B IOTYCZNE ELEMENTY ŚRODOWISKA

6.2.1 Gleby i ich przydatność rolnicza.

Pod względem genetycznym, w użytkach rolnych gminy Polkowice dominują gleby brunatne obejmując 45% areału tych użytków; 95% tego typu gleb to gleby kwaśne i wyługowane.

Występują one głównie w północnej części gminy. Wysoki udział – 35% areału – mają też gleby pseudobielicowe, w tym (najbardziej urodzajna ich odmiana) gleby deluwialne występujące w dolinach i obniżeniach terenowych. Największe zgrupowanie takich gleb występuje w północno-wschodniej części gminy oraz na zachód od miasta Polkowice.

Z pozostałych typów genetycznych gleb występujących na obszarze gminy wymienić można względnie urodzajne mady (ok. 5% areału użytków rolnych) związane z dolinami rzecznymi (przeważnie pod użytkami zielonymi), gleby pobagienne – płytkie (ok. 10% – głównie użytki zielone) związane z podmokłymi terenami Obniżenia Ścinawy oraz czarne ziemie – właściwe i zdegradowane (ok. 5% użytków rolnych).

Biorąc pod uwagę bonitację gleb zauważyć można, że zdecydowanie przeważają gleby najsłabsze (klasy V-VIa) obejmujące ponad 58% areału użytków rolnych gminy. Szczególnie wysoki udział takich gleb występuje w okolicach Sobina (ponad 95% użytków rolnych), a następnie w obrębie Guzice (ponad 71%), Biedrzychowa, Jędrzychów, Sucha Górna, Trzebcz (wszędzie ponad 60%). Areały gleb najlepszych (I-IIIa) zajmują łącznie niespełna 6% użytków rolnych i występują głównie w obrębach Tarnówek (29,5%), Komorniki (ponad 19%) oraz Pieszkowice (13,0%).

Jakość polkowickiej rolniczej przestrzeni produkcyjnej jest generalnie bardzo niska, głównie

ze względu na słabą urodzajność gleb. Gleby kompleksów pszennego bardzo dobrego, pszennego dobrego oraz żytniego dobrego obejmują łącznie niewiele ponad 20% gruntów ornych, podczas gdy najsłabsze siedliska – żytnie oraz zbożowo-pastewne – ponad 60%. Wśród użytków zielonych największy udział mają użytki zielone średnie (2z – ok. 73%); natomiast użytki zielone dobre i bardzo dobre (1z) w ogólne nie występują.

Niska jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej gminy Polkowice, przyczyniły się do występowania wysokiej lesistości. Istnieją warunki dla dalszego wzrostu tej lesistości (wysoki udział gleb marginalnych). Według waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, opracowanej przez IUNG-Puławy, gminę Polkowice oceniono na 58,3 pkt. Jest to więc wskaźnik znacznie niższy niż średniokrajowy (66,6 pkt), a tym bardziej średniowojewódzki (ponad 74 pkt). Występuje przy tym silne zróżnicowanie jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w poszczególnych obrębach.

Najkorzystniejsze dla rolnictwa warunki występują w obrębie Tarnówek i Komorniki (po ok. 80,0 pkt wg klasyfikacji IUNG-Puławy), a następnie Żelazny Most (70,0 pkt) i Kaźmierzów (prawie 69 pkt). Najniższymi walorami rolniczej przestrzeni produkcyjnej wyróżnia się Sobin (ok. 35 pkt), Biedrzychowa i Żuków.

Tak jak w większej części kraju, gleby gminy Polkowice wykazują znaczne zakwaszenie, ograniczające możliwość uzyskiwania większych plonów. Stwierdzono, że ok. 87% gleb użytkowanych rolniczo posiada odczyn kwaśny lub bardzo kwaśny, a 47% wymaga wapnowania, na 20% areału użytków rolnych wapnowanie jest wskazane.

