Do literatury z zakresu teologii moralnej należą Moralia2*8 Grzegorza Wielkiego, podstawowe w tej dziedzinie i cieszące się wielką popularnością. Posiadali też kano nicy De septem peccatis mortalibus et virtatibus septem oppositis2^ Aureliusza Pru- dencjusza wydrukowane w Strasburgu przed 1474 r. W Bibliotece Bożego Ciała za chowały się również Quaestio de communione sub utraque specie260 i Questio de in-
dulgentiis26' Franciszka Krzysowicza z Brzegu, absolwenta Uniwersytetu Praskiego,
wykładowcy na krakowskim Wydziale Teologicznym, jednej z pierwszoplanowych postaci Akademii. W bibliotece kanoników najprawdopodobniej była również Dicta
super decem praecepta - pierwszy w teologii polskiej wykład Dekalogu Mikołaja
Wigandi (f ok. 1414), praskiego doktora dekretów262.
Liturgika
Liturgika jako nauka o treści i formie kultu Kościoła interesowała zarówno teolo gów, jak i kanonistów. Na Zachodzie jako samodzielna dyscyplina wykształciła się w XII w. Jako pierwszy ze scholastycznych teologów piszących o ceremoniach litur
251 Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej..., s. 203-205. 252 1-77,1-133
-253 1-6 8. 254 I-113.
255 I-II5.
256 1-2,1-142 Egzemplarz posiada rękopiśmienne uzupełnienia zniszczonych kart. 257 I-61.
258 BJ, rkp. 1352,1350.
I-71.
260 Ms-ęa, k. 169-178. Zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 89. 261 Ms-9a, k. 178V-185. Zob. Ibidem.
262 Dziewiętnastowieczny katalog BBC wymienia rękopis Dicta Magistri Vigandii. ABC, rkp. A-II-7, Cathalogus librorum... 1811, s. 220-221.
gicznych zaznaczył się Aleksander z Hales (fi245)263 264 *. Zajęli się nimi także Tomasz z Akwinu i Albert Wielki. Z zakresu liturgiki kanonicy posiadali na pewno Baltazara de Porta Expositio canonis missae26* zachowane w lipskim wydaniu z 1497 r., z licz nymi notkami w tekście. Zapewne w bibliotece było również Rationale divinorum
officiorum Wilhelma Duranti, który stal się autorytetem w tym zakresie. Przetrwały
bowiem krótkie fragmenty rękopiśmienne, jak: Quatuor notae missam celebrandam
concernentia26s.
T e o lo g ia p ra k ty c z n a
W dziale tym przeważają pisma koncentrujące się na zagadnieniach związanych ze spowiedzią, sprawowaniem sakramentów oraz praktyką duszpasterską autorów późnego średniowiecza.
Praca duszpasterska kanoników wymagała oparcia się na licznych dziełach wy bitnych teologów. Byl wśród nich dominikanin Antoni z Florencji (1389-1459) ze
znanym Confessionale w kilku wydaniach, począwszy od kolońskiego z ok. 1470 r.266 267
Brakuje znanego dzieła wiedeńskiego profesora i reformatora dominikanów Jana Nidera Manuale confessorum, jest za to weneckie wydanie Confessionale Bartło mieja de Chaimis207 z i486 r., szczególnie zalecane przez sobór bazylejski. Kanonicy posługiwali się również rzadkim dzisiaj dziełem Summa confessorum268, którego autorem był Jan Ramsik (Friburgensis, +1314). Obecnie w Polsce zidentyfikowano tylko trzy egzemplarze tego augsburskego druku G. Zainera z 1476 r.26?, z których dwa znajdują się w bibliotece kanoników (jeden z licznymi glosami w tekście270).
Bardzo popularne było Sacramentale Mikołaja z Błonia zwanego „Pszczółką”, wybitnego polskiego teologa i kanonisty271, który kształcił się zresztą w czerwińskiej prepozyturze kanoników regularnych. Jego Sacramentale zachowało się w dwu egzemplarzach rękopiśmiennych, z których jeden przepisał w 1449 r. Jan z Bełza272, a drugi - dzisiaj uszkodzony - powstał w roku 1490273 274. W bibliotece znajdowały się też dwa egzemplarze Sacramentale z tego samego strasburskiego wydania z 1487 roku27**. W bibliotece znalazła się również instruktażowa Summa praedicantium273
263 A. Świerk, Średniowieczna biblioteka..., s. 84.
264 I-23.
2fi5 Ms-1453, k. 131-132. Zob. Z. Wiodek, Inventaire des manuscrits..., s. 97.
