Badania nad procesami i zmianami w energetyce

Słysząc o procesach i zmianie społecznej, zazwyczaj przyjmujemy, że obejmują one długookresowe i dogłębne przekształcenia, czego przykładem mogą być rewolu-cje agrarne lub rewolurewolu-cje przemysłowe. Często też procesy zmian społecznych pre-zentowane są w aspekcie innowacji technologicznych, które z kolei wyjaśniane są w ujęciach systemowych, strukturalnych, ewolucyjnych, cyklicznych itp.

Nie ulega wątpliwości, że w badaniach nad procesami i zmianami w sferze energe-tyki znajdują odzwierciedlenie tożsame problemy teoretyczne i metodologiczne, które stanowią przedmiot dyskusji naukowej w badaniach nad procesami i zmianami spo-łecznymi, politycznymi oraz gospodarczymi. Przyczyn tego stanu należy upatrywać w sposobie konstruowania wyjaśnień i interpretacji. W poszczególnych dziedzinach i dyscyplinach naturalnym bowiem jest to, że same procesy i zmiany w sferze poli-tycznej, społecznej i gospodarczej stanowią zarazem znaczące determinanty w pro-cesach i zmianach w sferze energetyki. Oprócz traktowania poszczególnych sfer jako zasadniczych czynników mogą one być również postrzegane jako osobne trajektorie rozwoju. W ramach sposobu konstruowaniu badań nad procesami i zmianami nale-ży też zwrócić uwagę na fakt, że podobieństwa w analizach mogą wynikać z czysto instrumentalnych zabiegów. Wspomniany instrumentalizm może przyjmować postać prostej analogii, która wyręcza z tworzenia nowych kategorii, typologii i klasyfikacji, bądź też stanowić naturalną kontynuację w poszukiwaniu genetycznej ciągłości w ba-daniach nad procesami i zmianami.

Korzystanie z wcześniejszej i ugruntowanej refleksji w badaniach nad procesami i zmianami społecznymi, politycznymi oraz gospodarczymi wiąże się ze wskazaniem tożsamych problemów w analizie przekształceń w energetyce, do których zaliczyć można między innymi: (1) trwałość i nietrwałość przekształceń; (2) kumulatywność

i akumulatywność przekształceń; (2) unilinearność, mulitilinearność i cykliczność przekształceń; (5) dynamikę przekształceń; (5) determinanty przekształceń. Wydaje się również, że w badaniach nad trendami w energetyce próbuje się przełamać dwa skrajne stanowiska obecne w badaniach nad dynamiką zmiany politycznej jako szcze-gólnego rodzaju zmiany społecznej. Dlatego z jednej strony występuje chęć uniknięcia linearnej wizji, nieodwracalnego i obiektywnego postępu, natomiast z drugiej – unik-nięcia funkcjonalno-systemowych wizji zmian, które sprowadzałyby się do zwiększe-nia znaczezwiększe-nia niektórych funkcji systemu, na przykład wykorzystazwiększe-nia zasobów natu-ralnych, technologicznych i kulturowych, przy jednoczesnym zmniejszeniu znaczenia innych funkcji, na przykład funkcji związanych ze stabilizacją systemu (por. Pałecki, 1992, s. 85–93).

Zarówno w przypadku badań nad procesami i zmianami w polityce, jak i w bada-niach nad trendami w energetyce pojawił się problem stosowania odpowiedniej termi-nologii, która oddawałaby istotę tego rodzaju trendów. Przykładem może być współ-występowanie takich terminów jak tranzycja i transformacja. Ich stosowanie może mieć charakter wymienny, ale też może być determinowane inklinacją światopoglądo-wą lub wyrażać określone stanowisko metodologiczno-teoretyczne.

