Badania nad kulturami energetycznymi

W przypadku badań nad kulturami energetycznymi należy wskazać dwa główne kierunki analiz, które można sprowadzić do: (1) ujęcia kultury jako przekształceń za-sobów i wpływu tych przekształceń na środowisko, (2) kultury energetycznej jako szczególnej sfery świadomości społecznej. Te dwa kierunki myślenia związane są z następującymi dwoma głównymi korzeniami badań nad samą kulturą: (1) kultura jako uprawa i przetwarzanie natury (obecnie nauki przyrodnicze i techniczne), (2) kul-tura jako wytwory niematerialne oraz reprodukcja praktyk społecznych (obecnie nauki społeczne i humanistyczne).

Pierwszy kierunek badań nad kulturą energetyczną związany jest ze sposobem przetwarzaniem zasobów. W tym przypadku mamy do czynienia z prezentacją charak-terystycznych cech, które są związane z produkcją szeroko rozumianej energii. Ujęcie to najczęściej wyraża się w prezentacji analiz w zakresie: (1) produkcji energii (i jej zróżnicowania), (2) konsumpcji energii (i jej zróżnicowania), (3) zależności od impor-tu, (4) rozwoju nowych technologii energetycznych, (5) zanieczyszczeń związanych z użytkowaniem energii. Natomiast drugi kierunek badań prezentuje analizy związa-ne ze szczególnym rodzajem świadomości jednostek i grup społecznych, przykładem w tym zakresie mogą być badania dotyczące świadomości ekologicznej w kontekście problemów energetyki.

W przypadku analiz dotyczących szczególnego rodzaju praktyk w produkcji, kon-sumpcji i transformacji energii można wykazać istnienie zarówno badań o charakte-rze jakościowym, jak i ilościowym. Badania jakościowe opierają się zazwyczaj na prezentacji analiz o charakterze deskrypcyjnym, dokonujących syntezy i generalizacji w zakresie kultur energetycznych. Skutkiem tych badań są syntetyczne modele, w któ-rych eksponuje się cechy dominujące struktur energetycznych poszczególnych państw i/lub grup państw (Łucki, Misiak, 2010, s. 47–50, 72–78; Frączek, 2014, s. 443–449).

Natomiast przykładem badań ilościowych w zakresie praktyk w produkcji i kon-sumpcji energii mogą być analizy dokonane w oparciu o różne rodzaje algorytmów klasyfikacji. Do tego rodzaju badań zaliczyć należy prace, w których wykorzystano metodę Warda i metodę k-średnich (Tapio i in., 2007, s. 433–451; Pach-Gurgul, 2012, s. 160–202; Pach-Gurgul, Soliński, 2013, s. 17–30; Frączek, Majka, 2015, s. 215–223;

Rosicki, 2016, s. 225–237).

W przypadku drugiego nurtu badań nad kulturami energetycznymi, tj. takimi, któ-re dotyczą badań nad świadomością, zachowaniami proekologicznymi i postawami w zakresie oszczędzania energii, najbardziej reprezentatywne będą badania ilościo-we w oparciu o techniki ankietoilościo-we lub badania jakościoilościo-we w oparciu o różne formy wywiadów otwartych. Badania naukowe w tym zakresie dotyczą kwestii takich jak konstruowanie modelu zachowań i zwyczajów (często zachowań i zwyczajów użyt-kowników indywidualnych energii). Ponadto w ramach tego nurtu prezentowane są wyniki badań ankietowych skierowanych do określonej próby statystycznej wy-branej z populacji w celu określenia świadomości, zachowań i zwyczajów związa-nych z użytkowaniem energii. W związku z tym dokonuje się pogłębiozwiąza-nych analiz w zakresie wpływu czynników socjodemograficznych i psychologicznych na świa-domość, zachowania i praktyki użytkowników energii (por. Stern, Gardner, 1981, s. 329–342; van Raaij, Verhallen, 1981, s. 253–257; van Raaij, Verhallen, 1983a, s. 39–63; van Raaij, Verhallen, 1983b, s. 85–106; Stern, 2000, s. 407–424; Lindén, Carlsson-Kanyama, Eriksson, 2006, s. 1918–1927; Papuziński, 2006, s. 33–40; Tu-szyńska, 2007, s. 233–236; Hłobił, 2010, s. 87–94; Frederiks, Stenner, Hobman, 2015, s. 573–609).

