Celem badañ by³o okreœlenie:
1. Czy istniej¹ ró¿nice miêdzy osobami niepe³nosprawnymi ruchowo a osobami pe³nosprawnymi pod wzglêdem okreœlanych celów ¿yciowych i ich hierarchii? 2. Czy istniej¹ istotne ró¿nice miêdzy osobami niepe³nosprawnymi ruchowo
a osobami pe³nosprawnymi w zakresie ogólnego poziomu sensu ¿ycia i jego poszczególnych wymiarów?
W badaniach zastosowano Kwestionariusz Planów Osobistych (KPO) B. Little’a oraz Kwestionariusz Poczucia Sensu ¯ycia (PIL) J. Crumbaugha i L. Ma-holicka. Kwestionariusz KPO jest metod¹, która wyros³a z za³o¿eñ klinicznych. Osoby badane prosi siê zwykle o sformu³owanie oko³o 15 planów (ze wzglêdu na szybkie zniechêcanie siê i zmêczenie badane osoby proszono o sformu³owanie 10 planów). Nastêpnym zadaniem badanych osób by³a ocena w skali od 0 (s³abe natê¿enie) do 10 (silne natê¿enie), ka¿dego ze stworzonych planów na siedemna-stu wymiarach. Tych siedemnaœcie wymiarów wchodzi w sk³ad piêciu czynni-ków, które wyodrêbni³ B Little. S¹ to:
1) czynnik znaczenia (wa¿noœæ, zadowolenie, zgodnoœæ planu z ró¿nymi warto-œciami podmiotu, identyfikacja z planem, zaanga¿owanie w plan);
2) czynnik struktury (inicjacja planu, kontrola nad realizacj¹ planu, adekwatnoœæ czasu, negatywny wp³yw na inne plany, pozytywny wp³yw na inne plany); 3) czynnik wspólnoœci (ujawnianie planów innym osobom, liczenie siê z ich
oce-nami);
4) czynnik skutecznoœci (ocena prawdopodobieñstwa sukcesu ostatecznego wy-niku i oceny dotychczasowych wyników);
5) czynnik stresu (stres, trudnoϾ, wyzwanie).
Tabela 1. Charakterystyka grupy eksperymentalnej i kontrolnej
Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna Liczebnoœæ 26 osób 30 osób
Obszar badañ Niepe³nosprawni ruchowoz: Trójmiasta, Olsztyna, Krakowa, Bydgoszczy, Elbl¹ga
Osoby pe³nosprawneruchowo z okolic Trójmiasta i Olsztyna
Rodzaj niepe³nosprawnoœci – Niepe³nosprawnoœæ wrodzona: 6 osób (23%)
– Niepe³nosprawnoœæ nabyta: 20 osób (77%)
Wiek Od 19 do 26 lat Od 21 do 28 lat P³eæ Kobiety – 50%,
Mê¿czyŸni – 50%
Kobiety – 57%, Mê¿czyŸni – 43%
Studenci 13 osób 27 osób
Aktywnoœæ zawodowa 5 osób pracuj¹cych 13 osób pracuj¹cych Stan cywilny 23 osób – stan wolny 27osób – stan wolny
Kwestionariusz PIL powsta³ na podstawie filozofii Frankla. Sk³ada siê z dwóch czêœci. Pierwsza zawiera 20 twierdzeñ dotycz¹cych celu, sensu ¿ycia, afirmacji ¿y-cia, oceny siebie, oceny w³asnego ¿y¿y-cia, odpowiedzialnoœci, wolnoœci oraz
stosun-ku do œmierci i samobójstwa. Druga czêœæ tworz¹ zdania niedokoñczone typu projekcyjnego.
