Niepe³nosprawnoœæ i wszelkiego rodzaju zaburzenia rozwojowe w pedagogi-ce specjalnej s¹ traktowane jako zjawiska dynamiczne, obejmuj¹pedagogi-ce zazwyczaj procesy chorowania, leczenia i rehabilitacji. Dlatego podstaw¹ tworzenia strategii pomocowych staje siê aktualna sytuacja ¿yciowa jednostki. Owa sytuacja okreœla, jaki rodzaj dzia³añ mo¿na i nale¿y skierowaæ do okreœlonego adresata. W tego ro-dzaju strategiach wykorzystywana jest wiedza o cz³owieku, zw³aszcza o jego pra-wid³owoœciach rozwojowych. Z tego powodu w refleksji teoretycznej nad dzia³aniami ortopedagogicznymi obecna jest teza, ¿e ich zakres i formy powinny opieraæ siê na psychologii rozwoju cz³owieka. Zwraca siê uwagê, ¿e w poszczegól-nych etapach ¿ycia pojawiaj¹ siê ró¿ne wyzwania i zadania rozwojowe wyni-kaj¹ce z nacisków biologicznych, psychicznych i spo³ecznych (por. Brzeziñska 2005). Nale¿y przyj¹æ, ¿e w danej fazie ¿ycia inne czynniki wp³ywaæ bêd¹ na pro-ces leczenia usprawniaj¹cego (por. Milanowska 1998), co uzasadnia koniecznoœæ
zró¿nicowania i dostosowania dzia³añ rehabilitacyjnych do problemów i potrzeb rozwojowych charakterystycznych dla danej grupy wiekowej. Pamiêtaæ jednak trzeba, ¿e w rozwoju i funkcjonowaniu cz³owieka wiêkszoœæ zmian dokonuje siê w sposób permanentny. Wreszcie tak jak ¿ycie nie ma œciœle okreœlonych granic, tak te¿ zachodz¹ce zmiany, jakim cz³owiek podlega, w jakich uczestniczy i jakie sam kreuje, znamionuje nieprzerwany proces (por. Piecuch 2005). Opisany w lite-raturze przedmiotu cykl ¿ycia, jego g³ówne stadia i zwi¹zane z nimi statusy oraz momenty przejœcia s¹ tworzone spo³ecznie i kulturowo, i mieszcz¹ w sobie pojêcie normalnoœci (Ca³ek 2005, s. 236–237). Jeœli zaœ na³o¿ymy na struktury ¿ycia (w per-spektywie rozwojowej) kategoriê niepe³nosprawnoœci, ukazaæ siê mog¹ swoiste „koleje losu osoby z niepe³nosprawnoœci¹” (zob. Kowalik 1999, s. 90).
Próbuj¹c uchwyciæ kwestie, jakie pojawiaj¹ siê w z³o¿onych zmianach jako-œciowych w rozwoju jednostki, dalsze rozwa¿ania skupione zostan¹ na fazach przebiegu ¿ycia, które ró¿ni¹ siê na tyle wystarczaj¹co, ¿eby uprawomocniæ apli-kacje na temat ich swoistych cech (por. Bames, Mercer 2009; Brzeziñska 2000; Cier-pia³kowska, Ziarko 2010; Olejnik 2003; Ossowski 1999; Straœ-Romanowska 2003 i inni).