Warto więc przybliżyć wybrane badania nad kulturami energetycznymi, które re-prezentowałyby poszczególne ujęcia. Jakkolwiek trzeba zaznaczyć, że problematy-ka związana z kulturami energetycznymi podejmowana będzie również przy oproblematy-kazji analizy teoretycznych ujęć procesów i zmian w energetyce oraz partycypacji jako szczególnej formy kultury energetycznej. Do charakterystyki kultur energetycznych wybrano publikację Z. Łuckiego i W. Misiaka (prezentującą syntetyczne i deskrypcyj-ne studium nad kulturami edeskrypcyj-nergetycznymi), prace P. Tapio i zespołu (wykorzystujące metody statystyczne do charakterystyki sektora energetycznego i transportowego), prace A. Pach-Gurgul (stanowiące nawiązanie do dorobku Z. Łuckiego i W. Misiaka oraz P. Tapio i zespołu), prace P. Frączka (mające w części charakter deskrypcyjny, ale jednocześnie obejmujące zastosowanie metod statystycznych, nawiązujące przy tym do badań wymienionych wcześniej naukowców), badania własne (będące próbą weryfikacji wyników wcześniejszych badań przy zastosowaniu metod statystycznych) oraz prace zespołu badawczego działającego w ramach Centre for Sustainability na Uniwersytecie Otago w Nowej Zelandii (będące multidyscyplinarnymi studiami nad kulturami efektywności energetycznej).

Z. Łucki i W. Misiak definiują kulturę energetyczną jako humanistyczną strategię podejścia do spraw energii, zarówno ze strony jej producentów, jak i konsumentów, umożliwiającą rozwiązanie problemów społecznych (Łucki, Misiak, 2010, s. 48). Co więcej, rozpoczynają swoją analizę w zakresie pojęcia kultury energetycznej od na-wiązania do znanego tekstu z obszaru historii nauki autorstwa Ch. P. Snowa – Dwie kultury. Utwór ten posłużył do przywołania bipolarnego podziału dziedzin naukowych ze względu na warstwę metodologiczną – nauki idiograficzne i nomologiczne. Jedna-kowoż autorzy ci wskazują, że chcieliby ujmować kulturę energetyczną jako przedmiot badań w trzech pryzmatach, tak jak kultury naukowe charakteryzował Ch. P. Snow (naukowy, humanistyczny i społeczny). Do składników kultury energetycznej Z. Łuc-ki i W. Misiak zaliczyli: (1) dekarbonizację działalności człowieka, (2) poprawę sprawności przetwarzania energii pierwotnej, (3) poprawę sprawności wykorzystania nośników energii, (4) poszanowanie energii przez użytkowników, (5) zapewnienie społeczeństwu taniej i pewnej energii (Snow, 2001; Łucki, Misiak, 2010, s. 47–49).

Obaj przywołani autorzy wskazują również na dwie główne grupy czynników wpływających na kulturę energetyczną: (1) ekonomiczne i (2) społeczne. Na te same czynniki powołuje się również A. Pach-Gurgul, ale dodatkowo autorka ta przytacza za J. L. Campbellem inne czynniki wpływające na kulturę energetyczną – na przykład wpływ kultury światowej, trendy polityczne (Pach-Gurgul, 2012, s. 164; Campbell, 2002, s. 21–38). Do czynników ekonomicznych zaliczono między innymi: (1) zasoby surowców, (2) warunki klimatyczne, (3) cele polityki energetycznej, (4) rozwój go-spodarczy, (5) strukturę przemysłu. Natomiast do czynników społecznych: (1) uwa-runkowania historyczne, (2) uwauwa-runkowania kulturowe, (3) uwauwa-runkowania kultury politycznej, (4) uwarunkowania związane z aktywnością polityczną, (5) uwarunko-wania świadomości społeczeństwa i polityków. Podział czynników wskazany przez Z. Łuckiego i W. Misiaka nie należy do szczególnie wyrafinowanych metodologicz-nie, jednak pomaga rozpoznać główne zagadnienia, które rozpatrywane są w analizach kultur energetycznych.

