Z dziedziny historiografii kościelnej posiadali kanonicy dzieło Kasjodora (t58o)
Historia ecclesiastica tripartita*68, wydane w Kolonii przed 1478 r. przez Konrada
Wintersa, jeden z dwu zachowanych dzisiaj w Polsce egzemplarzy369. Należy też do
niej literatura hagiograficzna. Na plan pierwszy wysuwa się tutaj oczywiście dzieło Jakuba de Voragine Legenda aureaV0, znana także pod nazwą Historia Lombardica, ale zachował się tylko jeden jej egzemplarz drukowany w 1476 r. Historię świecką prezentuje znana kronika świata Fasciculus temporum*?' Wernera Rolewincka, wy drukowana w Wenecji w 1484 r. przez Erharda Ratdolta, ozdobiona kolorowanymi drzeworytami, a także Gęsta Romanorum*?2 wydrukowane w Strasburgu ok. 1485 r. przez Marcina Schotta. Do spraw polskich odnoszą się zaś zachowane w jednym z rękopisów odpisy dokumentów dotyczących stosunków Polski z Krzyżakami373.
Filozofia
Niestety z zakresu filozofii zachowało się bardzo mało pozycji. Wśród nich odno tować trzeba dwa egzemplarze włoskiego wydania z 1482 r. dzieła Geralda Odonis
Expositis in Aristotelis Ethicam*™, w tym jeden ze zbioru krakowskiego profesora
J. Sommerfelda. Do działu tego przynależą również wymieniane wcześniej pisma Alberta Wielkiego. 3 * 37 337 3271 37 307866 376 366 356 * 334
363 s. Kamiński, Nauka i metoda..., s. 64.
3M LThK Bd. 5, kol. 626-627. 365 1-201. 366 1-3 4, z daru J. Scultetusa. 367 1-235. 368 1-99. 3<>9 IBP, poz. 1452. 370 I-208. 371 I-87.
372 I-141, jedyny polski egzemplarz. Zob. IBP, poz. 2398.
373 Ms-i, k. 1-62 Excerpta articulorum [...] Regni Poloniae et Nigri Ordinis prussiae. Spisane przez Jana de L., kanonika krakowskiego.
Gramatyka
W kształceniu kanoników wiele uwagi poświęcano umiejętności pisania listów i redagowania dokumentów, wpajano też dbałość o język. Spośród pozycji służących do nauki poprawnej wymowy kanonicy posiadali popularny Vocabularius brevi-
loqvuus^s jednego z czołowych humanistów Jana Reuchłina (1455-1522). Zacho
wały się dwa egzemplarze, jeden wydrukowany w Kolonii w 1487 r., drugi w Stras burgu w 1491 roku. Była to zresztą podstawowa i najbardziej rozpowszechniona po moc lingwistyczna. Pomocą w bezpośrednim redagowaniu tekstów były na przykład
Epistolae familiares^6 papieża Piusa II (Eneasza Sylwiusza Piccolomini, +1464), wy
drukowane w i486 r. w Norymberdze przez Antoniego Kobergera. Korzystano też z tekstu De orthographia dictionum e Graecis tractarum377 Jana Tortelliusa wyda nego w Wenecji w 1484 r. Do niedawna uznawano, że w bibliotece kazimierskiej znajdowała się również Summa gram m atical Jana Balbi z Genui (fok. 1298), zwa na inaczej Catholicon, którą wykorzystywano zarówno do nauki retoryki, jak i jako podręcznik przy egzegezie tekstów biblijnych375 376 377 378. Najnowsze badania wykazały jed nak, że egzemplarz Catholiconu, który miał być stąd przewieziony do klasztoru w Kraśniku trafił tam dopiero w XVIII-XIX w., i na pewno nie z Kazimierza37?.