6.2.2 Szata roślinna i siedliska przyrodnicze.

Zgodnie z naturalnymi uwarunkowaniami siedliskowymi strukturę przyrodniczą gminy charakteryzuje wysoki wskaźnik lesistości – 48,6% (GUS, 2011 r.), przy czym ekosystemy leśne tworzą tu wielkie i zwarte kompleksy (m.in. „Lasy Chocianowskie”, „Lasy Barszowskie”), pośród których rolnicza przestrzeń produkcyjna wraz ze związanym z nią osadnictwem, a następnie urbanizacja (miasto Polkowice) oraz zainwestowanie związane z górnictwem, utworzyły mniejsze lub większe izolowane enklawy. Same zachowane ekosystemy leśne podlegały jednak także silnej antropopresji, w tym związanej z gospodarką leśną, w wyniku czego nastąpiły znaczne przekształcenia struktury przyrodniczej tych ekosystemów. Bogate gatunkowo pierwotne zbiorowiska roślinne lasów liściastych bądź mieszanych zastąpione zostały jednowiekową monokulturą sosnową, mało odporną na gradacje szkodników, zanieczyszczenia przemysłowe, a także na zmiany siedliskowe powodowane działalnością górniczą.

Zbliżone do naturalnych, zgodnych z siedliskowymi warunkami, zbiorowiska roślinne zachowały się miejscami wyłącznie w niewielkich fragmentach. Ze zbiorowisk grądowych, dominujących pierwotnie na obszarze Wzgórz Dalkowskich, wymienić można fragmenty grądów wysokich, występujące na północ od obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych „Żelazny

Most”. W niektórych dolinach rzecznych zachowały się też niewielkie fragmenty lasów łęgowych:

jesionowo-olszowych w dolinach Lipówki i Guzickiego Potoku oraz jesionowych na północ od OUOW „Żelazny Most”.

Jak wynika z „Aktualizacji inwentaryzacji przyrodniczej gminy Polkowice” [Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Brzegu, 2012] wśród polkowickich, cennych przyrodniczo zbiorowisk leśnych wyróżnić można grądy środkowoeuropejskie Galio sylvatici-Carpinetum betuli. Największe tego typu siedliska występują: w Lasach Barszowskich, w rejonie Tarnówka, Pieszkowic oraz Żelaznego Mostu. Są to obszary skupiające największą liczbę cennych gatunków roślin w gminie Polkowice, takich jak m.in.: buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia, buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium, listera jajowata Listera opata, paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, podkolan biały Platanthera biforia oraz wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum. Występują tu również okazy drzew o wymiarach pomnikowych [Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Brzegu, 2012]. Poza lasami stanowiska cenniejszych roślin spotkać można pośród zadrzewień i zakrzewień wzdłuż dróg i cieków oraz ich zgrupowań śródpolnych. Są to w szczególności stanowiska: kruszyny pospolitej Frangula alnus Mill, pierwiosnka lekarskiego Primula veris L. i bluszczu Hedera L.

Pomiędzy Nową Wsią Lubińską a Sobinem, na północ od Nowin i Guzic, na południe od kolonii Jędrzychów, w okolicach Paulinowa oraz na wschód od Żukowa i Komornik Górnych, występują seminaturalne łąki z klasy Molinio-Arhenatheretea. Wśród łąk, bardzo rzadkie w skali gminy, a jednocześnie skupiające cenne gatunki roślin są zmiennowilgotne łąki trzęślicowe ze związku Molinion. Fragmenty tego typu łąk zachowały się tylko w dolinie Lipówki, na wschód od Żelaznego Mostu a także w kompleksie leśnym na południowy wschód od Biedrzychowej.

Na obszarach użytkowanych niegdyś rolniczo spotkać można zbiorowiska nawiązujące do ciepłolubnych muraw z klasy Festuco-Brometea. Ich niewielkie fragmenty zachowały się w północnych krańcach gminy, w kierunku południowo-wschodnim od miejscowości Grodowiec.

Na mniej żyznych gruntach odłogowanych pól uprawnych, wykształciły się wtórnie zbiorowiska psammofilnych muraw Corynephoretalia canescentis, najliczniej występujących w okolicy Guzic i Jędrzychowa.

Na odłogowanych gruntach porolnych, w wyniku postępującej sukcesji wtórnej, powstają leśne zbiorowiska zastępcze, w których dominują kompleksy sosnowe i sosnowo-brzozowe z dużym udziałem czeremchy amerykańskiej Padus serotina. Głównie w centralnej i zachodniej części gminy, na terenach bardziej wilgotnych, przeważają zbiorowiska krzewiastych wierzb.