Jak wskazano wcześniej, istnieje wiele kryteriów i metod rozgraniczenia szcze-gólnego rodzaju kultur energetycznych. Z. Łucki i W. Misiak w swoim opracowaniu zaprezentowali dwie typologie – jednokryterialną i wielokryterialną. W pierwszym przypadku kryterium wyodrębnienia stanowi dominujący nośnik w strukturze pro-dukcji energii pierwotnej. Natomiast w drugim przypadku zastosowano następujące kryteria: (1) charakter struktury energetycznej, (2) poziom emisyjności, (3) poziom energochłonności gospodarki, (4) charakter struktury rynków energii, (5) świado-mość energetyczna, (6) aktywność podmiotów społecznych i politycznych na rzecz energetyki.

W ramach typologii jednokryterialnej Z. Łucki i W. Misiak rozpoznali następują-ce kultury energetyczne: (1) mieszaną (hybrydową), (2) zrównoważoną, (3) jądrową, (4) naftową, (5) gazową i (6) węglową (zob. tabela 3). Warto zwrócić uwagę, że okre-ślenie znaczenia dominującego nośnika w strukturze energii wymaga przyjęcia akcep-towalnego poziomu, w którym możemy mówić o dużej jego roli, a od nas weryfikacji procesów przekształceń struktur energetycznych oraz analizy porównawczej z innymi strukturami, na przykład z produkcją energii elektrycznej. W zasadzie typologia jed-nokryterialna zbieżna jest z paradygmatami energetycznymi, które analizowane były wcześniej w skali globalnej i w poszczególnych studiach przypadków.

Tabela 3 Typologia jednokryterialna kultur energetycznych

Typ kultury

energetycznej Cechy charakterystyczne Państwa – obszary Mieszana Mniej więcej jednakowy udział ropy, gazu

i węgla przy sporym udziale energii jądro-wej i odnawialnej.

Świat, UE, Belgia, Bułgaria, Czechy, Fin-landia, Niemcy, Słowacja, Słowenia, Ja-ponia, Korea Południowa, Kanada, USA.

Zrównoważona Dominujący udział energii odnawialnej przy

prawie zerowym udziale paliw kopalnych. Islandia, Łotwa, Norwegia.

Jądrowa Dominacja energii jądrowej. Francja, Szwecja.

Naftowa Dominacja ropy naftowej. Austria, Dania, Grecja, Hiszpania, Irlan-dia, Portugalia, Szwajcaria, Włochy, Ara-bia Saudyjska, Brazylia.

Gazowa Dominacja gazu ziemnego. Białoruś, Holandia, Rosja, Rumunia, Ukraina, Węgry, Wielka Brytania, Wło-chy, Algieria, Iran, Pakistan, Argentyna.

Węglowa Dominacja węgla. Polska, Chiny, RPA, Indie, Australia.

Źródło: Misiak, Łucki, 2010, s. 74.

Z kolei w ramach typologii wielokryterialnej Z. Łucki i W. Misiak rozpoznali następujące kultury energetyczne: (1) anglosaską, (2) francuską, (3) skandynawską, (4) śródziemnomorską, (5) wschodnioeuropejską, (6) latynoamerykańską, (7) japoń-ską, (8) chińską i (9) prymitywną (zob. tabela 4).

Tabela 4 Typologia wielokryterialna kultur energetycznych

Typ kultury

energetycznej Cechy charakterystyczne

Anglosaska Hybrydowa struktura zużycia pierwotnych źródeł energii, niska energochłonność go-spodarki, średni poziom emisji gazów cieplarnianych, zliberalizowane rynki energii, duża świadomość energetyczna, wiele inicjatyw na rzecz zrównoważonej energetyki.

Francuska Dominacja energii jądrowej, minimalne zużycie węgla, niska energochłonność gospo-darki, niskie wskaźniki emisji, niechęć do liberalizacji rynków.

Skandynawska Intensywny rozwój energii odnawialnej, bardzo małe zużycie węgla, niskie wskaźniki emisji, bardzo duże zużycie energii elektrycznej, niska energochłonność, wysoka świa-domość ekologiczna i energetyczna społeczeństwa.

Śródziemno-

morska Dominacja ropy naftowej i gazu ziemnego, duży udział energii odnawialnej, niska ener-gochłonność, średni poziom emisji, niższa świadomość, pozytywny stosunek do libera-lizacji rynków energii.

Wschodnio-

europejska Olbrzymia różnorodność polityki energetycznej, bardzo wysoka energochłonność go-spodarki, niskie zużycie energii elektrycznej, niska świadomość, niechęć do liberaliza-cji rynków.