Medycyna
Podobnie jak w innych klasztorach kanonickich na Kazimierzu widoczne jest za
interesowanie medycyną i naukami przyrodniczymi380 381. Świadczy o nim zachowany
Herbarius381 z i486 r., wydrukowany przez Jana Petri w Pasawie, zawierający kolo
rowane ręcznie drzeworytowe wyobrażenia poszczególnych roślin, a także łacińskie i niemieckie ich opisy, uzupełnione jeszcze o odręczne dopiski w języku polskim382 383 384 385 386. Dzisiaj zresztą jest to jedyny znany egzemplarz w Polsce. W kazimierskim zbiorze znalazł się też traktat Arnolda de Villa Nova Regimen sanitas salernitanum&s z licz nymi notatkami w tekście, wydrukowany w Lyonie. Obecnie zachowały się w Polsce jedynie dwa egzemplarze tej edycji38?. W bibliotece byl również druk Conciliator
differentiarum philosophorum et praecipue medicorum&s Piotra z Albano, wydany
w Wenecji w 1496 r., w którym korzystający zostawił odręczny rysunek oka. Bardzo
ciekawy jest rękopis3®6 Bernarda Hessego (+1464 lub 1465), młodszego brata Bene
375 1-63 z 1491 r., I-82 z 1487 r.
376 i-59.
377 I-176, na oprawie powtarza się wycisk herbu Lis.
378 s. Wielgus, Z badań nad średniowieczem. Lublin 1995, s. 129; M. Rechowicz, Początki i rozwój
kultury scholastycznej..., s. 54; W. Szelińska, Biblioteki..., s. 185.
379 E. Zielińska, Kultura intelektualna..., s. 89,102.
38° A. Pobóg-Lenartowicz, Attending the sick in augustinian monasteries in Silesia in the middle
ages. W: La vie quotidienne..., s. 203-214
381 I-226. 382 IBP, poz. 2711. 383 I-225.
384 IBP, poz. 4686. 385 1-189.
386 Ms-5 Bernardi Hesse epistoła ad ignotum dominum colendissimum missa, qua nos de aegri-
tudine sua certiores fecit, Excerptum de operibus ad artem medicine spectantibus per Bernar- dum Hesse factum, zachowany w klocku oprawionym w 1639 r. przez Łukasza Nowaka.
dykta, doktora medycyny i jej profesora na Akademii Krakowskiej307, będący' w części wyciągiem z różnych autorytetów w dziedzinie medycyny, a także swojego rodzaju poradnikiem, jak ustrzec się różnego rodzaju chorób.
Księgozbiórbibliotekikazimierskiejw xvi w.
Podobnie jak w przypadku analizy piętnastowiecznego księgozbioru w opisie bi blioteki w wieku XVI brano pod uwagę jedynie tę grupę inkunabułów, których pro weniencje ewidentnie wskazywały późniejszy niż piętnastowieczny wpływ do księgo zbioru. Odnotowywano go zarówno na podstawie, notek własnościowych, jak rów nież znanych legatów dla biblioteki dokonanych dopiero w XVI w. Podobne zasady przyjęto dla druków szesnastowiecznych. Gdzie były ku temu podstawy, wyelimino wano pozycje, co do których można było sądzić, że pojawiły się w księgozbiorze w czasie późniejszym.
P ism o Ś w ię te
W XVI w. dział ten wzbogacił się o Biblię388 w bazylejskim wydaniu z r. 1487, otrzymali ją kanonicy w 1505 r. od Jana Scultetusa z Krakowa, spokrewnionego z jednym z zakonników. Również od niego pochodzi edycja Bibliae pauperum Mi kołaja de Hanapis (ti2 9 i)38?, będąca skrótem zasadniczego tekstu Pisma Świętego, przeznaczonego głównie do nauki dla studentów, a także wykorzystywana w pracy duszpasterskiej3?0. Podstawowym walorem takiego wydania była, zdecydowanie niż sza w porównaniu z pełnym tekstem, cena. Z późniejszych wydań Biblii3?1 do biblio teki kanonickiej wszedł egzemplarz z typowo średniowieczną konkordancją3?2 Biblia
cum concordantis ueteris et novi testamenti3?3 z 1519 r. Uwagę zwraca kilkutomowa
antwerpska edycja Krzysztofa Plantina w bardzo małym formacie z 1567 r. Kolejna Biblia to lipskie wydanie Sacrae Scripturae394 z 1544 r. Zachowało się też wydanie 3 39 339 3291 39089 398 388 374
387 Nie byl jednak Bernard lekarzem nadwornym Władysława Jagiełły jak podawali niektórzy' auto rzy, natomiast najprawdopodobniej pełnił funkcję pisarza miejskiego. Zob. A. Birkenmajer,
Hesse Bernard. W: PSB T. 9,1960-1961, s. 486-487.