Na obszarze gminy wśród roślinności zbiorników wodnych i rozlewisk najpopularniejsze są zespoły szuwarowe z klasy Phragmiteta: szuwar trzcinowy Phragmitetum Australis (rozlewiska w rejonie Jędrzychowa, zbiornik wodny w Tarnówku), szuwar szerokopałkowy Typhetum latifoliae

(zbiornik wodny w Tarnówku), zespół ponikła błotnego Eleocharis palustris (rozlewiska w Jędrzychowie), szuwary turzycowe Caricetum sp. (zbiornik w Tarnówku, małe zbiorniki o charakterze stawów w Żelaznym Moście oraz w północnej części gminy), szuwar mozgowy Phalaridetum arundinaceae (m.in. miejsca stałego stagnowania wody opadowej ze zlewni wyłączonego obecnie z eksploatacji w obrębie obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych

„Gilów”), szuwar oczeretowy Scirpetum lacustris (zbiornik w Tarnówku). Ponadto w mniejszych i płytszych zbiornikach, m.in. w starych gliniankach w rejonie Pieszkowic oraz w śródleśnych zbiornikach, występują zbiorowiska roślin pleustronowych z klasy Lemnetea. Wyróżnić tu można zespół rzęsy drobnej Lemna minor oraz rzęsy trójrowkowej Lemna trisulca (zbiorniki w Polkowicach). Natomiast na niewielkim zbiorniku na cieku Stobna występuje jedyne rozpoznane w gminie zbiorowisko pływających makrolitów z klasy Potametea - zespół rdestnicy pływającej Potametum natantis.

W gminie występują także cenne siedliska przyrodnicze ujęte w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej:

− 6410 – zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Molinion;

− 6430 – ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia sepium

− 6510 – łąki świeże użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion elatioris;

− 9110 – kwaśne buczyny Luzulo-Fagenion;

− 9170 – grądy środkowoeuropejskie i subkontynentalne Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum;

− 91EO – lasy łęgowe topolowe, olchowe, jesionowe i wierzbowe Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso--incanae;

− 91FO – łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe Ficario-Ulmetum;

− 9190– acidofilne dąbrowy Quercetea robori-petraeae.

Na rysunku pt.: „Uwarunkowania rozwoju przestrzennego” przedstawiono lokalizację ww.

siedlisk na podstawie „Aktualizacji inwentaryzacji przyrodniczej gminy Polkowice” z 2012 r.

Na terenie gminy Polkowice stwierdzono występowanie 13 gatunków roślin naczyniowych, pozostających pod ochroną ścisłą [Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Brzegu, 2012]. Należą do nich: kruszczyk połabski Epipactis albensis, szafirek miękkolistny Mucsari comosum, buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia, śnieżyca wiosenna Leucoium vernum, widłak jałowcowaty, Lycopodium annotinum, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum, centuria pospolita Centaurium erythraea, śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum, kosaciec syberyjski Iris sibirica, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum i paprotka zwyczajna Polypodium vulgare.

Pod ochroną częściową znajduje się 13 gatunków tj.: pierwiosnek lekarski Primula veris, pierwiosnek wyniosły Primula elatior, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, porzeczka czarna Ribes nigrum, wilżyna ciernista Ononis spinosa, konwalia majowa Convallaria majalis, bluszcz pospolity Hedera helix, barwinek pospolity Vinca minor, przytulia wonna Galium odoratum, kopytnik pospolity Asarum europaeum, kruszyna pospolita Frangula alnus, kalina koralowa Viburnum opulus i grążel żółty Nuphar lutea.

Wśród wyżej wymienionych gatunków trzy są szczególnie ważne z punktu widzenia krajowej ochrony przyrody tj. kruszczyk połabski Epipactis albensis, szafirek miękkolistny Muscari comosum i rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia.

