakub z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w okresie Soboru Bazylejskiego. T. 1-2. Kraków 1900; K. Michalski, Filozofia wieków średnich. Kraków 1997, s. 108-109; S. Dobrzanowski, Jakub z Paradyża. W: SPTKT. 2, s. 109-111.
339 I-12, wydany w 1495 r. 34° I-13, wydany w 1492 r.
341 p. Szczanieeki, W. Słomka, Nauka o modlitwie i życiu wewnętrznym. W: Dzieje teologii kato
lickiej..., 1 .1, s. 332.
342 I-30.
343 I-208,1-122 zachowała się w edycjach z 1476 i i486 r.
344 Ms-488, k. 98-129V, 129V-133V. Zob. Z. Włodek, Inuentaire des manuscrits..., s. 93; i-214.
345 I - 9 7 .
346 I-77. 347 1-156.
348 1. Polkowski, Katalog rękopisów kapitulnych..., s. 80 rkp. 94; W. Szelińska, Biblioteki..., s. 120; M. Homowska, H. Zdzitowiecka-Jasieńska, Zbiory rękopiśmienne..., s. 196.
ucznia Jana Andreae, które nabył od nich Am ulf z Mirzyńca. Kazimierska biblioteka posiadała oczywiście wydania anonimowego słownika prawniczego Vocabularius
iuris utriusque^, którego najstarszy zachowany w bibliotece kazimierskiej egzem
plarz (1477) pochodzi z drukarni Piotra Dracha ze Spiry, a także Modus legendi
abreviaturas cum aliis tractańbus iuridicis35°, w wiedeńskim wydaniu Jana Schil-
linga z ok. 1478 r. Kanonicy posługiwali się pismami Franciszka de Platea (de Piazza, +1460), doktora obojga praw z Bolonii i franciszkanina. Posiadali krakowskie wyda nie Opus restitutionum usuarum et excomunicationum349 350 3SI * 353 354 355 *, zbiór traktatów prawni czych wydrukowanych w 1475 r. przez Kaspra Straube. Zachowały się dwa jego egzemplarze, różniące się znacznie poziomem rubrykowania i wykonania inicjałów. Kanonicy korzystali również z prac Jana Fanckela (Vanckela) Summarium textuale
et conclusiones super sexto352 i Summarium textuale et conclusiones clementinarum et extravagantium^s3, zachowanych w edycjach kolońskich. W ich bibliotece były też
fryburskie wydania dziel XIII-wiecznego prawnika Vivianusa Tuscusa (Toschi) Ca
sus longi super Codice354, Casus longi super infortiato^s i Casus longi super Didesto
ueferess6, wszystkie wydane ok. 1494 r. Spośród dzieł prawniczych zwraca też uwagę pozycja Signorolusa de Homodis (Omodeis, +1362) Concilia, quaestiones et allega-
tiones357 358 359 360, wydrukowana w Mediolanie w 1497 r., obecnie jedyny egzemplarz zacho
wany w Polsce35». Posiadali kanonicy w swoich zbiorach pierwszą kodyfikację prawa świeckiego359 Constitutiones vel syntagmata Regni Poloniae36°, wydrukowaną w Lipsku w 1488 r. W klocku z jednym z inkunabułów zachował się też rękopis kanoni ka krakowskiego „Jana de L.”361 zawierający m.in. wypisy z prawa magdeburskiego362.
E n cyk lo p e d ie
Ze zrozumiałych powodów pisarze czasów średniowiecznych zaczynali od działal ności encyklopedycznej i komentatorskiej, kiedy to próbowano zgromadzić rozpro
349 1-73.1-203. 350 J-72. 351 1-88,1-89. asa i_107 353 1-X08. 354 1-218. 355 x-217. 35* 1-216. 357 1-210. 358 IBP, poz. 2848.
359 s. Roman, Najstarsze druki polskiego prawa ziemskiego (Syntagmata). „Przegląd Bibliotecz ny” 1952, R. 20, s. 363-378.
360 Katalog inkunabułów Biblioteki Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu, s. 76-77, poz. 314. 36' Przypuszczalnie Jan z Latoszyna (fi494), profesor i rektor Akademii Krakowskiej, kanonista,
członek wielu kapituł, pracował w administracji diecezji krakowskiej i kapituły krakowskiej (ofi cjał generalny), w latach 1488-90 kanclerz kardynała Fryderyka Jagiellończyka, członek delega cji polskiej na sejm węgierski w Sromowcach i Nowej Wsi wraz z Janem Długoszem, Arnulfem z Mirzyńca i Jakubem z Szadka. Zob. L. Hajdukiewicz, Jan z Latoszyna. W: PSB T. 10,1962-1964, s. 460; S. Dobrzanowski, Jan z Latoszyna. W: SPTK T. 2, s. 140-141.
szone pozostałości dawnych zbiorów, uporządkować je i objaśnićs^. W zakresie filo logii łacińskiej kanonicy wykorzystywali pisma Izydora Hiszpańskiego (+636). Izy dor, biskup Sewilli i reorganizator kościoła hiszpańskiego, byl jednocześnie autorem bogatej spuścizny literackiej. Obejmowała ona niemal cały encyklopedyczny zakres współczesnej wiedzy filologicznej, historycznej i teologicznej opartej na rękopisach starożytnychsK Z dziel tego wielkiego kompendiatora zachowało się w bibliotece kanonickiej wydanie Etymologiae866 i De summo bono*66. Na marginesie tego działu warto też zaznaczyć, że wśród niezbędnych na co dzień pozycji pojawiała się także literatura czysto użytkowa, jak np. kalendarz. Z piętnastowiecznych edycji przetrwał łaciński druk in piano: Almanach Wratislaviense na rok 1497, z strasburskiej oficyny Jana Prussa36?.