Próba wskazania zasadniczych różnic między tranzycją a transformacją, stosowa-nych w badaniach nad procesami i zmianami w energetyce, podjęta została między innymi przez K. Hölscher, J. M. Wittmayer, D. Loorbacha w tekście pt. Transition versus transformation: what’s the difference?. Autorzy ci wskazują, że termin tranzy-cja używany jest przez badaczy trendów w energetyce, którzy skupiają się na anali-zach rozwoju zrównoważonego, natomiast termin transformacja przez badaczy, którzy w swoich analizach wskazują na szczególny rodzaj dynamiki i intensywności trendów w energetyce. Akcentowanie więc szczególnego rodzaju terminu w analizach wiązać należy z określonymi stanowiskami metodologiczno-teoretycznymi. Jeżeli wyznacz-nikami posługiwania się dwoma terminami są stopień intensywności i zakres procesów oraz zmian w energetyce, to należy wskazać, że termin tranzycja wiąże się ze stano-wiskiem zawężającym, natomiast transformacja ze stanostano-wiskiem szerszym (Hölscher, 2017; Hölscher, Wittmayer, Loorbach, 2017; Wittmayer, Hölscher, 2017, s. 8 i nast.).

Należy jednak zwrócić uwagę, że często ani termin tranzycja, ani termin transformacja nie wyrażają żadnego stanowiska badawczego, a są jedynie zabiegiem językowym, który ma służyć konsolidacji pojęciowej wielu terminów używanych na określenie różnego rodzaju trendów w energetyce. Dodatkowo stosowanie terminów tranzycja i transformacja wiązać można z chęcią uniknięcia posługiwania się terminami innego rodzaju, ale z kolei wyrażającymi inklinacje światopoglądowe bądź też stanowiska metodologiczno-teoretyczne (por. Graczyk, 2016; Młynarski, 2017, s. 75–85). Można też wskazać na próbę konfrontacji dwóch terminów ze względu na różnice odnośnie do ich istoty, czego przykładem są rozważania U. Branda, F. W. Geelsa, J. Schota i A. Stirlinga (Geels, Schot, 2007, s. 399–417; Brand, 2014, s. 242–280; Stirling, 2014, s. 1–23).

Terminem tranzycja w kontekście analizy zrównoważonego rozwoju posługują się między innymi J. Rotmans, R. Kemp i M. van Asselt. Dla tych autorów tranzycja oznacza zasadnicze przejście od jednego reżimu społecznego do kolejnego. Może też stanowić proces ukierunkowanych zmian, którego celem będzie osiągnięcie zrówno-ważonego rozwoju (Rotmans, Kemp, van Asselt, 2001, s. 15–31). Analizy tych

auto-rów opierają się na założeniu, że zauto-równoważony rozwój wymaga radykalnych zmian w aspekcie funkcjonalnym. Jednak sama zmiana funkcjonalna byłaby niewystarczają-ca, konieczne są bowiem zmiany w polityce publicznej, a także zmiany w świadomości społecznej i stosunkach społecznych (Kemp, Loorbach, Rotmans, 2005; Kemp, Loor-bach, Rotmans, 2007, s. 1–15). Według tych autorów poszczególne polityki publiczne są w wysokim stopniu rozproszone, czego skutkiem jest brak efektywności w radzeniu sobie ze współczesnymi problemami społeczno-gospodarczymi oraz ze strategicznym i długoterminowym planowaniem. Duże znaczenie ma więc planowe sterowanie przej-ściami, jednak w perspektywie długoterminowej. Aby było to możliwe, w pierwszej kolejności należy rozpoznać alternatywne trajektorie rozwoju społecznego, tak aby we właściwy sposób dokonać implementacji programów adaptacyjnych na przykład w zakresie użytkowania surowców, energii i transportu.