266 I-18 (druk posiada co prawda wpis „Bractwa Panny Marii” kościoła kurozwęckiego, jednej z placówek założonych przez dom macierzysty w Krakowie w 1487 r., ale najprawdopodobniej „wyszedł” z biblioteki kazimierskiej), I-22.
267 I-19 (proweniencja jak wyżej). 268 I-148,1-149.
26« IBP, poz. 3119. 270 I-148.
271 M. Zahajkiewicz, Z dziejów polskiej teologii pastoralnej w okresie przedtrydenckim. „Sprawoz dania z Czynności Wydawniczej i Posiedzeń Naukowych oraz Kronika Tow. Nauk. KUL” 1969, s. 127.
272 Ms-1453, zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 97. 273 Ms-l453a, zob. Ibidem (tutaj bez sygnatury).
-Jana de Bromyard wydana w Bazylei przed 1484 r., a także biskupa Wilhelma z Pary ża Rethorica divina276 wydana ok. 1493 r. W zakresie problemów spowiedniczych posługiwano się tekstem Mikołaja de Ausmo Supplementum Summae Pisanellae'277 wydrukowanym w 1478 r. w Norymberdze przez A. Kobergera. Do teologii praktycz nej zaliczyć także trzeba wykład Questio de indulgentiis278 Franciszka z Brzegu, wy kładowcy tego przedmiotu w Akademii Krakowskiej.
Kaznodziejstwo
Dział kaznodziejski jest oczywiście grupą najobszerniejszą. Trzeba podkreślić, że obok samodzielnych kodeksów poświęconych kazaniom często zdarzają się uzupeł nienia innych tekstów o pojedyncze, krótsze lub dłuższe kazania. Ilość zgromadzonej tutaj literatury bardzo wyraźnie charakteryzuje i określa zasadniczy rys działalności kanoników. Bardzo różnorodna jest forma nagromadzonych kazań, wśród których zwracają uwagę te klasyczne, konstruowane według norm scholastycznych, wywo dzące się ze środowisk akademickich. W kanonickim zbiorze kazań widoczne jest bardzo wyraźne oddziaływanie środowiska krakowskiego i praskiego. Zasad budo wania i głoszenia kazań uczono się praktycznie, opierając się na wzorach słynnych średniowiecznych koncjonatorów.
Kanonicy posługiwali się kazaniami augustianina Szymona z Cremony, zachował się rękopis z 1404 r. zawierający Sermones epistolares de tempore279. Posiadali w swojej bibliotece zbiór kazań Jana Szczekny (ok. 1352-ok. 1407) Sermones de
tempore280, szerzej znany pod nazwą Career animae, przepisany w 1434 r. ręką Mar
cina de Dalevo. Tekst ten był wyrazem pracy kaznodziejskiej i pedagogicznej J. Szczekny, w którym podkreślał, że obowiązkiem kaznodziei jest nie tylko budowa nie słuchaczy słowem, ale i własnym życiem281. Career animae byl zapewne kopio wany w związku ze statutami biskupów polskich, nakazującymi duszpaterzom posia danie zbiorów kaznodziejskich282. Szczekną operował w nim ciekawą symboliką, od- 2
275 Dwa woluminy I-211,1-212. Obydwa mają restaurowaną oprawę, w części pierwszej jako wyklej ka oprawy zaostaly wykorzystane fragmenty rękopisu muzycznego i listu księdza Jana Sienkie wicza z klasztoru Bożego Ciała do kanonika Michała Grygielowicza z 1689 r.
276 I-116.
277 I-150, w tekście wklejony jest rysunek jakiegoś zjawiska astronomicznego odnoszącego się do
1660 r., a na wyklejce oprawy drzeworyt przedstawiający Stanisława Kazimierczyka wykonany przez Aleksandra Gorczyna. Summa Pisana (JPisanella, Magistruccia) Bartłomieja z Pizy (de San Concordio, f i347) w formie alfabetycznej encyklopedii była podręcznikiem w zakresie spo- wiednictwa. Zob. M. Rechowicz, Początki i rozwój kultury scholastycznej..., s. 60.
