KULTURA ENERGETYCZNA JAKO PARTYCYPACJA

1.5.1. Badania nad partycypacją

W badaniach nad kulturą polityczną często wykorzystuje się dorobek antropolo-gii kulturowej, który w syntetyczny sposób zaprezentowano wcześniej w niniejszym rozdziale. Sięganie po dorobek antropologii kulturowej lub czynienie względem niego

39 N. Pfund i B. Healey próbują również oszacować federalne wsparcie sektora drzewnego oraz sektora węglowego, jednak nie przedstawiają spójnego porównania, jak miało to miejsce w przypad-ku energii jądrowej, ropy i gazu, biopaliw oraz odnawialnych źródeł energii (Pfund, Healey, 2011).

analogii skutkuje tym, że pojęcie kultury politycznej staje się mało czytelne i zarazem mało efektywne w wyjaśnianiu tego zjawiska. Wynika to z faktu, że różne nurty an-tropologii kulturowej obejmują swoją analizą szeroki zakres przedmiotowy instytucji życia społecznego, co skutkuje brakiem wyrazistej demarkacji tego, co jest związane z kulturą, a co nie – podobne problemy występują w analizie kultury politycznej. Na zagadnienie to zwrócił uwagę między innymi Z. Blok, który na gruncie nauk politycz-nych wyodrębnił za J. Garlickim dwa podejścia do kultury politycznej (Garlicki, 1991, s. 19 i nast.; Blok, 2005, s. 39–65). W pierwszym przypadku autorzy przyjmują szero-kie ujęcie kultury politycznej, natomiast w drugim podejmują wysiłek zawężenia tej kategorii do wybranych kwestii, na przykład do postaw i orientacji uczestników sys-temu politycznego. Dla niektórych wieloznaczność pojęcia „kultura polityczna” stała się podstawą do tego, żeby zanegować je jako efektywną eksplanacyjnie kategorię w naukach politycznych (por. Opałek, 1976; Jabłoński, 1998, s. 177–197; Formisano, 2001, s. 393–426; Blok, 2005, s. 39–65; Szewczak, 2005, s. 69–84).

Przykładem koncepcji zawężającej, która szeroko przyjęła się w naukach politycz-nych, jest koncepcja typów kultury politycznej zaprezentowana przez G. A. Almonda i S. Verbę w publikacji pt. The Civic Culture, która jest syntezą jednych z pierwszych badań porównawczych prowadzonych w oparciu o techniki ankietowe na tak dużą skalę. G. A. Almond publikował również badania porównawcze z innymi autora-mi, na przykład z G. B. Powellem we wznawianym dziele pt. Comparative Politics:

A Theoretical Framework. Badania G. A. Almonda w zakresie partycypacji wiązały się z wcześniejszymi ustaleniami W. Lippmanna, autora publikacji pt. Public opinion z 1922 roku (Almond, Verba, 1963; Almond, Powell, 1966; Lippmann, 2004). W kon-tekście kultury partycypacyjnej znaczenie opinii publicznej i roli, którą może pełnić w oddziaływaniu na podmioty polityczne, przyjęło w literturze postać tzw. konsensusu Almonda-Lippmanna (Almond, 1950; Lippmann, 1955). Opinia publiczna w zakresie zaangażowania i możliwości oddziaływania na podmioty polityczne ma następujące cechy: (1) jest nieprzewidywalna i niestabilna, podatna na różnego rodzaju oddzia-ływania; (2) jest niespójna, nie posiada stałej struktury; (3) jest nieistotna względem politycznych procesów decyzyjnych. Wiele ustaleń w zakresie badań nad kulturą po-lityczną i opinią publiczną uległo dezaktualizacji ze względu na dynamikę procesów społeczno-politycznych, ale i bardziej dokładne badania kontynuowane przez następ-ców G. A. Almonda, G. B. Powella i W. Lippmanna. Na pewno w dalszym ciągu eksplorowane są trzy wymiary kultury politycznej, na potrzeby których poszukuje się właściwych wskaźników do analizy lub je udoskonala – procesy partycypacji, procesy legitymizacji i procesy responsywności podmiotów politycznych (por. Dran, Albrit-ton, Wyckoff, 1991, s. 15–30; Jackman, Miller, 1996, s. 632–659; Crothers, Lockhart, 2000; Formisano, 2001, s. 393–426; Powell, Dalton, Strøm, 2015, s. 39–53; Heywood, 2006, s. 251–264).