W ujęciu A. Stirlinga tranzycja stanowi jedną z form radykalnej zmiany społecz-nej. Często jest ona wynikiem adaptacji innowacji technologicznych i ukierunkowa-nych działań polityczukierunkowa-nych przy równoczesnym właściwym wykorzystaniu wiedzy naukowej i wiedzy innego rodzaju. Przykładem tego rodzaju zmian mogą być rozwój energetyki jądrowej, walka z klimatem, nowe sposoby wykorzystania surowców oraz zrównoważona intensyfikacja produkcji rolnej (Nuttall, 2005; Fleming, 2010; Stirling, 2014a, s. 1–23). Drugą formą radykalnej zmiany społecznej dla A. Stirlinga jest trans-formacja. Ten rodzaj zmiany wiąże się z współwystępowaniem różnych trajektorii rozwoju oraz innowacji społecznych i technologicznych. Transformacja może mieć miejsce w sytuacji, gdy zmianie ulegają praktyki i wartości społeczne, dlatego też zmiany w świadomości, przekonaniach i kulturze wpłynąć mogą na praktyki doty-czące użytkowania energii lub ochrony środowiska (Stirling, 2014a, s. 1–23). Przy rozróżnieniu dwóch terminów kładzie się więc nacisk na większą intensywność i szer-szy zakres innowacji społecznych i technologicznych (por. Seyfang, Haxeltine, 2012, s. 381–400). A. Stirling zwraca również uwagę na dużą rolę czynników politycznych w procesach i zmianach w sferze energetyki. Transformacja energetyczna staje się bowiem zarówno wyzwaniem kulturowym oraz politycznym, jak i przedmiotem rywa-lizacji różnych podmiotów społecznych oraz politycznych. Natomiast dyskursywność projektów energetycznych powoduje, że same trajektorie procesów energetycznych mogą mieć bardziej charakter powierzchowny i mniej rzeczywisty, a więc być jedynie fasadą do narzucania innego rodzaju rozwiązań, które niekoniecznie mają znaczenie dla zrównoważonego rozwoju (Stirling, 2014b, s. 83–95).

Mimo założenia, że procesy mogą mieć charakter nielinearny lub nieukierunkowa-ny, w większości przypadków analiz w zakresie trendów energetycznych przyjmowane jest założenie, że tranzycje i transformacje mają swoje wzory, prawidłowości i rozpo-znawalne mechanizmy. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że K. Hölscher, J. M. Wit-tmayer i D. Loorbach określają tranzycje energetyczne jako przejścia między różnymi stanami, które mogą generować wzorce zmiany. Według tych autorów w badaniach nad tranzycją przejścia pomiędzy poszczególnymi stanami mają charakter nielinearny, co zmuszałoby do przyjęcia założenia, że nie mają one charakteru płynnego, a ra-czej są to przejścia skokowe i gwałtowne. Założenie to wynika z faktu, że jest jednak różnica w teorii zmian społecznych między procesami mulitilinearnymi, nielinearny-mi i niekierunkowynielinearny-mi (Hölscher, Wittmayer, Loorbach, 2017). Według K. Hölscher, J. M. Wittmayer i D. Loorbacha w tranzycji energetycznej w ramach analizy przejść

istotne byłoby wskazanie wzorców, które umożliwiają te przejścia bądź je hamują.

Należy dodać, że przykładami tego typu analiz są koncepcje wielopoziomowe i wielo-fazowe, do których zaliczają się koncepcje F. W. Geelsa, J. Schota oraz J. Rotmansa, R. Kempa i M. van Asselt. W przypadku trzech ostatnich naukowców mamy raczej do czynienia z próbą połączenia koncepcji wielopoziomowej z ujęciem cyklicznym procesów społecznych (Rotmans, Kemp, van Asselt, 2001, s. 15–31).

Procesy i zmiany w kontekście tematyki trendów w energetyce i ekologii analizo-wane są również na gruncie nurtów marksistowskich i neomarksistowskich (w tym i ich odmian strukturalistycznych, poststrukturalistycznych i postmodernistycznych) lub tych, które podejmują z nimi polemikę. W zależności od nacisku położonego na czynniki oddziaływające na trendy można wyodrębnić przynajmniej dwa stanowiska w ramach nurtów marksistowskich: pierwsze z nich to stanowisko materialistyczne (utrzymujące się w bardziej albo mniej tradycyjnej interpretacji marksizmu), nato-miast drugie to stanowisko niematerialistyczne (przełamujące ogólnie przyjętą deter-minację w materializmie historycznym, czyli tzw. ujęcia krytyczne). W zależności od ujęć w poszczególnych analizach zwraca się uwagę między innymi na: (1) konflikty między obywatelami i przemysłem energetycznym; (2) relację między określonym stanem sił wytwórczych (surowce energetyczne, technologie energetyczne) a okre-ślonym stanem stosunków produkcji (sposób podziału produkcji w sektorze energe-tycznym, sposób podziału pracy w sektorze energetycznym); (3) relacje własnościowe i przywileje w ramach sektora energetycznego (z uwzględnieniem różnic między po-szczególnymi sektorami energetycznymi); (4) konflikty w ramach stosunków produk-cji (konflikty między różnymi rodzajami sektorów energetycznych); (5) wartościowa-nie poszczególnych elementów sił wytwórczych (ochrona zasobów energetycznych i zasobów środowiskowych); (6) zawłaszczanie wartości dodatkowej w ramach tzw.