278 Ms-ęa, k. 178V-185. Zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 89. 279 Ms-93, k. 95-452. Zob. Ibidem, s. 92.
280 Ms-ioa, k. 1, 2, 171-173V. Zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 90. Karty ochronne rękopisu zawierają zapiski kalendarzowe i krótkie kwestie, m.in.: „Ad iustum helium tria requi- runtur, Utrum pogani habent proprios angelos sicut et christiani, Utrum pater cum filio possunt levare puerum de fonte, Quando dicitur esse absolucio a pena, utru anime fuerunt redempte post usque ad ascensionem, Utrum diaboli aliquando de inferno, Quare altaria lavantur aqua et \ino, Quare psalmi [...] leguntur in Pascha, Quare in die nativitatis canitur tres misse, Ad ius tum bellum quinque exiguntur, An cuis articulo mortis tenetur confieri heretico”.
281 S. Wielgus, Średniowieczna łacińskojęzyczna biblistyka..., s. 24.
282 M. Kowalczyk, Postylla de tempore w rękopisie B 13 Biblioteki 0 0 . Paulinów w Krakowie na
woływał się do tekstów Pliniusza, Izydora z Sewilli, Rabana Maura, a zwłaszcza De
bestiis Hugona od św. Wiktora2®3. Career animae prezentuje typ nauczania homilij- nego łatwego do zrozumienia dla ludu, w którym widać związki z innymi przedhu- syckimi kaznodziejami czeskimi. Właśnie tego typu kaznodziejstwo, przez swoją atrakcyjną dla słuchaczy treść, tj. symbolikę zwierząt, kamieni, apokryfy, bajki, le gendy oraz barwność wykładu zasad wiary i moralności miało duży wpływ na budo
wanie religijności szerokich mas w mieście2®4 *.
Kościół propagował model kaznodziejstwa prezentujący czysty wykład teologicz- no-moralny Pisma Świętego, pozbawiony jakichkolwiek wątków fabularnych, popu larnych egzemplów czy pseudohistorycznych opowiadań. Przykładem były kazania Stanisława ze Skarbimierza ( t i4 3 i), prawnika, kaznodziei, profesora i rektora Aka demii Krakowskiej. Absolwent Uniwersytetu w Pradze pozostawał w bliskich stosun kach z dworem Jadwigi. Znany jako ekspert prawniczy w sporach z Krzyżakami, byl
też orędownikiem walki z husytami2®5. Zachowany, bardzo zniszczony rękopis zawie
ra cykl kazań Super Symbolum Nicenum i 13 nieznanych do tej poiy homilii De vul-
neribus Redemptoris2 2®6, przepisanych w 1423 r. Piętnastowieczny zapis na gómej okładzinie rękopisu informuje, że zawiera on Sermones super Symbolum, item ome-
lie [!] de vulneribus Christi et multa alia, niestety te „multa alia” zostały z kodeksu
wyrwane.
Szczególnie dużo w kanonickiej bibliotece kazań Jakuba de Voragine, a także Piotra de Palude. Z kazań dominikanina Jakuba de Voragine (Viraggio koło Genui, t ok. 1300) korzystali z rękopiśmiennych Sermones de tempore28’’ i Sermones
quadragesimales288 przepisanych w pierwszej połowie XV w. Wśród późniejszych
wydań w bibliotece znajdował się zbiór Sermones de tempore et de sanctis289, wyda ny w Bazylei ok. 1485 r. W bibliotece znajdował się rękopiśmienny kodeks z drugiej połowy XV w. zawierający Sermones de tempore et de sancńs2“>° Piotra de Palude (t ok. 1342). Kolejne dzieła to strasburskie wydania Pseudo Piotra de Palude Sermo
nes Thesauri noui de sanctis291 z 1484 i 1489 r., Sermones Thesauri novi de tempo re242 z i486 r., a także Sermones quadragesimales Thesauri novi293 z 1485 r.