I tak (w ogólnym zarysie) pierwsza faza przebiegu ¿ycia (dzieciñstwo i adoles-cencja) jest zdominowana przez rozwój fizyczny i stopniow¹ ekspansjê spo³eczn¹ jednostki. Ów okres ¿ycia koñczy siê wraz z pocz¹tkiem kariery zawodowej i po-jawieniem siê bli¿szych zwi¹zków osobistych. Jeœli chodzi o chorobê o trudnych rokowaniach b¹dŸ niepe³nosprawnoœæ, to uwydatnia siê ona szczególnie w tej fa-zie ¿ycia. Z regu³y dfa-ziecko dorasta w œrodowisku rodzinnym, gdfa-zie nie ma innych osób z zaburzeniami rozwojowymi. Nie spotyka siê wiêc ze spo³ecznym wymia-rem niepe³nosprawnoœci, dopóki nie podejmie aktywnoœci wymagaj¹cej wyjœcia poza kr¹g rodzinny (por. Twardowski 1996). Naczelnym zadaniem ortopedago-gicznym jest wspieranie rodziców w wychowaniu i rehabilitacji oraz kszta³towa-nie po¿¹danych wzorców opieki nad dzieckiem. Wi¹¿e siê z tym przygotowakszta³towa-nie go do edukacji szkolnej przypadaj¹cej na wczesny i œredni okres rozwoju. Z per-spektywy pedagogicznej powinna ona byæ podporz¹dkowana potrzebom opty-malnego rozwoju jednostki, projektowana na fundamentach w³aœciwoœci fizycz-nych, psychicznych i spo³ecznych. Na tym etapie ¿ycia dorastaj¹cy cz³owiek doœwiadcza wyraŸnie poczucia innoœci – odmiennoœci ze wzglêdu na odchylenie od ogólnie przyjêtej normy. Odkrywanie w³asnej to¿samoœci nieod³¹cznie zwi¹zane jest z procesami œwiadomoœci i samoœwiadomoœci. Do samoœwiadomoœci samego siebie zalicza siê miêdzy innymi samoakceptacjê, która nabiera szczególnej wagi w kontekœcie w³aœciwego dla danego wieku zrozumienia w³asnej niepe³nospraw-noœci. W³aœnie pomoc w poznawaniu i doœwiadczeniu siebie oraz œwiata staje siê istotnym zadaniem ortopedagogicznym. Okazuje siê, ¿e pod koniec wieku dora-stania owa œwiadomoœæ siebie i struktura wiedzy o sobie staj¹ siê niezbêdne przy
wyborze drogi rozwoju zawodowego, uniezale¿nienia siê od rodziny generacyj-nej czy wyboru partnera ¿yciowego (por. Ca³ek 2005; Brzeziñska 2005).
Kolejna faza rozwoju jest wype³niona czasem budowania wymiarów biogra-ficznych, zaanga¿owania siê w ró¿norak¹ dzia³alnoœæ spo³eczn¹, ¿ycie towarzy-skie oraz aktywnoœæ zwi¹zan¹ z realizacj¹ w³asnych zainteresowañ. Ten etap ¿y-cia okreœlany jako wczesna doros³oœæ jest wpisany w wypróbowanie siê (przez cz³owieka) w nowych dla siebie rolach. Ma siê na uwadze uzyskanie pe³nej auto-nomii i samodzielnoœci ekonomicznej, a tak¿e czêsto trudnych do pogodzenia zadañ rozwojowych. Wymagaj¹ca du¿ego wysi³ku i zaanga¿owania aktywnoœæ w wielu sferach: rodzinnej, spo³ecznej i zawodowej w kontaminacji z niepe³no-sprawnoœci¹ generuje wiele nowych problemów. Wydaje siê, ¿e w tym okresie ¿ycia ochrona zdrowia, niedopuszczanie do pog³êbiania siê zakresu i skutków wystêpuj¹cych zaburzeñ powinny byæ kluczowe w podejmowanych oddzia³y-waniach ortopedagogicznych (por. Speck 2000).
Œrednia doros³oœæ, bêd¹ca pod wzglêdem rozwoju biologicznego okresem równowagi i pe³nej dojrza³oœci, charakteryzuje siê bardziej widoczn¹ stabilizacj¹ pod wzglêdem zaanga¿owania w interakcje z otoczeniem. W tym czasie nastêpu-je te¿ integracja i zrównowa¿enie rozmaitych elementów psychiki, jako warunek dokonania siê procesu indywidualizacji osobowoœci. Dotykaj¹cy wówczas niejed-nokrotnie osobê z niepe³nosprawnoœci¹ brak poczucia bezpieczeñstwa egzystencjalnego i zwi¹zane z ni¹ trudnoœci w samorealizacji stanowi¹ powa¿ne zagro¿enie zarówno dla jej zdrowia somatycznego, jak i psychospo³ecznego, ge-neruj¹c tym samym okreœlone potrzeby w zakresie spo³ecznego wsparcia (Sowa, Wojciechowski 2001, s. 309 i n.).