zielonej gospodarki i zielonej energii; (7) eksternalizację kosztów środowiskowych na poziomach lokalnym, regionalnym i globalnym; (8) znaczenie ideologii i świadomo-ści w kierowaniu procesami i zmianami w sektorze energetycznym. Ujęcia te często odwołują się do różnych rodzajów trendów (rewolucji, transformacji, tranzycji, zmian itd.) ekologicznych i uwzględniających zrównoważony rozwój. Dodatkowo prezentują one zarówno stosunek optymistyczny do procesów i zmian, na przykład ze względu na ocenę rozwoju odnawialnych źródeł energii w państwach postindustrialnych i rozwi-jających się, jak i stosunek pesymistyczny, ze względu na ciągłą eksploatację zasobów energetycznych i środowiskowych (por. Wallerstein, 2004; Burkett, 2005, s. 34–62;

Wallerstein, 2008; Burkett, 2009; Burkett, 2016, s. 73–96; Foster, 2005; Artus, Virard, 2008; Wedel, 2008, s. 185–193; Borgnäs i in., 2015; Foster, 2015; Fücks, 2016; Malm, 2016; Leonardi, 2017; Moss, Becker, Gailing, 2016, s. 43–68; Saito, 2017).

W przypadku koncepcji wielopoziomowych i wielofazowych, ale i w przypadku samych koncepcji systemowych tranzycji i transformacji energetycznej, często od-wołuje się do złożonych systemów adaptacyjnych (Hölscher, Wittmayer, Loorbach, 2017). Różnice, które wynikają z posługiwania się odrębnymi terminami tranzycji i transformacji dla procesów i zmian w energetyce, mają znaczenie w przypadku arty-kulacji głównych punktów w systemach adaptacyjnych. Rozbieżności mogą wynikać zarówno z zapatrywań badawczych, jak i z istoty złożonych systemów adaptacyjnych.

Są one bowiem niczym szerokie zbiory, w skład których wchodzą różnego rodzaju podmioty sprawcze. Istotą podmiotów społecznych i podmiotów innego rodzaju jest

to, że nie można przewidzieć w ścisły sposób skutków ich działań. Co więcej, zmiany na niższych poziomach lub w podsystemach mogą wpływać na zmiany całościowe czy globalne przy jednoczesnym współwystępowaniu oddziaływania zwrotnego z systemu jako całości. W systemach tego rodzaju może więc występować zarówno zjawisko chaosu deterministycznego, jak i brak jakichkolwiek zmian albo zmiany proporcjo-nalne. Złożoność systemów może wyrażać się tym, że trudno jest wskazać ich grani-cę, mają charakter otwarty, cechują się dynamiką, każdy z podsystemów może mieć właściwości systemów złożonych (por. Miller, Page, 2007; Gros, 2008). Powoływanie się na cechy złożonych systemów adaptacyjnych (CAS), w ramach koncepcji wielopo-ziomowych i wielofazowych prezentujących zagadnienia tranzycji energetycznej lub znaczenia innowacji technologicznych, może skutkować brakiem rzeczywistej mocy eksplanacyjnej tych koncepcji.