Kruszczyk połabski Epipactis albensis jest gatunkiem zajmującym siedliska leśne. Aktualny status – narażony na wyginięcie. Na terenie gminy Polkowice stwierdzony w liczbie kilku okazów, w obszarze źródliskowym potoku Wstążka na południe od Grodowca, w kompleksie Lasów Barszowskich, przy północno-wschodniej granicy gminy Polkowice oraz w obiekcie „Guzicki Potok”. Drugi gatunek ujęty w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin to szafirek miękkolistny Muscari comosum. Związany jest on ze zbiorowiskami murawowymi o charakterze ciepłolubnym. W Polsce jest gatunkiem krytycznie zagrożonym. W 2012 r. przy północnej granicy gminy Polkowice, na południowy-zachód od Grodowca odnaleziono około 40 osobników tego gatunku, z których połowa wytworzyła kwiatostany. Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia na terenie gminy Polkowice została stwierdzona tylko na jednym stanowisku w liczbie ponad 100 okazów, na brzegach małego śródleśnego zbiornika wodnego na północ od Sobina. Ważnymi gatunkami flory w gminie Polkowice z punktu widzenia ochrony przyrody są ponadto: buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia, kosaciec syberyjski Iris sibirica, wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum i śnieżyca wiosenna Leucoium vernum. Jedno z największych znanych na Dolnym Śląsku stanowisk wiciokrzewu pomorskiego Lonicera periclymenum znajduje się na południowy-wschód od Grodowca w Lasach Barszowskich. Znany jest z niezwykle atrakcyjnego zapachu kwiatów, stąd jego obecność także w starych parkach Dolnego Śląska. Takim stanowiskiem jest stanowisko w starym parku w Małych Rynarcicach oraz w pobliżu starych glinianek koło Pieszkowic. Śnieżycę wiosenną Leucoium vernum na terenie gminy Polkowice zlokalizowano na dwóch stanowiskach: na obszarze źródliskowym na południowy-wschód od Żukowa (rośnie na powierzchni kilku ha) oraz jako rozproszone kępy wzdłuż doliny potoku Żdżerowita na południe od Żukowa. Natomiast buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia to gatunek stwierdzony w Lasach Barszowskich.

Jest to prawdopodobnie największe stanowisko tego gatunku w niżowej części Dolnego Śląska.

Kosaciec syberyjski Iris sibirica posiada w gminie Polkowice jedno stanowisko w dolinie potoku Lipówka, na północny-wschód od Żelaznego Mostu. Aktualnie występuje w liczbie około 30 kęp na śródleśnej polanie.

Pomimo istotnie oddziaływującego na środowisko OUOW „Żelazny Most” w jego rejonie występują cenne zbiorowiska i siedliska przyrodnicze. Jak wynika z inwentaryzacji przyrodniczej, prowadzonej w okresie od maja do października 2012 r. na zlecenie KGHM Polska Miedź S.A. w promieniu od 1 do 2 km od granic planowanej rozbudowy obiektu unieszkodliwiania odpadów wydobywczych „Żelazny Most”, w sąsiedztwie obiektu dominują różnowiekowe monokultury sosnowe reprezentujące zbiorowiska borów świeżych i mieszanych. Obok borów na inwentaryzowanej powierzchni występują także płaty lasów grądowych oraz łęgowych, będące typami siedlisk chronionych w ramach sieci Natura 2000. Powszechnie na zewnętrznych stokach obiektu „Żelazny Most” występują zbiorowiska murawowo-łąkowe, miejscami z dominującą szczotlichą siwą Corynephorus canescens i jastrzębcem kosmaczkiem Hieracium pilosella, inne z dominującą mietlicą pospolitą Agrostis vulgaris [Sieradzki J. i in., marzec 2013].

Spośród roślin chronionych na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. z 2012 r., Nr 14, poz. 81) w sąsiedztwie OUOW „Żelazny Most” w granicach gminy Polkowice stwierdzono występowanie 4 gatunków objętych ochroną ścisłą oraz kilka gatunków chronionych częściowo [Sieradzki J. i in., marzec 2013]. Wśród gatunków objętych ścisłą ochroną zinwentaryzowano:

− Centurię pospolitą Centaurium Erytrea – zinwentaryzowaną w kilku miejscach na północny-zachód od OUOW „Żelazny Most”;

− Kukułkę szerokolistną Dactylorhiza majalis – odnotowaną na wilgotnej łące na wschód od Tarnówka;

− Podkolana białego Platanthera bifolia – zinwentaryzowanego w lesie na południe od Grodowca;

− Wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum – stwierdzonego w lesie na południe od Grodowca.

Orientacyjne lokalizacje zinwentaryzowanych siedlisk ww. gatunków przedstawiono na rysunku Studium pt.: „Uwarunkowania rozwoju przestrzennego”.