G. A. Almond i współautorzy sprowadzili rozumienie kultury politycznej właśnie do „całokształtu indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników syste-mu” politycznego. Punktem wyjścia do wyodrębnienia trzech typów kultur politycznych są trzy możliwe postawy polityczne: (1) poznawcza, (2) afektywna i (3) wartościująca.

W pierwszym przypadku duże znaczenie ma wiedza uczestników życia politycznego na temat podmiotów politycznych i samego systemu politycznego. W drugim przypadku liczy się poziom identyfikacji z grupą i systemem politycznym oraz poziom

akcepta-cji lub sprzeciwu wyrażanego wobec podmiotów politycznych i sytemu politycznego.

Natomiast w trzecim przypadku najistotniejsze są sądy i opinie, więc pewne kryteria wartościujące na temat podmiotów politycznych i systemu politycznego (Almond, Po-well, 1966, s. 50–72). Skutkiem zastosowania wyżej wymienionych trzech orientacji jest możliwość opisu kultury politycznej przy zastosowaniu oceny poziomu świadomości uczestników życia politycznego. Świadomość polityczna jednostek, jako synteza indy-widualnych orientacji, powinna odnosić się do ich zdania odnośnie do: (1) systemu poli-tycznego, (2) poszczególnych podmiotów politycznych, (3) skutków działań poszczegól-nych podmiotów polityczposzczegól-nych, (4) własnej podmiotowości politycznej. Uwzględnienie świadomości w poszczególnych obszarach daje podstawę do prezentacji trzech typów kultury politycznej: (1) zaściankowej, (2) poddańczej i (3) partycypacyjnej (Almond, Verba, 1963, s. 1–44; Almond, Powell, 1966, s. 50–72).

Dla wystąpienia kultury zaściankowej właściwa jest sytuacja, w której orientacja indywidualna wykazuje brak świadomości w zakresie całego systemu politycznego, poszczególnych podmiotów politycznych, skutków działań podmiotów politycznych oraz własnej podmiotowości politycznej. Natomiast w drugim skrajnym przypadku, czyli typie kultury partycypacyjnej, charakterystyczny dla jednostki jest wysoki po-ziom świadomości w zakresie wymienionych wyżej elementów systemu politycznego.

W przypadku kultury poddańczej wykazać można świadomość jednostki w zakresie całego sytemu politycznego oraz skutków działań podmiotów politycznych (Almond, Verba, 1963, s. 1–44; Almond, Powell, 1966, s. 50–72; Blok, 2005, s. 39–65). Jednym z procesów, który ułatwia utrzymanie i utrwalenie określonej kultury politycznej, jest socjalizacja polityczna, która odbywa się od poziomu najmniejszych instytucji spo-łecznych do najbardziej rozwiniętych (na przykład rodzina, szkoła, środki społeczne-go przekazu) (por. Sobkowiak, 1999, s. 155–165; Pawełczyk, 2000, s. 87–94).

W rozumieniu kategorii kultury politycznej przydatne są więc inne kategorie, tj.

świadomość polityczna i partycypacja polityczna. Przez sam fakt redukcji kultury poli-tycznej do tych zagadnień nie uzyskano może całkowicie jednoznaczności w rozumieniu tej kategorii, jednakże ograniczono w ten sposób zakres przedmiotowy w taki sposób, że pojęcie kultury politycznej nie stało się jedynie synonimem reżimu politycznego lub po-lityki. Warto zwrócić uwagę, że świadomość polityczna i partycypacja są ze sobą ściśle powiązane, więc ułatwia to prowadzenie bardziej efektywnych badań empirycznych.

Przez niektórych badaczy partycypacja polityczna traktowana jest jako synonim władzy politycznej. Wynika to z faktu, że aktywne uczestnictwo w życiu politycznym na poziomie lokalnym i innych poziomach systemu politycznego umożliwia: (1) re-dystrybucję władzy w celu włączenia wykluczonych z procesów politycznych i go-spodarczych; (2) stanowi samo w sobie strategię, w której wykluczeni z procesów politycznych i gospodarczych będą mieli możliwość określania celów politycznych i gospodarczych; (3) działania pozwalające na udział wykluczonych z procesów poli-tycznych i gospodarczych w podziale wypracowanych dóbr. Różna skala zaangażowa-nia jednostek w procesy decyzyjne w systemie politycznym daje podstawę do wska-zania przynajmniej trzech poziomów partycypacji: (1) niepartycypacji, (2) pozornych udogodnień i (3) obywatelskiej kontroli (Arnstein, 2012, s. 12–39).