Do głównych procesów i zmian w ramach systemów złożonych należy zaliczyć:

(1) emergencję, (2) koewolucję, (3) samoorganizację. W pierwszym przypadku przy samoorganizacji prostych elementów składowych systemu tworzone są nowe formy, wzory i praktyki działań na poziomie całościowym. Charakterystyka poszczególnych mniejszych elementów lub podsystemów umożliwia wskazanie właściwości systemu jako całości. Emergencja stanowi więc proces wyłaniania się nowych struktur, wzo-rów i praktyk, które stanowią o nowych właściwościach systemu jako całości. Ideą emergencji jest założenie, że mogą istnieć autonomiczne właściwości na najwyższym poziomie systemu, których nie można zrozumieć, stosując prostą redukcję do niż-szych poziomów systemu. Z kolei w drugim przypadku, koewolucji, procesy obejmu-ją wpływ każdego z elementów na inne w systemie, przy czym relacje te mogą mieć charakter zarówno pozytywny, jak i negatywny. Ostatnim rodzajem procesów jest sa-moorganizacja, która polega na samorzutnym porządkowaniu się elementów systemu.

System bez czynników zewnętrznych, jedynie za pomocą wewnętrznej rozbudowy struktur, wzorów i praktyk, zwiększa poziom swojej złożoności. J. Rotmans i D. Lo-orbach piszą, że samoorganizacja to zdolność do tworzenia nowych struktur systemu, które mają charakter dyssypatywny³³ (Sawyer, 2005; Miller, Page, 2007; Rotmans, Loorbach, 2009, s. 184–196).

Pewnego rodzaju typologię trajektorii tranzycji w ramach MLP zaprezentowali F. W. Geels i J. Schot w tekście pt. Typology of sociotechnical transition pathways (Geels, Schot, 2007, s. 399–417). Typologia ta wraz z rozróżnieniem tranzycji opiera się na dwóch wymiarach. Pierwszym z nich jest czas, natomiast drugim poziom

inte-33 J. Rotmans i D. Loorbach wprost nawiązują do koncepcji struktur dyssypatywnych, którą prezentował I. Prigogine. Według I. Prigogine’a struktury dyssypatywne to takie, w których ener-gia uporządkowanych procesów zatraca się i przekształca w energię procesów nieuporządkowanych (zmiana energii układu). Jeżeli w układzie w stanie dalekim od równowagi stan stabilny stacjonarny będzie utrzymany daleko od równowagi, to może nastąpić bifurkacja układu. Po utracie równowagi układu może nastąpić przejście do innych stanów stacjonarnych. Procesy takie pozwalają na utrzy-mywanie i powstawanie zorganizowanych struktur w krótkich okresach czasu. Aby struktury takie były możliwe do utrzymania, konieczna jest ciągła wymiana energii z otoczeniem. Pojawienie się zjawisk, które wprowadzają stany dalekie od równowagi, skutkuje tak naprawdę procesami organi-zacji – spontaniczną samoregulacją. Oznacza to, że w systemach otwartych dyssypacja może przy-czynić się do zwiększenia uporządkowania, a wynika to z faktu, że przy bifurkacji układu dyssypa-cja powoduje powstanie chwilowych struktur (zob. Prigogine, Stengers, 1990; Rotmans, Loorbach, 2009, s. 184–196).

rakcji, który związany jest z trzema głównymi poziomami wyodrębnionymi w MLP.

Pierwszym rodzajem zmiany jest reprodukcja, drugim technologiczna substytucja, trzecim transformacja, czwartym rekonfiguracja, a ostatnim przesunięcie i ponow-na stabilizacja.

W przypadku zmian reprodukcyjnych, przy braku presji krajobrazu, reżim energe-tyczny pozostaje stabilny i będzie się odtwarzał. Występować mogą radykalne inno-wacje w niszach technologicznych, jednakże nie mają one możliwości zaistnienia, tak aby stać się częścią reżimu energetycznego. Duże znaczenie dla stabilizacji tego ukła-du ma stan krajobrazu, ale i możliwości rozwiązywania poszczególnych problemów przez sam reżim. Mimo wszystko reżimy energetyczne charakteryzują się pewnym ro-dzajem dynamiki, która związana jest z funkcjonowaniem sektorów energetycznych, rynków energetycznych i poszczególnych przedsiębiorstw energetycznych. Mamy więc do czynienia z procesami inwestycyjnymi, konkurencją na rynkach i rozwojem nowych produktów, które ostatecznie wraz z upływem czasu mogą doprowadzić do efektywności w reżimie energetycznym (Ibidem, s. 406).