Najczêœciej wybieranymi celami przez osoby niepe³nosprawne by³y d¹¿enia zwi¹zane z ¿yciem rodzinnym (22,9%). Cel ten by³ pod wzglêdem czêstotliwoœci dokonywanego wyboru na miejscu drugim w grupie osób pe³nosprawnych (16,49%). W grupie tej najczêœciej by³ wybierany cel zwi¹zany z edukacj¹ (16,84%). Na drugim miejscu w grupie eksperymentalnej, w takim samym
stop-Cele wybierane przez osoby niepe³nosprawne ruchowo i osoby pe³nosprawne na podstawie KPO B.R Little'a
0,00% 5,00% 10,00% 15,00% 20,00% 25,00% osoby niepe³nosprawne osoby pe³nosprawne Rodzina Zdrowie fizyczne Zmiana siebie ¯ycie codzienne Hobby
Edukacja Materialne Podró¿e Praca 6,67 16,49 8,75 8,25 9,58 15,12 11,25 16,84 10,83 11,00 22,92 9,97 10,83 9,28 11,25 11,00 7,92 2,06
Wykres 1. Czêstoœæ wyboru celów w grupie eksperymentalnej i kontrolnej
Wysokie znaczenie celów wybieranych przez osoby niepe³nosprawne i pe³nosprawne 31 ,1 1 8, 89 2, 22 6,67 4,44 0 11 ,1 1 2, 22 13 ,3 3 8, 33 6, 25 10,4 2 6, 25 6, 25 8,33 12 ,5 0 2, 08 39 ,5 8 0,00% 5,00% 10,00% 15,00% 20,00% 25,00% 30,00% 35,00% 40,00% 45,00% osoby niepe³nosprawne osoby pe³nosprawne Rodzina Zdrowie fizyczne Zmiana siebie ¯ycie codzienne Hobby
Edukacja Materialne Podró¿e Praca
Wykres 2. Wysokie rangi nadawane celom przez osoby niepe³nosprawne ruchowo i pe³nosprawne
niu, by³y okreœlane cele materialne, a tak¿e cele zwi¹zane z ¿yciem codziennym (11,25%). Cele materialne pojawi³y siê w grupie kontrolnej w trzeciej kolejnoœci (15,12%). Z mniejsz¹ czêstotliwoœci¹, ni¿ to mia³o miejsce w grupie kontrolnej, osoby niepe³nosprawne ruchowo okreœla³y cele nastawione na edukacjê (10,83%). Z tak¹ sam¹ czêstotliwoœci¹ wybierane by³y przez osoby niepe³nosprawne cele zwi¹zane ze zmian¹ samego siebie.
Podsumowuj¹c czêstoœæ formu³owania poszczególnych rodzajów celów, war-to odnowar-towaæ podobieñstwo w tym zakresie pomiêdzy osobami niepe³nospraw-nymi ruchowo i pe³nosprawniepe³nospraw-nymi. Warto tak¿e zauwa¿yæ wiêksze znaczenie war-toœci rodziny œród osób niepe³nosprawnych oraz ich d¹¿enia w zakresie celów zwi¹zanych z dniem codziennym oraz zmian¹ siebie.
Zdecydowanie najwiêcej osób niepe³nosprawnych ruchowo nadawa³o wy-sok¹ rangê celom zwi¹zanym z rodzin¹ (31,11%). Kolejnymi celami, wysoko oce-nianymi przez te osoby, by³y zdrowie fizyczne (13,33%) i zmiana samego siebie (11,11%). Równie¿ w grupie osób pe³nosprawnych najczêœciej wysoka ranga by³a przyznawana celowi zwi¹zanemu z rodzin¹ (39,58%). W grupie tej wysokie rangi by³y kolejno przypisane taki celom, jak ¿ycie codzienne (12,5%) oraz cele material-ne (10,42%). Porównuj¹c obie grupy mo¿na dostrzec du¿e znaczenie przypisywa-ne zdrowiu fizyczprzypisywa-nemu przez osoby pe³nosprawprzypisywa-ne (wœród osób pe³nosprawnych tylko 2,08% nada³o wysok¹ rangê temu celowi). Konieczna (2010), w badanej pod-grupie osób niepe³nosprawnych ruchowo z niskim poczuciem sensu ¿ycia, za-uwa¿y³a, ¿e osoby te najbardziej ceni³y wartoœci zwi¹zane z rodzin¹. Jej zdaniem
Niskie znaczenie celów wybieranych przez osoby niepe³nosprawne i pe³nosprawne 3, 5 7 0 14 ,2 9 7, 1 4 17 ,8 6 14 ,2 9 3, 5 7 10 ,7 1 3, 3 3 3, 3 3 10 ,0 0 10 ,6 7 10 ,6 7 20 ,0 0 10 ,0 0 10 ,6 7 3, 3 3 28 ,5 7 0,00% 5,00% 10,00% 15,00% 20,00% 25,00% 30,00% osoby niepe³nosprawne osoby pe³nosprawne Rodzina Zdrowie fizyczne Zmiana siebie ¯ycie codzienne Hobby
Edukacja Materialne Podró¿e Praca
Wykres 3. Niskie rangi nadawane celom przez osoby niepe³nosprawne ruchowo i pe³no-sprawne
mo¿e to sugerowaæ, ¿e wartoœci rodzinne s¹ wartoœci¹ najbardziej zagro¿on¹ przez fakt doœwiadczania niepe³nosprawnoœci.