W pierwszym z wymienionych poziomów partycypacji celem władzy jest unie-możliwienie uczestnictwa jednostek i/lub pozorne ich socjalizowanie. W przypadku drugiego poziomu mamy do czynienia z pozornymi działaniami władzy

symulują-cymi wysłuchanie i akceptację roszczeń swoich obywateli. Do przykładów tego ro-dzaju działań należy zaliczyć informowanie, konsultowanie, a nawet dopuszczenie obywateli do instytucji doradczych, lecz bez żadnych możliwości decyzyjnych. Nato-miast w ostatnim z poziomów władza tworzy warunki dla: (1) partnerskich stosunków z obywatelami, (2) delegowania obywateli do instytucji decyzyjnych, (3) pełnej kon-troli procesów decyzyjnych przez obywateli (Ibidem, s. 12–39). Warto jednak zwrócić uwagę, że przeszkody decydujące o poziomie partycypacji mogą wystąpić po obu stro-nach, czyli w związku z negatywnymi działaniami władzy, ale również i w związku z ograniczeniami samych obywateli.

Renesans teorii obywatelstwa, obecny w koncepcjach nauk politycznych, skiero-wał zainteresowanie badaczy na problem ugruntowania i rozwijania cnót oraz praktyk obywateli państwa demokratycznego (zob. Kymlicka, 2009, s. 347–379). Problemem w państwach demokratycznych stała się konieczność legitymizacji procesów decyzyj-nych reprezentantów, która nie mogła opierać się jedynie na obywatelstwie pasywnym czy minimalistycznym sprowadzonym do samego aktu wyborczego. Same rozwiązania instytucjonalno-prawne okazały się niewystarczające w związku z kryzysem legitymiza-cji we współczesnych demokracjach. Dlatego też dużą rolę położono na procesy socja-lizacji politycznej przez samą partycypację. W tym kontekście M. J. Sandel postulował o realizowanie przez władzę polityki formatywnej, która miałaby na celu kształtowanie odpowiednich cech obywateli i ich partycypacji, tak aby cechą cnót i partycypacji oby-wateli nie był jedynie minimalistyczny instrumentalizm (Sandel, 1998; Sandel, 2000, s. 72–88). Wynika to z założenia, które przedstawił J. J. Rousseau w swoim dziele pt.

Umowa społeczna, a wskazującym, że przyczynami rozwoju zbędnych instytucji repre-zentacji są egoizm i lenistwo samych obywateli (Rousseau, 2007).

Teorie obywatelstwa niosły ze sobą znaczny optymizm, który zakładał, że sama partycypacja powinna stać się remedium na problemy związane z procesami delegity-mizacji współczesnych demokracji. Warto jednak zwrócić uwagę za M. Miessenem, że same metody partycypacji mogą być przedmiotem nadużycia, bowiem mogą być sprawnym instrumentem mobilizacji ruchów populistycznych, a więc przyczyniać się do erozji demokracji (Miessen, 2013, s. 71–86). Ponadto partycypacja może stać się sposobem pozbawienia obywateli możliwości aktywnego krytykowania działalności decydentów i reprezentantów, na przykład przy pomocy przerzucania odpowiedzial-ności za niewygodny proces decyzyjny na obywateli za pomocą wybranych metod demokracji bezpośredniej. Nie ulega jednak wątpliwości, że partycypacja, tak jak ją rozumiała Ch. Mouffe, czyli jako prawdziwa konfrontacja poglądów, stanowi efek-tywną formę dokonywania wyboru pomiędzy różnymi rozwiązaniami politycznymi (Mouffe, 1993; Mouffe, 2000; Mouffe, 2005; Miessen, 2013, s. 143–153; Mouffe, 2013; Errejón, Mouffe, 2016).