Latynoamery-

kańska Duży udział energii odnawialnej (woda, biomasa), mały udział węgla, niski poziom emisji gazów cieplarnianych, pozytywny stosunek do liberalizacji rynków energii.

Japońska Hybrydowa struktura zużycia energii, najniższa energochłonność gospodarki, niski wskaźnik emisji, wysoka świadomość.

Chińska Bardzo duży udział węgla, bardzo duża energochłonność, wysoki wskaźnik emisji.

Prymitywna Dotyczy większości krajów biednych i rozwijających się; energetyka prawie całkowi-cie oparta na biomasie, lokalne enklawy nowoczesnej energetyki, niski poziom emisji gazów cieplarnianych.

Źródło: Misiak, Łucki, 2010, s. 75.

W ramach obszaru europejskiego Z. Łucki i W. Misiak wyodrębnili pięć kultur ener-getycznych, tj. anglosaską, francuską, skandynawską, śródziemnomorską i wschodnio-europejską, co może być wyrazem pewnego rodzaju europocentryzmu lub braku pogłę-bionych studiów na temat różnic wzorów kultur energetycznych na innych obszarach.

Kultura anglosaska reprezentowana jest przez państwa anglojęzyczne, w tym również USA. Państwa zaliczone do tej grupy są liderami w liberalizacji rynków energetycznych, jednak niekoniecznie będą liderami w redukcji emisji gazów cieplarnianych. Znaczący wpływ w produkcji energii ma węgiel, czego przykładem są USA i Wielka Brytania, jak-kolwiek w przypadku drugiego państwa mamy do czynienia z postępującymi przekształ-ceniami struktury energetycznej, w której miejsce węgla zajmuje gaz. Kultura francuska charakteryzuje się znacznym udziałem sektora jądrowego w produkcji energii, co skut-kuje niższą emisją gazów cieplarnianych. W przypadku kultury skandynawskiej można mówić o wspólnych cechach, jednak trzeba pamiętać o tym, że każde z tych państw ma swoją specyfikę. Do wspólnych cech należy zaliczyć intensywny rozwój odnawialnych źródeł energii, małe zużycie paliw stałych i niski wskaźnik emisyjności. Natomiast, aby wykazać cechy specyficzne, warto zaznaczyć, że Finlandia w 2015 roku uzyskiwała 34%

energii elektrycznej z sektora jądrowego, 25% z sektora energii wodnej, a 20% z sekto-ra paliw stałych. W tym samym czasie Norwegia uzyskiwała 95% energii elektrycznej z sektora energii wodnej, Islandia 75%, a Szwecja 47% (por. Energy in Finland 2016, s. 2–25). Kultura śródziemnomorska cechuje się małym udziałem węgla w produkcji energii pierwotnej, negatywnym stosunkiem społeczeństwa do energetyki jądrowej.

Wskazuje się również, że istnieje zależność między stabilnością systemu politycznego a poziomem świadomości ekologicznej i energetycznej. Z kolei kultura wschodnioeu-ropejska charakteryzuje się wysokim poziomem energochłonności, niższym poziomem zużycia energii elektrycznej per capita w porównaniu ze średnią państw unijnych, niż-szym udziałem odnawialnych źródeł w produkcji energii. Warto jednak zwrócić uwagę, że przeobrażenia, jakie mają miejsce od lat 90. XX wieku, w przypadku Polski wyrażają się restrukturyzacją i modernizacją sektora wydobywczego i energetycznego, zmniejsza-niem się energochłonności całej gospodarki i samego sektora energetycznego oraz emi-syjności (por. Klevas, Streimikiene, Grikstaite, 2007, s. 76–89; Kurtyka, 2013, s. 11–52;

Kurpiński i in., 2015).

Natomiast w ramach kultur energetycznych pozaeuropejskich Z. Łucki i W. Misiak wyodrębnili kulturę latynoamerykańską (bez wskazania odrębnych cech w ramach ca-łego tego obszaru), japońską i chińską. W kulturze latynoamerykańskiej szczególne położenie państw w obszarze dużych rzek skutkuje znacznym udziałem energii wodnej w strukturze produkcji energii pierwotnej. Dla przykładu w 2015 roku Brazylia była trzecim największym producentem tego rodzaju energii na świecie, natomiast Wene-zuela ósmym (por. Key World Energy Statistics 2016, 2016, s. 16–17). Duże znaczenie ma też wykorzystanie biomasy i biopaliw, czego przykładem może być Brazylia, która w 2015 roku była drugim największym na świecie producentem etanolu (World Fuel Ethanol Production, 2015). Według Z. Łuckiego i W. Misiaka szczególnym rodzajem kultury energetycznej jest też kultura japońska. Sytuacja w Japonii determinowana jest położeniem i brakiem surowców energetycznych. Znaczna odległość od eksporterów surowców stanowi poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa dostaw energii. W celu minimalizacji ryzyka dostaw energii w Japonii postawiono na sektor jądrowy, jednak po awarii jądrowej w Fukushimie w 2011 roku sytuacja energetyczna tego państwa się