Z innych znanych autorytetów kaznodziejskich kanonicy krakowscy posiadali pis ma Jana Nidera, dominikanina (+1438), doktora teologii i legata na sobór bazylejski,
autora wielu dziel moralnych2®4. Zachowały się jego Sermones de tempore et de
2®3 Ibidem, s. 9. 284 Ibidem, s. 34.
285 S. Wielgus, Średniowieczna lacińskojęzyczna biblistyka..., s. 28.
286 Ms-490. Zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 95-96. Z. Włodek opisała rękopis, lecz zidentyfikował go dopiero kilka lat później Zawadzki. Zob. R.M. Zawadzki, Spuścizna pisarska
Stanisława ze Skarbimierza. Studium źródłoznawcze. Kraków 1979, s. 44-45.
2®7 Ms-489, k. 1 ,3, 390-392. Zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 9 4-95- 288 Ms-489, k. 393,395,522-526V. Zob. Ibidem, s. 95.
284 I-124.
290 Ms-906. Zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 96. 241 I-85,1-129,1-130.
242 I-84. 293 I-128.
sanctis cum quadragesimali2®s, wydrukowane w Strasburgu przed 1483 r. Czytywali Sermones super epistolas dominicales2®6, również dominikańskiego koncjonatora Jana Herolta, wydrukowane w Kolonii przez Konrada Wintersa oraz tego samego autora Sermones discipuli de tempore et de sanctis cum Promptuańo exemplorum
et de Beata Virgine2^, w edycjach z 1480 r. (Norymberga, Antoni Koberger) i z 1488 r.
(Strasburg, Marcin Flach). Nie zabrakło w kanonickim księgozbiorze dzieł bardzo popularnego Roberta Caracciolusa, o któiym pisano „omnium concionatorum, qui
sunt aut fuerunt, magister et doctor”2®8. Zachowały się dwa egzemplarze jego Sermones
ąuadragesimales de poenitentia2" , w tym jeden wydrukowany w Bazylei przez Ber
narda Richela przed 1475 r., a drugi w Strasburgu przez Jerzego Husnera ok. 1479 r.,
Sermones de laudibus sanctorum800 z 1490 r. Zakonnicy wykorzystywali również
przesiąknięte duchem reformistycznym Sermones dominicales super epistolis3°' Tomasza Ebendorfera (znanego jako Haselbach), przechowane w edycji Henryka Knoblochtzera ze Strasburga z 1478 r.
Wśród autorów kazań znalazł się również Bernard z Clairvaux (1r i 53)> który zde cydowanie sprzeciwiał się racjonalnemu, scholastycznemu wykładowi Pisma Święte go, rozwijając odrębny, w duchu ortodoksyjnego mistycyzmu, kierunek interpreta cyjny802. Kanonicy posiadali Sermones de tempore et de diversis3 * *°3, moguncki druk Piotra Schoffera z 1475 r., a także najważniejszy komentarz biblijny Bernarda Ser
mones super Cantica Canticorum3°4, w dwu różnych edycjach (Strasburg 1497, Pa
wia 1482), według niektórych uchodzący raczej za komentarz ascetyczny30®. Zazna czyć trzeba obecność w bibliotece pism kaznodziejskich Alberta Wielkiego (1206-1280)
Sermones de tempore et de sanctis306, wydrukowane w Augsburgu przez Jana Wie-
nera i Mariole3°? sprzed i486 r. w edycji strasburskiej. Korzystano też z Sermona-
rium de peccatis per adventum et per duas ąuadragesimas308 Michała de Carcano,
wydrukowanego w Bazylei przez Michała Wensslera w 1479 r.
Spośród autorów literatury kaznodziejskiej kanonicy sięgali również do dziel Mi chała de Hungaria, z których Sermones praedicabiles per totum annum3°® zacho wały się do dzisiaj w dwu egzemplarzach z edycji strasburskich z 1487 i 1490 r., An toniego de Bitonto (Sermones dominicales)310 oraz Thomasinusa de Ferraria
(Ser-2®5 1-1 2 6. *9* 1-9 6.
W 1-101, 1 -2 2 0 .
2®8 A. Świerk, Średniowieczna biblioteka..., s. 96.
299
1-74,1-75 -300 I-76. 3°> I-163.302 S. Wielgus, Badania nad Biblią..., s. 109.