Drugą trajektorią tranzycji jest technologiczna substytucja, która opiera się na odpowiedniej presji krajobrazu, „specyficznym szoku” czy „zmianie zakłócającej”, która skutkuje otwarciem okna innowacji dla technologii wypracowanych w niszach.

Przy odpowiednim rozwinięciu innowacji i sprzyjających okolicznościach następuje zmiana w reżimie energetycznym. Wynika to z założenia, że innowacje energetyczne wypracowane w niszach napotykają często na stabilną dynamikę reżimów energetycz-nych, które nie są tak radykalnymi zmianami. Do otwarcia okien innowacji potrzebna jest więc presja krajobrazu, która wywołuje napięcie w reżimie. Wejście innowacji do technologii głównego nurtu powoduje, że stabilne technologie podejmują obronę swoich pozycji za pomocą własnych usprawnień (Geels, Schot, 2007, s. 409–411; So-vacool, 2016, s. 205). Zjawisko tego rodzaju znane było wcześniej w ramach studiów nad innowacjami i określane jako „efekt żaglowca” lub „efekt Czerwonej Królowej”.

W przypadku terminu „efekt żaglowca” należy przypomnieć, że został on zastoso-wany przez W. H. Warda w latach 60. XX wieku, jakkolwiek na zjawisko to zwrócił uwagę kilka dekad wcześniej S. C. Gilfillan w publikacji pt. Inventing the Ship. Efekt żaglowca związany jest ze zmianami w sferze transportu i technologii energetycznych, które miały miejsce w XIX wieku. Według analiz W. H. Warda w okresie pięciu de-kad od wprowadzenia parowców w sektorze konstrukcji żaglowców nastąpiło więcej ulepszeń niż przez trzy poprzednie wieki. Obecnie teza ta jest podważana ze względu na bardziej szczegółowe analizy w zakresie innowacji w XIX-wiecznym transporcie³⁴.

34 Niektóre badania wskazują na to, że „efekt żaglowca” mógł wynikać z innych czynników. Na przykład J. Howells twierdzi, że w omawianym okresie dosyć szybko nastąpił podział rynku trans-portowego, więc żaglowce i parowce nie konkurowały ze sobą w taki sposób, w jaki chciał to widzieć W. H. Ward. Ponadto wskazane przez W. H. Warda ulepszenia mogły wynikać z samej konkurencji w ramach sektora transportu żaglowego. Wskazuje się też na badania, które dowodzą, że ulepszenia w transporcie żaglowym następowały wcześniej niż w okresie, który eksponuje W. H. Ward. Według J. Howellsa tylko w szczegółowych badaniach widać, że innowacje związane ze starą technologią nie wymagają wystąpienia zagrożenia ze strony nowych technologii. Dlatego też J. Howells wskazuje, że istnieją dwa kluczowe problemy interpretacyjne, które wprowadzają w błąd różnych autorów w taki sposób, że są oni skłonni do przyjęcia, że doszło do „efektu żaglowca”. Po pierwsze, w długich per-spektywach czasowych można przeoczyć fakt, że żadna ze współwystępujących technologii, nowych ani starych, nie ma charakteru statycznego. Po drugie, istnieć może problem z rozróżnianiem tego, co

Jednak z terminem tym wiązano praktyki innowacji polegające na próbie wyprzedze-nia lub zminimalizowawyprzedze-nia strat związanych z pojawieniem się nowych technologii w nurcie głównego rynku. Technologia starego typu poddawana jest więc rewitaliza-cji, jednak działania te podejmowane są w warunkach, które barwnie można określić mianem „ostatniego tchnienia” (S. C. Gilfillan, 1935; S. C. Gilfillan, 1970; S. C. Gil-fillan, 1971; G. Parayil, 2002).