skomplikowała (World Energy Perspective..., 2012; Hayashi, Hughes, 2013, s. 86–99;

Fam i in., 2014, s. 199–203). Problem ten mogą zobrazować dane, które wskazują, że w 2010 roku Japonia uzyskiwała ponad 28% energii elektrycznej z sektora jądrowego, a pięć lat później udział tego sektora wyniósł nieco ponad 1%. Oznacza to, że koniecz-ne było zwiększenie udziału innych nośników w strukturze produkcji ekoniecz-nergii, w tym wypadku były to głównie gaz i węgiel (Negishi, 2016). W polityce energetycznej Ja-ponii (Strategic Energy Plan, 2014) położono duży nacisk na rozwijanie efektywności energetycznej i zwiększenie dynamiki rozwoju odnawialnych źródeł energii w takim stopniu, że J. B. Kucharski i H. Unesaki piszą, iż możliwe są znaczące zmiany w struk-turze socjotechnicznego systemu (paradygmatu) w drodze przekształceń przemysłu energetycznego i praktyk społecznych (Kucharski, Unesaki, 2017, s. 1–12). Kolejną kulturą energetyczną związaną z Azją jest kultura chińska, która według Z. Łuckiego i W. Misiaka ma się charakteryzować wysokim stopniem energochłonności i emisyj-ności, a także dużym uzależnieniem od energetyki konwencjonalnej opartej o paliwa stałe (por. Zhang i in., 2016, s. 534–540). Można powiedzieć, że w podobnej sytuacji znajdują się Indie. Warto jednak zwrócić uwagę na procesy przekształceń struktury energetycznej w Chinach, co wyraża się w znacznych inwestycjach w rozbudowę sek-tora jądrowego i odnawialnych źródeł energii (por. Luukkanen i in., 2015, s. 303–317;

The Global Renewable Energy Transition, 2017).

W 2007 roku P. Tapio i zespół przedstawili analizę procesów dekarbonizacji go-spodarki państw UE (UE-15) w latach 1970–2000. Do tych badań w swoich anali-zach sięgają Z. Łucki i W. Misiak oraz A. Pach-Gurgul, prezentując typologię kultur energetycznych. P. Tapio i zespół do analizy procesów w energetyce zastosowali trzy mierniki: (1) dekarbonizacji całej gospodarki, (2) dekarbonizacji produkcji energii i transportu i (3) dematerializacji gospodarki. Punktem wyjścia do konstruowania ba-dań są relacje dekarbonizacji i dematerializacji gospodarki przy uwzględnieniu relacji między wskaźnikami wzrostu gospodarczego, całkowitej emisji CO₂ i całkowitej po-daży energii pierwotnej (TPES) (Tapio i in., 2007, s. 433–451).

Zagadnienie dematerializacji opisywane było wcześniej w literaturze zarówno w kontekście gospodarczym, jak i społecznym oraz środowiskowym. Przykładem tego mogą być takie kategorie analityczne, jak społeczeństwo postindustrialne (Bell, 1973), społeczeństwo sieciowe (Castells, 2011; Stalder, 2012), zrównoważone społeczeństwo informacyjne (Heinonen, Hietanen, Lyytimäki, Rosenström, 2005, s. 303–326). Grupa badaczy – S. Heinonen, O. Hietanen, J. Lyytimäki i U. Rosenström – przedstawiła szcze-gółową analizę wskaźników mających charakteryzować zrównoważone społeczeństwo informacyjne w pięciu wymiarach aktywności (ekologicznym, gospodarczym, społecz-nym, kulturowym i polityki środowiskowej). Warte podkreślenia jest to, że w ramach wymiaru ekologicznego autorzy uwzględnili wskaźniki dematerializacji (dematerialisa-tion) i immaterializacji (immaterialisa(dematerialisa-tion), ponadto posłużyli się kategorią amateriali-zacji (amaterialisation). Poszczególne pojęcia w swojej odmianie przymiotnikowej cha-rakteryzują również poszczególne cechy aktywności w wyżej wymienionych wymiarach analizy. Dla autorów tych dematerializacja to wzrost efektywności, który polegać będzie na wzroście „efektywności ekologicznej”. Wzrost tego rodzaju będzie z kolei polegał na mniejszym zużyciu energii, surowców i materiałów do wytworzenia określonego produktu. Gdy konsument będzie wykorzystywał dany produkt w sposób bardziej efek-tywny w stosunku do poprzednich produktów, to ten rodzaj wzrostu efektywności