303 1-215.
304 1-139,1-193.
305
w.
Tatarkiewicz, Historia filozofii..., 1. 1, s. 234.3°* I-119. 307 1-120.
308 1-206.
3°9 1-44,1-54.
mones quadragesimales)3“ . Wykorzystywali zbiory kazań Piotra Blasensis de Lutrea Sermones de tempore et de sanctis3»2, zachowane w egzemplarzu pochodzącym
z oficyny strasburskiej z ok. 1485 r., a także Hugona de Prato Sermones dominicales
super Evangelia et Epistolas311 312 313, w bazylejskim wydaniu Michała Wensslera z ok.
1485 r. Zgodnie z własną duchowością zakonną odwoływali się do przedstawicieli „nowej pobożności”, która propagowała bezpośredni stosunek człowieka do Boga, jak Henryk de Herp ( f i 477)314 * *- Zachowały się w bibliotece kanonickiej jego Sermones de
tempore et de sanctis313, znane z egzemplarza drukowanego w Spirze po 1484 r. przez
Piotra Dracha. Z lat dziewięćdziesiątych XV w. zachowały się również wydania Osvalda de Lasco Sermones de sanctis Biga salutis contitulati316, drukowane w Ha- genau przez Henryka Grana dla Jana Rynmana w 1499 r. i Franciszka de Mayronis (z Meyronnes, f przed 1328) Sermones de tempore cum quadragesimali317, wydru kowane w Wenecji przez Bernarda Rizusa w latach 1491-92. Charakterystyczne jest zachowanie się w księgozbiorze kanonickim drukowanych w Tybindze Sermones318 profesora teologii Gabriela Biela (ok. 1425-1495)319. Wśród kopii rękopiśmiennych znajdujemy też kilka kazań maryjnych, tak typowych dla duchowości kanonickiej. Przetrwały anonimowe Sermones super Ave Maria320 i Sermo de Beata Maria Vir-
gine321 oraz Sermo de conceptione Mariae322 w rękopisie z 1404 r.
Niestety, do dzisiaj nie dotrwała oryginalna twórczość kaznodziejska miejsco wych kanoników. Źródłowo potwierdzona jest praca na tym polu Stanisława Kazi- mierczyka, błogosławionego zakonu, który pozostawił zbiór kazań. Postilla Beati
Stanislai Casimiritani przechowywana była w wilanowskich zbiorach Branickich
i wraz z częścią ich księgozbioru została unicestwiona w 1944 r. w Warszawie.
Mocne powiązania klasztoru kazimierskiego z kręgiem kultury czeskiej stwarzały dogodne warunki do napływania również stamtąd literatury kaznodziejskiej. Po twierdza to obecność w bibliotece dzieła Postilla studentium sanctae pragensis
universitatis323 324 jednego z koryfeuszy' ruchu reformistycznego Konrada Waldhausena, przepisanego w 1391 r. Waldhausen był kanonikiem regularnym z Austrii, już od lat sześćdziesiątych występującym w swoich kazaniach przeciwko różnym nadużyciom społecznym i wypaczeniom przedstawicieli Kościoła. Po nim właśnie pojawiła się cała plejada czeskich reformatorów reprezentowana przez Jana Milića z Kromefiża, Mateja z Janowa i Jana Husa324.
311 1-79, wydrukowane w Kolonii przez J. Koelhoffa. 312 I-81.
313 I-104.
3>4 Do twórców tej koncepcji należeli też m.in. kanonik regularny Jan Ruysbroeck (+1381) i Gerard Groote (11384). Zob. Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej..., s. 395, 442.
3‘5 1-91.
3‘6 I-46.
317 1-4.
3'8 Ed. Vendelinus Steinbach, I-31. 319 S. Wielgus, Badania nad Biblią..., s. 133.
320 Ms-488, k. 1-8, k. 5OV-54. Zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 93. 321 Ms-488, k. 205V-217. Zob. Ibidem, s. 94.
322 Ms-93, k. 572-573. Zob. Ibidem, s. 92.
323 Ms-907. Zob. Z. Włodek, Inventaire des manuscrits..., s. 96-97. 324 1. Koran, Wkład kanoników..., s. 37.