W grupie osób niepe³nosprawnych ruchowo, mimo i¿ cele zwi¹zane z ¿yciem codziennym by³y dosyæ czêsto wybierane, to nadawano im czêsto nisk¹ rangê (28,57%). W zakresie pozosta³ych celów, którym najczêœciej nadawano najni¿sz¹ rangê, pomiêdzy grupami eksperymentaln¹ a kontroln¹ istnia³o spore podobieñ-stwo. Dotyczy³o to takich celów, jak hobby, podró¿e i edukacja.
Analiza statystyczna istotnoœci ró¿nic pomiêdzy grup¹ eksperymentaln¹ a kontroln¹ w skali PIL wykaza³a, ¿e osoby niepe³nosprawne ruchowo uzyskuj¹ ni¿sze wyniki w podskalach: cele ¿yciowe, sens ¿ycia, afirmacja ¿ycia, ocena w³as-nego ¿ycia. Równie¿ wynik ogólny w skali PIL wskazuje na mniejsze natê¿enie poczucia sensu ¿ycia u osób z niepe³nosprawnoœci¹ ruchow¹ w odniesieniu do grupy kontrolnej. Wynik ogólny w skali PIL, wynosz¹cy 99,65 w grupie osób nie-pe³nosprawnych, wskazuje na obni¿enie poziomu sensu ¿ycia, co mo¿e powodo-waæ u tych osób nerwicê noogenn¹. Podobne wyniki uzyska³a Konieczna (2010), w której szeroko zakrojonych badaniach (grupa niepe³nosprawnych ruchowo li-czy³a 207 osób), œredni wskaŸnik poczucia sensu ¿ycia wyniós³ 101.
Typy udzielanych odpowiedzi w kwestionariuszu PIL J.G Crumbaugha i L.T Maholicka 49,64 20,03 30,33 57,02 18,76 24,22 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00%
Odpowiedzi pozytywne Odpowiedzi neutralne Odpowiedzi negatywne
osoby niepe³nosprawne osoby pe³nosprawne
Tabela 2. Wyniki porównañ testem t-Studenta grupy eksperymentalnej i kontrolnej w wymiarach testu PIL
Wymiary skali PIL Osoby niepe³nosprawne Osoby pe³nosprawne t p œrednia SD œrednia SD
Cele ¿yciowe 25,69 5,7 29,69 4,9 -2,33 0,023 Sens ¿ycia 14,27 4,6 17,30 2,5 -3,11 0,003 Afirmacja ¿ycia 18,96 5,5 22,13 3,7 -2,55 0,013 Ocena siebie 10,65 2,26 10,67 2,33 -0,021 0,980 Ocena w³asnego ¿ycia 10,42 2,11 11,67 2,33 -2,072 0,043 Odpowiedzialnoœæ
i wolnoϾ 9,81 2,44 10,20 1,9 0,671 0,505 Stosunek
do samobójstwa 9,85 2,25 10,50 2,33 -1,062 0,293 Wynik ogólny 99,65 20,84 111,37 15,99 -2,376 0,021
Poszerzenie analizy jakoœciowej w teœcie PIL stanowi³y dane z czêœci zdañ nie-dokoñczonych. Wykres 4 obrazuje pewn¹ tendencjê do udzielania w mniejszym stopniu odpowiedzi pozytywnych przez osoby z grupy eksperymentalnej w po-równaniu z grup¹ kontroln¹. Zauwa¿yæ jednak mo¿na, zachowan¹ w obu gru-pach, tak¹ sam¹ proporcjê do udzielania w wiêkszym stopniu odpowiedzi pozy-tywnych ni¿ negapozy-tywnych czy neutralnych. Jest to wskaŸnikiem podobieñstwa w zakresie formu³owania poczucia sensu ¿ycia w obu grupach. Tak wiêc mimo istotnych ró¿nic o charakterze iloœciowym pomiêdzy porównywanym grupami, analiza jakoœciowa wykaza³a tendencjê do udzielania przez osoby niepe³nospra-wne ruchowo odpowiedzi pozytywnych w obszarze jakoœci ¿ycia. Popielski (1987) nazywa to „paradoksem PIL”, który jest spowodowany zbyt teoretycznym traktowaniem pierwszej (iloœciowej) czêœci testu PIL. Dopiero w drugiej czêœci osoby badane s¹ zmuszane do udzielania odpowiedzi o charakterze projekcyj-nym, dotycz¹cych konkretnych obszarów ¿ycia.