1.5.2. Badania nad partycypacją ekologiczną i energetyczną

Przy wyodrębnieniu kategorii kultury energetycznej jako partycypacji przyjęto jej szerokie rozumienie. Uwzględniono więc zarówno płaszczyznę psychologiczną, jak i społeczną, czego konsekwencją jest analiza procesów psychologicznych i społecz-nych człowieka.

Do podstawowych procesów psychologicznych, czyli takich, które stanowią o świadomości lub nieświadomości człowieka, zaliczyć należy procesy poznawcze, motywacyjne i wykonawcze. Przez procesy poznawcze przyjęto rozumieć mechani-zmy, które umożliwiają zdobywanie wiedzy na temat rzeczywistości. Z kolei za pro-cesy motywacyjne uznaje się mechanizmy determinujące kierunki działań lub zakres zaangażowania, który może być poświęcony dla realizacji danych działań. Natomiast procesy wykonawcze to mechanizmy, które wpływają na organizację działań oraz kształtowanie się nawyków i kompetencji. W ramach procesów psychologicznych ważnym zagadnieniem jest też budowa świadomości zarówno w jej wymiarze indywi-dualnym, jak i społecznym (Aronson, 1987, s. 130–192; Wojciszke, 2012, 45–96).

Do podstawowych procesów społecznych, czyli takich, które stanowią o rodzaju re-lacji między jednostkami, między jednostkami i zbiorowościami oraz między ściami, zaliczyć należy procesy, które wyrażają określone dążenia jednostek i zbiorowo-ści. Tym rodzajem będą procesy adaptacyjne, kooperacyjne, rywalizacyjne i konfliktowe (Bardis, 1979, s. 147–167). W przypadku nauk społecznych dystynkcja i demarkacja istotnych procesów społecznych wynika często z założeń, które przyjmują poszczególne ujęcia teoretyczne (zob. szerzej: Buckley, 1967; Tittenbrun, 1983; Giddens, 1987; Ritzer, 1994; Turner, 2005). W ujęciu funkcjonalnym nacisk jest kładziony na podmioty i struk-tury społeczne, których działania lub oddziaływania mają wpływ na realizację potrzeb społecznych. W ujęciu ekologicznym częstym jest posługiwanie się podstawowymi ka-tegoriami, które przypisane były naukom przyrodniczym, czyli niszami ekologicznymi, rywalizacją o zasoby, procesami selekcji lub w wersji jeszcze szerszej, bliższej naukom przyrodniczym – posiłkowanie się dorobkiem w zakresie dziedziczności i zmienności organizmów, wypracowanym w ramach genetyki. W ujęciu konfliktowym akcent kła-dzie się na konflikty, które są efektem nierówności społecznych lub wynikiem innego rodzaju współzawodnictwa w zakresie realizacji interesów. W ujęciu wymiany społecz-nej podkreśla się procesy wymiany dóbr wartościowych, które odbywają się między jednostkami i zbiorowościami oraz między zbiorowościami. W ujęciu interakcjonistycz-nym wyróżnia się stosunek wzajemnego oddziaływania dwóch podmiotów społecznych, w którym interakcja między nimi stanowi podstawowy i najprostszy element społeczeń-stwa jako całości. W ujęciu strukturalistycznym kładziony jest nacisk na wykazanie determinacji zachowań społecznych przez struktury społeczne i zawarte w niej wzory.

W ostatnim z wyodrębnionych ujęć, czyli ujęciu krytycznym, akcent kładzie się na kry-tykę organizacji społeczeństwa i prezentację alternatywnych projektów społecznych (za:

Turner, 2005, s. 5).

Nie sposób zaprezentować wszystkich ujęć psychologicznych i socjologicznych, które wykorzystywane są w badaniach nad praktykami społecznymi, które można po-traktować jako badania nad kulturami energetycznymi, jednak można wskazać główne trendy, które wyraźnie wyeksponowane są w pracach naukowych lub w innego rodza-ju opracowaniach. Dokonując syntetycznego podsumowania tego rodzarodza-ju prac, można wskazać na następujące tendencje: (1) badania korzystają często z rozwiązań wielu dyscyplin lub wykorzystują ugruntowane badania do problematyki związanej z ener-getyką; (2) badania nad świadomością w zakresie użytkowania energii najczęściej są częścią badań nad świadomością ekologiczną; (3) badania nad świadomością ekolo-giczną (również w zakresie użytkowania energii) często powiązane są z badaniami nad zachowaniami i postawami; (4) w ramach badań nad świadomością prowadzone