użyt-kowej będziemy określali mianem immaterializacji. Natomiast gdy zastępowane będą materialne i fizyczne formy aktywności człowieka innymi formami, tj. formami niema-terialnymi i niefizycznymi, to będziemy mieli do czynienia z procesami amaterializacji.

S. Heinonen i zespół badawczy do zobrazowania tych pojęć użyli przykładu środków komunikacji: w pierwszym rzędzie możemy produkować samochody, do czego będzie-my zużywać mniej energii i materiałów (dematerializacja), następnie użytkownicy sa-mochodów będą wykorzystywać je w sposób bardziej ekonomiczny (immaterializacja), a w dalszej kolejności środki transportu w określonych sytuacjach możemy zastępować na przykład środkami teleinformatycznymi (amaterializacja) (Heinonen, Hietanen, Ly-ytimäki, Rosenström, 2005, s. 303–326; Hietanen, 2006, s. 273–278). Wydaje się, że badania te łączą ze sobą kilka pól badawczych, do których należy zaliczyć inżynierię przemysłową, efektywne zarządzenie zasobami, społeczeństwo postindustrialne, ekolo-gię i zrównoważony rozwój w kontekście zagadnień energetycznych.

Duże znaczenie dla utrwalenia pojęcia dematerializacji jako kategorii analitycznej w innych badaniach miała praca P. Hawkena pt. The Ecology of Commerce: A Decla-ration of Sustainability. P. Hawken proponuje działania w zakresie zwiększenia efek-tywności, które miałaby polegać na zmniejszaniu nakładów materiałowych w procesie wytwarzania dóbr (dematerializacja), co w przypadku procesów transformacji energii oznaczałoby zmniejszanie strat energetycznych, natomiast w wymiarze ekologicz-nym – proces odchodzenia od węgla na rzecz paliw wodorowych (dekarbonizacja).

P. Hawken twierdził, że dematerializacja w przyszłości ustanowi nowy rodzaj gospo-darki oraz będzie stanowić stałą cechę rozwoju gospodarczego w związku z rosną-cymi cenami surowców, w szczególności surowców energetycznych (Hawken, 1993, s. 56–73; Hawken, Lovins, Lovins, 1999).

Dekarbonizację należy łączyć ze wszystkimi procesami zmniejszającymi emisyj-ność gospodarki i samego sektora energetycznego. W szerszym ujęciu dekarbonizacja objęłaby również zagadnienia związane z procesami restrukturyzacji i modernizacji sektora wydobywczego węgla oraz sektora energetyki konwencjonalnej. Na problem zanieczyszczeń w związku z czynnikami antropogenicznymi zwracano uwagę już w latach 20. XX wieku w ramach badań tzw. ekologii teoretycznej. Przykładem takiej analizy jest publikacja A. J. Lotki pt. Elements of Physical Biology, w której autor prezentował fizykochemiczne podejście do procesów biologicznych (Lotka, 1925, s. 218–228). Natomiast J. H. Ausubel udowodnił, że można wykazać zależność mię-dzy określonymi paradygmatami technologicznymi a emisją zanieczyszczeń, a także na zależność między postępem technologicznym a znacznymi kosztami środowisko-wymi. Jednym z procesów ekonomizacji węgla i zarazem trajektorią rozwoju tech-nologicznego powinna być dekarbonizacja i zmniejszanie intensywności węglowej w gospodarce (Ausubel, 1995, s. 411–416).