Podsumowanie
Uzyskane dane w zakresie formu³owania planów ¿yciowych i poczucia sensu ¿ycia w grupie osób niepe³nosprawnych ruchowo s¹ niejednoznaczne. Niejedno-znacznoœæ t¹ dodatkowo podkreœla fakt niezbyt du¿ej liczebnoœci badanej grupy, co sk³ania do ostro¿noœci w interpretowaniu uzyskanych wyników.
W obszarze formu³owanych celów ¿yciowych uwagê zwraca wiêksze znacze-nie rodziny ni¿ innych celów w percepcji osób znacze-niepe³nosprawnych ruchowo.
Celami, którym nadawano w grupie niepe³nosprawnych ruchowo wysok¹ rangê, by³y, oprócz wartoœci rodzinnych, zdrowie fizyczne oraz zmiana siebie, co mo¿e byæ wskaŸnikiem dba³oœci o swój dobrostan i przejawem aktywnej postawy ¿ycio-wej. Niepokoj¹cy jest jednak fakt niskiego wartoœciowania celów zwi¹zanych z ¿yciem codziennym przez osoby niepe³nosprawne ruchowo na tle wyników uzyskanych przez osoby pe³nosprawne. Niepokoj¹ce s¹ równie¿ wyniki wska-zuj¹ce na istotnie mniejsze poczucie sensu ¿ycia w grupie osób niepe³nospraw-nych ruchowo w porównaniu z grup¹ kontroln¹. Ró¿nice te dotyczy³y ogólnego poziomu sensu ¿ycia oraz takich jego poszczególnych wymiarów, jak: cele ¿ycio-we, sens ¿ycia, afirmacja ¿ycia, ocena w³asnego ¿ycia. Jednak¿e analiza danych ja-koœciowych w obszarze sensu ¿ycia ukazuje pewne podobieñstwo w zakresie for-mu³owania sensu ¿ycia w grupie osób niepe³nosprawnych ruchowo i osób pe³nosprawnych.
Bibliografia
Bobkowicz-Lewartowska L.(2008), Poczucie sensu ¿ycia jako wskaŸnik psychicznego dobrostanu
osób z zaburzeniami widzenia, [w:] Wspó³czesne problemy pedagogiki specjalnej, red. U.
Bartni-kowska, Cz. Kosakowski, A. Krause, Wydawnictwo UWM, Olsztyn
Dziurowicz-Koz³owska A. (2002),Wokó³ pojêcia jakoœci ¿ycia, „Psychologia jakoœci ¿ycia”, nr 2, t. 1, s. 77–100
Emmons N. (1986), Personal strivings: An approach to personality and subjective well-being, „Jour-nal of Perso„Jour-nality and Social Psychology”, nr 51, s. 1058–1068
Frankl V. (1984), Homo patiens, Wydawnictwo PAX, Warszawa
Hotard R. (1989), Interactive effects of extraversion, neuroticism and social relationships on
subjec-tive wellbeing, „Journal of Personality and Social Psychology”, vol. 57, no. 2
Konieczna E. (2010), Poczucie sensu ¿ycia osób niepe³nosprawnych ruchowo, Oficyna Wydawni-cza „Impuls”, Kraków
Palys T., Little B. (1983), Perceived life satisfaction and the organization of personal project systems, „Journal of Personality and Social Psychology”, vol. 44, no. 6
Popielski K. (1987),Testy egzystencjalne: metody badania frustracji egzystencjalnej i nerwicy
noo-gennej, [w:] Cz³owiek-pytanie otwarte. Studia z logoteorii i logoterapii, red. K. Popielski,
Wy-dawnictwo KUL, Lublin
Rokeach M. (1968), Beliefs, Attitudes and Values, San Francisco
Rostowska T.(2009), Ma³¿eñstwo, rodzina, praca a jakoœæ ¿ycia, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Disability. Discourses of special education No. 9/2013
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________