są też badania nad postawami w zakresie troski o środowisko; (5) w badaniu zachowań ekologicznych (również w zakresie użytkowania energii) wykorzystywane są teorie zachowań konsumenckich; (6) w badaniu zachowań ekologicznych (również w za-kresie użytkowania energii) wykorzystywane są teorie motywacji; (7) w badaniach zachowań ekologicznych (również w zakresie użytkowania energii) wykorzystywane są teorie poststrukturalistyczne, socjologii praktyk społecznych, w tym praktyk życia codziennego; (8) w badaniach nad zachowaniami ekologicznymi (również w zakre-sie użytkowania energii) uwzględnia się aspekty polityczne: (a) wpływ partycypacji politycznej na kierunki polityki energetycznej, (b) wpływ partycypacji obywateli na produkcję energii (demokracja energetyczna). Równocześnie trzeba zastrzec, że wy-mienione tendencje nie mają charakteru zbioru zamkniętego, co wynika z dynamiki samych prac badawczych.

Część badań w zakresie świadomości, zachowań i postaw związanych z użytkowa-niem energii korzysta z teorii motywacji i teorii zachowań konsumenckich. Badania tego typu mają różne cele. Jednym z nich jest odpowiednie określenie motywacji i zachowań w związku z użytkowaniem energii tak, aby w sposób właściwy przygotować rozwiąza-nia w ramach polityki energetycznej. Wynika to z założerozwiąza-nia, że w sposób istotny moż-na wpływać moż-na poziom konsumpcji energii, efektywności energetycznej i emisyjności poprzez oddziaływanie na jednostki. Kolejnym celem tego typu badań jest rozpozna-nie motywacji i zachowań konsumenckich w związku z użytkowarozpozna-niem energii tak, aby w odpowiedni sposób móc kierować usługi tego rodzaju do odbiorców.

W ramach teorii motywacji można wymienić teorie potrzeb, procesu, oczekiwań i wzmocnień. W przypadku pierwszej grupy teorii kładziony jest nacisk na wskazanie kto i dlaczego ma takie a nie inne potrzeby (np. C. Alderfer, F. Herzberg, A. Maslow).

W przypadku drugiej grupy teorii akcentuje się możliwość ukierunkowania i pod-trzymywania właściwych działań i procesów decyzyjnych jednostki (np. J. S. Adams, P. Drucker). W przypadku trzeciej grupy teorii podkreśla się wskazanie oczekiwań, jakie jednostki posiadają podczas działań i procesów decyzyjnych (np. E. E. Lawler, D. Nadler). W przypadku ostatniej grupy teorii eksponuje się pozytywne wzmocnie-nia, np. formy nagród, które stymulują działania i procesy decyzyjne jednostki (np.

B. F. Skinner) (Karaś, 2004, s. 14; Miler-Zawodniak, 2012, s. 101–116; Griffin, 2017, s. 511–548). Trzeba zwrócić uwagę, że poszczególne teorie mogą krzyżować się zakre-sem przedmiotowym, szczególnie teorie procesu, ponadto rozwój badań i dyscyplin, chociażby kognitywistyki, wzbogaca dorobek studiów nad problematyką motywacji (por. Latham, 2007).

Na gruncie nauk ekonomicznych sformułowana została teoria zachowań konsu-menta, która za pomocą modeli matematycznych wyjaśnia zachowania indywidualne podczas wyboru dóbr i usług na rynku. Teoria ta w pewnym stopniu krzyżuje się z za-gadnieniami obecnymi w teoriach motywacji, chociażby wtedy, gdy podejmowana jest problematyka potrzeb jako przesłanki dokonywania wyboru przez konsumenta.

Jednostka, dokonując wyboru dóbr lub usług, tworzy hierarchię swoich potrzeb, któ-rych realizacja daje jej satysfakcję lub jest dla niej użyteczna. Głównymi mechani-zmami wpływającymi na wybór dób i usług są użyteczność całkowita (zadowolenie z konsumpcji), użyteczność końcowa (zmiana użyteczności całkowitej ze względu na konsumpcję), krzywa obojętności (zestaw dóbr lub usług, które dają konsumentowi jednakową satysfakcję), krańcowa stopa substytucji (stosunek wymiany, w którym