W przypadku ilościowego określenia procesów dekarbonizacji prezentowane są dane, które charakteryzują stosunek emisji CO₂ i innych gazów cieplarnianych emito-wanych w gospodarce, transporcie i energetyce do PKB i liczby ludności danego pań-stwa. W takim też ujęciu o dekarbonizacji pisał N. Nakićenović, który wskazywał, że może ona być wyrażona: (1) stosunkiem emisji CO₂ do wytworzonej jednostki energii oraz (2) intensywnością energetyczną. W drugim przypadku tak wyrażona dekarboni-zacja obrazowałby efektywność gospodarki i byłaby stosunkiem nakładu energii do PKB (Nakićenović, 1996, s. 1–17; Tapio i in., 2007, s. 436).

Natomiast P. Tapio i zespół zaproponowali analizę energetyki i transportu w trzech wymiarach: (1) immaterializacji, (2) dematerializacji i (3) dekarbonizacji. W innych badaniach skupiających się na analizie jedynie przekształceń sektora transportowego P. Tapio analizuje również zjawisko decouplingu, czyli rozdzielenia stosunku zależ-ności występującego pomiędzy wzrostem gospodarczym a wzrostem zapotrzebowa-nia na transport (Tapio, 2002, s. 53–66; Tapio, 2005, s. 137–149; Tapio i in., 2007, s. 433–451; Skala-Poźniak, 2010, s. 101–111).

P. Tapio i zespół do pierwszego wymiaru analizy przypisali następujące wskaźni-ki: (1) wskaźnik będący stosunkiem całkowitej podaży energii pierwotnej do produk-tu krajowego brutto, (2) wskaźnik będący stosunkiem dynamiki pracy przewozowej w transporcie pasażerów do produktu krajowego brutto, (3) wskaźnik będący stosun-kiem dynamiki pracy przewozowej w transporcie ładunków do produktu krajowego brutto. Natomiast do drugiego wymiaru przypisane zostały wskaźniki oparte o emisję CO₂, takie jak: (1) wskaźnik będący stosunkiem całkowitej emisji CO₂ do całkowitej podaży energii pierwotnej, (2) wskaźnik będący stosunkiem emisji CO₂ w transporcie do dynamiki pracy przewozowej w transporcie pasażerów, (3) wskaźnik będący sto-sunkiem emisji CO₂ w transporcie do dynamiki pracy przewozowej w transporcie ła-dunków. Z kolei z ostatnim wymiarem powiązano wskaźniki prezentujące relacje emi-sji CO₂ ze wzrostem gospodarczym, są to: (1) wskaźnik będący stosunkiem całkowitej emisji CO₂ do produktu krajowego brutto, (2) wskaźnik będący stosunkiem emisji CO₂ w transporcie do produktu krajowego brutto (Tapio i in., 2007, s. 433–451).

W dalszej kolejności wyżej wymienione wskaźniki przypisane do poszczególnych państw UE-15 poddane zostały eksploracyjnej analizie w ramach analizy skupień.

Dzięki temu uzyskano określone grupy, które w niektórych opracowaniach określono mianem kultur energetycznych: (1) Belgia, Niemcy i Wielka Brytania (Mature North European Economies 1); (2) Francja i Holandia (Mature North European Economies 2); (3) Szwecja i Finlandia (Mature North European Economies 3); (4) Austria, Wło-chy i Hiszpania (Central and South European Economies); (5) Grecja i Portugalia (Pe-ripheral South European Economies); (6) Dania, Irlandia i Luksemburg (jako państwa odstające) (Tapio i in., 2007, s. 433–451) (zob. tabela 5).

Tabela 5 Kultury energetyczne (grupowanie państw UE-15 ze względu na immaterializację,

dematerializację i dekarbonizację)

Typ kultury Państwa Cechy danej kultury

1 2 3

Deindustrializacja, redukcja zużycia energii, redukcja emisji CO₂.

Różnice w poziomie energochłonności: w przypadku Belgii – stały wyższy po-ziom energochłonności od średniej UE-15 (ze względu na rozwinięty przemysł metalowy); w przypadku Niemiec – wzrost wydajności przemysłowej i energe-tycznej (między innymi znaczne zmiany w Niemczech Wschodnich); w przy-padku Wielkiej Brytanii – zmiany w strukturze sektora energetycznego.

Państwa o strukturach energetycznych, w których mimo zmian ważną rolę od-grywa węgiel i ropa. Procesy przekształceń struktur energetycznych w

Państwa o strukturach energetycznych, w których mimo zmian ważną rolę od-grywa węgiel i ropa. Procesy przekształceń struktur energetycznych w