Trzecim rodzajem trajektorii tranzycji jest transformacja, która opiera się na sty-mulacji aktywnych podmiotów w reżimie technologicznym przez krajobraz. Celem tego rodzaju oddziaływania jest doprowadzenie do korygowania struktury reżimów technologicznych przez podmioty, w sytuacji gdy innowacje niszowe nie są jeszcze na zadawalającym poziomie (Sovacool, 2016, s. 205). Oddziaływanie krajobrazu napo-tyka często na kontestację, wiąże się więc z różnymi rodzajami konfliktów i strategii oporu³⁵. Gdy istnieje umiarkowana presja krajobrazu, a innowacje w niszach nie osią-gnęły wystarczającego poziomu, to podmioty w reżimach technologicznych zaczyna-ją modyfikować ścieżki rozwoju w zakresie innowacyjności. Umiarkowane zmiany w krajobrazie wywierają wpływ na podmioty funkcjonujące w reżimach w taki spo-sób, że modyfikują one swoje praktyki. Zmiany w krajobrazie mają znaczenie jedy-nie wtedy, gdy zostały zidentyfikowane i zaadaptowane przez poszczególne podmioty w reżimie technologicznym. Duże znaczenie mają również podmioty spoza reżimu, bowiem to one tłumaczą zmiany i zagrożenia, które mogą być w sposób właściwy zidentyfikowane w ramach reżimu. Ważną rolę odgrywają więc różne grupy nacisku i ich umiejętności mobilizacji opinii publicznej. Publiczna dyskusja nad alternatyw-nymi scenariuszami działania i prezentacja poglądów może wpłynąć na postrzeganie reżimu technologicznego, a ostatecznie do zmian w ścieżkach rozwoju (Geels, Schot, 2007, s. 406–408). Przykładem tego rodzaju aktywności może być oddziaływanie ru-chów ekologicznych, ruru-chów zdrowego żywienia lub ruru-chów opowiadających się za zdrowym stylem życia w ogóle. Aksjologia tego rodzaju ruchów oddolnych i ich ak-tywność związana z orientacją proekologiczną szybko została przejęta przez główny stanowi samoistne ulepszenie w ramach starej technologii, a co jest wynikiem presji ze strony nowej technologii. Mamy więc do czynienia z problemem czynników związanych z naturalnym procesem innowacyjności, konkurencyjnością wewnątrzsektorową i międzysektorową. Dlatego w badaniach nad innowacjami trzeba określić konkretną motywację do innowacji starej technologii, aby wykazać istnienie „efektu żaglowca”. Warto też zwrócić uwagę, że prezentowane są matematyczne modele efektu, które prezentują argumenty za jego istnieniem w sferze innowacji technologicznych, czego przykładem są prace N. De Liso i G. Filatrella (Howells, 2002, s. 887–906; Howells, 2005; De Liso, Filatrella, 2008, s. 593–610; De Liso, Filatrella, 2011, s. 563–580; Mendonça, 2013, s. 1724–1728).

35 Na przykład F. W. Geels w tekście pt. The hygienic transition from cesspools to sewer systems (1840–1930): the dynamics of regime transformation prezentuje konflikt między różnymi podmio-tami, tj. podmiotami społecznymi i podmiotami związanymi z władzą publiczną. Tekst F. W. Geelsa to studium przypadku tranzycji technologicznej, która obejmowała przejście od systemu szamb do systemu kanalizacji w budownictwie miejskim Holandii od połowy XIX wieku do połowy XX

35 Na przykład F. W. Geels w tekście pt. The hygienic transition from cesspools to sewer systems (1840–1930): the dynamics of regime transformation prezentuje konflikt między różnymi podmio-tami, tj. podmiotami społecznymi i podmiotami związanymi z władzą publiczną. Tekst F. W. Geelsa to studium przypadku tranzycji technologicznej, która obejmowała przejście od systemu szamb do systemu kanalizacji w budownictwie miejskim Holandii od połowy XIX wieku do połowy XX