388
1-8 8.389 1-3 5
-390 S. Wielgus, Badania nad Biblią..., s. 197, 200.
391 C-862, C-863, C-1122, C-1223, C-1124. Tylko na jednym tomie zachowała się notka własnościo wa P. Likoniusza.
392 L. Hajdukiewicz, Biblioteka..., s. 158.
393 C-1241, zawiera prywatne notatki wcześniejszego posiadacza, a także sporo wpisów odnoszących się do historii Polski, m.in. o obleganiu Gdańska przez Stefana Batorego, wyprawie na Moskwę i oblężeniu Pskowa, podatkach związanych z wojną, a również o wizycie Batorego w klasztorze mogilskim. Kolejne mówią o koronacji Zygmunta III Wazy, różnych wypadkach krakowskich, jak pożar w 1584 r., a w końcu o wojnie z Turcją.
394 C-595, wśród notek własnościowych dwie są P. Likoniusza, „Pauli Liconij Suppelex vera 1589”, „Emptus est iste liber Anno D[omin]i 1574 in foro [...] al[ia]s na wendiczie 4 quatuor Florenis et medium alteri”.
Apocalipsis et Novum Testamentum™ w opracowaniu Erazma z Rotterdamu, z licz
nymi rękopiśmiennymi uwagami.
W bibliotece kanoników krakowskich jest również kilka edycji Psalterium, z któ rych najstarsza wyszła spod augsburskiej prasy Guntera Zainera396, jej egzemplarz pochodzi z sąsiadującego z kanonikami klasztoru paulinów Na Skałce, a wszedł do ich zbiorów zapewne jeszcze w XVI w. Kolejne piętnastowieczne wydanie Psalte-
riumsw, które wzbogaciło zbiory z końcem wieku, pochodzi z prasy norymberskiej
z 1497 r. Z szesnastowiecznych wydań kanonicy posiadali Psalterium Davidis^ 8 wydrukowane w Wittemberdze w 1544 r.
Zbiór kanoników został uzupełniony o piętnastowieczną edycję jednej z podsta wowych pomocy w pracy egzegetycznej Jana Marchesinusa Mammotrectus super
B ib lia m i, wydrukowany w Strasburgu w 1494 r. Pojawiło się w nim również wyda
nie Concordantiae Bibliorum-*00 z 1485 r. Kolejne egzemplarze pochodzą już z XVI w., jest to wydanie Concordantiae maiores Bibliae901 wydrukowane w Bazylei w 1506 r., a także konkordancja902 dołączona do Biblii z 1519 r.
Komentarze Pisma Świętego
W 1531 r. zakonnicy otrzymali w darze od kanonika sandomierskiego Piotra Brze-
szka Explanatio Psalmorum* ° 3 św. Augustyna. Wydrukowane zostało w 1489 r.
w Bazylei przez J. Amerbacha, oprawa zaopatrzona była w klauzury, ozdobne okucia i rozety. Do księgozbioru wszedł również komentarz Tomasza z Akwinu Expositio in
evangelium sancti Joannis909, wydrukowany w Wenecji w 1508 r. Pojawiły się znowu
395 C-348.
396 I-92 [1471/1473] „Sum Domus Rupellae S[ancti] Stanislai Ord[ini] S[ancti] Pauli [primi] E[remitae]”. Jako kartę ochronną wykorzystano rękopis pergaminowy z tekstem litanii do Wszystkich Świętych. Biblioteka krakowskich paulinów rozproszyła się w 1. 1655-1656, wydaje się jednak bardziej prawdopodobne, że tak nieliczne książki tej proweniencji znalazły się u ka noników znacznie wcześniej, zapewne pożyczone z pobliskiego konwentu.