Nieco odmiennego podejœcia wymaga przy tym zagadnienie niepe³nospraw-noœci powsta³ej dopiero w doros³ym ¿yciu. Dochodzi bowiem wówczas do nag³ego i zasadniczego przeformu³owania to¿samoœci, które zazwyczaj zostaje dodatkowo wzmocnione przez gwa³towne pogorszenie siê sytuacji spo³ecznych i mo¿liwoœci ekonomicznych. O racjonalnoœci zachowañ cz³owieka doœwiad-czaj¹cego tak diametralnej zmiany sytuacji ¿yciowej bêd¹ decydowa³y w znacz-nym stopniu zarówno wszelkiego rodzaju programy pomocowe wspomagaj¹ce leczenie i rehabilitacjê konkretnego schorzenia, jak równie¿ wszelkie inne dzia³ania, zw³aszcza w zakresie wsparcia poznawczego, jak i instrumentalnego. Wspomniane rodzaje wsparcia sprzyjaj¹ bowiem zachowaniu kontroli nad oto-czeniem i poczuciu sprawstwa oraz dostarczaj¹ informacji pomocnych w radze-niu sobie z zadaniami codziennego ¿ycia w obliczu zaistnia³ych trudnoœci. W kon-tekœcie omawianego problemu warto te¿ wspomnieæ o buforowym efekcie dzia³añ wspieraj¹cych (Sêk, Cieœlak 2004, s. 26). Istniej¹ce, spostrzegane i otrzy-mywane wsparcie spo³eczne, sprzyjaj¹c przezwyciê¿aniu trudnoœci poja-wiaj¹cych siê w zwi¹zku z zaistnieniem niepe³nosprawnoœci w ¿yciu rodzinnym
i zawodowym oraz w wielu sferach codziennego funkcjonowania, stanowiæ mo¿e bowiem zarazem bufor wobec zagro¿enia wycofaniem siê z ¿yciowej aktywnoœci.
Nieuchronn¹ tendencj¹ wpisan¹ w cykl ¿ycia cz³owieka jest stopniowe i nie-odwracalne pogarszanie siê funkcjonowania ca³ego organizmu, powodowane zmianami inwolucyjnymi, które nieod³¹cznie towarzysz¹ procesom starzenia (okres póŸnej doros³oœci). S¹ one osobniczo zró¿nicowane, uwarunkowane czyn-nikami zewnêtrznymi i wewnêtrznymi. Os³abienie czynnoœci biologicznych orga-nizmu stanowi podstawê zmian w obszarze funkcjonowania psychospo³ecznego. Istniej¹ wystarczaj¹ce powody, ¿e starzej¹cy siê ludzie z niepe³nosprawnoœciami, zw³aszcza ich problemy psychiczne i psychosomatyczne, implikuj¹ podstawowe zadania pomocowe na gruncie ortopedagogiki. S¹ nimi oddzia³ywania zmie-rzaj¹ce do niedopuszczenia do przedwczesnych procesów starzenia i depersona-lizacji oraz stworzenie odpowiednich warunków socjoekonomicznych poprzez zapewnienie odpowiedniego poziomu opieki i wsparcia. Zapewnienie warun-ków dla godnego prze¿ywania schy³ku ¿ycia zapobiega jednoczeœnie powstaniu pustki duchowej, sprzyjaj¹c tym samym poprawie w subiektywnym odczuwaniu dobrostanu (Straœ-Romanowska 2003).
Nie wchodz¹c bli¿ej w szczegó³y zagadnienia, mo¿na wyprowadziæ tezê, ¿e pedagogika specjalna w zró¿nicowany sposób wkomponowana jest w przebieg ¿ycia ludzi z niepe³nosprawnoœciami. Na ka¿dym jego etapie pojawiaj¹ siê swoi-ste zadania: w dzieciñstwie i adolescencji – pomoc w nabywaniu nowych spraw-noœci i umiejêtspraw-noœci, w uczeniu siê ¿ycia w odmiennych warunkach biologicznych i przystosowanie siê do jego zmieniaj¹cych siê warunków; we wczesnej do-ros³oœci – promowanie niezale¿noœci ekonomicznej oraz stwarzanie warunków przyczyniaj¹cych siê do rozwoju mo¿liwoœci pe³nego ¿ycia; w œrodkowej doros³oœci – pomoc w skutecznym pokonywaniu ¿yciowych problemów i wykorzystaniu szans prowadz¹ca do normalizacji ¿ycia, integracji i partycypacji; w póŸnej do-ros³oœci – dzia³ania zmierzaj¹ce do umo¿liwienia godnego prze¿ywania ¿ycia i sa-tysfakcji z jego bilansu mimo znacznego obni¿enia sprawnoœci fizycznej i stopnio-wego os³abienia niemal wszystkich narz¹dów organizmu.