397 I-47 „F[rate]r Adamus Inovloden[sis] Canonicus Regularis”.
39S C-169, ofiarowana przez J. Gruszczyńskiego P. Likoniuszowi.
3" I-15.
4°° 1-157, w XVI w. była jeszcze w posiadaniu magistra Jana Gromadzkiego. W XVII w. kanonik Krzysztof Łoniewski wpisał do tego egzemplarza m.in. prognostyk Jerzego J. Retyka o kolejnych królach Polski po śmierci ostatniego Jagiellona (odnaleziony w bibliotece klasztoru w Kraśniku przez Ł. Nowaka (tióąą), a także wymienił książki zakupione przez tegoż Ł. Nowaka dla biblio teki kazimierskiej. O legatach bibliotecznych magistra J. Gromadzkiego zob. H. Barycz, Histo
ria..., s. 690.
401 C-1289, wpisano do niej daty związane z życiem K. Łoniewskiego, a także notatkę o spaleniu w 1539 r. Katarzyny z Zalaszowskich, wdowy po rajcy krakowskim Melchiorze Weiglu, oskarżo nej o nawrót do religii żydowskiej i zaprzeczanie dogmatowi Trójcy Św. i boskości Chrystusa. Przed sądem biskupim stanęła jako 80-letnia staruszka, z czasem zarówno luteranie, jak i aria nie uważali ją za swoją pierwszą w Polsce męczenniczkę. Zob. J. Bieniarzówna, J.M. Małecki,
Kraków w wiekach XVI-XVJII..., t. 2, s. 126; J. Tazbir, Sprawa Weiglowej w świetle źródeł archiwalnych. W: Historia i współczesność. Red. E. Frącki, B. Woszczyński. Warszawa 1987,
s. 59; Idem, Mieszczańskipitavalpolskiej reformacji. W: Książka - przestrzeń - praca..., s. 277. 902 C-1241.
403 1-219.
Moralia, seu Exposido in Job406 Grzegorza Wielkiego, wydrukowane w Bazylei
w 1496 r. przez Mikołaja Kesslera. Do komentarzy biblijnych można zaliczyć też
Sermones super cantica canticorum406 Bernarda z Clairvaux ( f i i 53) wydrukowane
w 1500 roku40?. Typowo średniowieczną egzegezę prezentowało także Expositio Libri
Psalmorum*08 franciszkanina Pelbarta de Themeswar (Temeszwar) z 1504 r. Poza
tym u kanoników znalazły się Enarrationes piae ac eruditae909 Dionizego Kartuzjań- skiego, wydrukowane w Kolonii w 1548 r. przez H. Quentella - egzegetyczny ko mentarz do poszczególnych ksiąg biblijnych. Nowy typ komentarza, tzw. „florilegia”, w kanonickiej bibliotece prezentuje jeden z twórców tego gatunku franciszkanin Ma rek Marulus (M. Marulić, 1450-1524) swoim Evangelistarium de spe,fide et cari-
tate410 wydanym w Kolonii w 1532 przez Hittorpa.
Literatura egzegetyczna, stawiająca sobie za cel szukanie sensu dosłownie najwła ściwszego, ukształtowana przez Erazma z Rotterdamu i Tomasza Morusa również znalazła miejsce w kazimierskiej bibliotece. Zachowało się wydanie Apocalipsis et
Novum Testamentum*11 Erazma. Egzegeza ta za podstawę brała racjonalne podejście
do tekstów, a poparta była znajomością języków oryginałów i stanowiła wyraźny przełom w interpretacji tekstów biblijnych.