Badania nad procesami i zmianami - KULTURA ENERGETYCZNA JAKO PROCES I ZMIANA

C) Paradygmat węglowy (Polska)

1.4. KULTURA ENERGETYCZNA JAKO PROCES I ZMIANA

1.4.1. Badania nad procesami i zmianami

Kulturę można ujmować również jako proces i zmianę związaną z przekształcaniem materialnych i niematerialnych zasobów, czego skutkiem będą odpowiednio określone wytwory materialne bądź niematerialne. W literaturze wskazuje się na różnice, które występują w rozumieniu pojęć procesu i zmiany. W pierwszej sytuacji będziemy mieli do czynienia z sekwencją zdarzeń, które prowadzą do przekształceń – w przypadku

społeczeństwa przekształceń systemu społecznego lub jego części, jakkolwiek proces przekształceń nie musi charakteryzować się wystąpieniem trwałego skutku. W drugim przypadku, tj. w przypadku pojęcia zmiany, zwraca się uwagę na jakościowe, trwałe i nieodwracalne przekształcenia systemów społecznych lub ich części (Antoszewski, 1999, s. 193–196; Sztompka, 1999, s. 39–54). A. Giddens pisze, że aby wyjaśnić,

„czy zaszła znacząca zmiana, trzeba wykazać przekształcenia zasadniczej struktury przedmiotu lub sytuacji w czasie. W przypadku społeczeństw ludzkich stwierdzenie, w jakim stopniu i pod jakimi względami system ulega zmianie, polega na wykazaniu stopnia modyfikacji dokonujących się w danym okresie w obrębie jego podstawowych instytucji. Stwierdzenie zmiany zawsze wiąże się ze wskazaniem elementów stałych, względem których można mierzyć stopień modyfikacji” (Giddens, 2012, s. 65). Nie ulega jednak wątpliwości, że empiryczna dystynkcja i demarkacja zmian, także wska-zanie kryteriów ich stopnia, nie należy do łatwych dla badaczy zmian społecznych.

N. Elias, analizując ogólne założenia procesów społecznych w naukach społecz-nych, przedstawił schemat wektorów (Każde przejście, czyli zakończenie poprzed-niego wektora, stanowi urzeczywistnienie nowej konfiguracji społecznej. A ten sam kierunek poszczególnych wektorów, z uwzględnieniem przejścia z jednego wektora do drugiego, można jasno i wyraźnie wskazać w naukach społecznych. Można też na gruncie tych nauk udowodnić, dlaczego stan stanowi warunek konieczny , natomiast stan warunek konieczny itd. Należy też przyjąć, że jest tylko jedną z możliwych transformacji stanu i adekwatnie do pozostałych sytuacji: dla i dla . Zakres możliwości zmian poszczególnych konfiguracji jest różny. To samo można powiedzieć o potencjale zmian, jaką posiada dana konfiguracja. Skutkiem tego jest to, że poszczególne zmiany nie muszą mieć cech rozwojowych, więc nie muszą charakteryzować się wystarczającym poziomem zmian ilościowych i jakościowych (Elias, 2010, s. 209–221).

W celu prezentacji typologii procesów społecznych P. Sztompka uwzględnił sześć kryteriów, do których zaliczył: (1) formę procesów, (2) skutki procesów, (3) świado-mość społeczną, (4) determinanty procesów, (5) płaszczyzny procesów i (6) zakres czasowy procesów. Jednakowoż należy zwrócić uwagę, że autor ten nie zaprezento-wał pełnej klasyfikacji procesów społecznych w oparciu o wymienione przez siebie kryteria (Sztompka, 2005, s. 27–37). Ze względu na znaczenie i wagę istoty rozwa-żań podejmowanych w analizach nad procesami społecznymi warto zwrócić uwagę na kryterium formy, skutków i determinant przy jednoczesnym założeniu, że kryteria płaszczyzny i czasu wiążą się z poprzednimi w sposób zasadniczy.

W przypadku kryterium formy wskazuje się, że zmiany mogą mieć charakter kierunkowy lub niekierunkowy, odwracalny i nieodwracalny, mogą też przyjmować charakter finalistyczny lub nie. Przy określeniu charakteru mamy również do czy-nienia ze znacznym subiektywizmem, bowiem od oceny charakteru kierunku pro-cesów, tj. czy będziemy go oceniać pozytywnie, czy wręcz przeciwnie, zależy to, czy będziemy reprezentować ujęcie progresywne, czy regresywne. Ze względu na kryterium formy procesów P. Sztompka wyróżnił pięć głównych typów: (1) procesy unilinearne, (2) procesy multilinearne, (3) procesy nielinearne, (4) procesy niekie-runkowe i (5) procesy cykliczne (Sztompka, 2005, s. 28–32). Nie sposób nie odnieść wrażenia, że idea podziału procesów linearnych lub nielinearnych pochodzi z

roz-ważań intelektualnych obecnych w różnych nurtach antropologii kulturowej (por.

Barnard, 2016).

W przypadku procesów unilinearnych mamy do czynienia ze stopniowo narasta-jącymi przekształceniami w ujęciu liniowym. Proces przekształceń następuje wzdłuż jednej trajektorii lub zgodnie z określoną sekwencją faz. Natomiast w procesach mul-tilinearnych zmiany społeczne mogą następować na drodze różnej liczby trajektorii, przechodząc z jednego procesu na kolejny, niekoniecznie z uwzględnieniem przyję-tych stadiów. Przykładem mogą być przekształcenia społeczno-gospodarcze państw słabo rozwiniętych, które dokonują zmian ustrojowych, ale niekoniecznie z trajekto-riami wytyczonymi przez państwa rozwinięte. W przeciwieństwie do procesów line-arnych procesy nielinearne nie zakładają płynnego przejścia z jednego stanu do dru-giego, zmiany w tym przypadku następują skokowo, często gwałtownie. Przykładem takich zmian może być koncepcja marksistowska, która zakładała przejścia między różnymi rodzajami formacji społecznych. Natomiast procesy społeczne bez założeń finalistycznych oraz procesy społeczne aperiodyczne i nieplanowe można zaliczyć do kategorii procesów niekierunkowych. Mają one charakter przypadkowy, chaotyczny i są pozbawione charakterystycznych wzorów. Ostatnią kategorią procesów wyróż-nioną ze względu na formę są procesy cykliczne, które zakładają przejścia pomiędzy poszczególnymi fazami przy uwzględnieniu stałych wahań w konfiguracji społecznej (Sztompka, 2005, s. 28–32). Ten rodzaj myślenia widoczny jest w budowie cyklu ko-niunkturalnego w gospodarce, którego klasyczne ujęcie zakłada istnienie następują-cych faz: (1) faza kryzysu, (2) faza depresji, (3) faza ożywienia i (4) faza rozkwitu.

Kryterium skutków w typologii procesów społecznych zwraca uwagę na koniecz-ność prowadzenia analiz morfogenetycznych, czyli takich, które uwzględniają procesy przekształceń, a zarazem mają wpływ na kształt poszczególnych konfiguracji nych. Analiza procesów morfologicznych nie bada wszystkich przekształceń społecz-nych, a jedynie te, które są znaczące dla skali przekształceń. Skutkiem wskazania ska-li przekształceń może być odróżnienie procesu reprodukcji od procesu transformacji, gdzie w pierwszym przypadku będziemy mieli do czynienia ze zmianą w systemie, nato-miast w drugim ze zmianą systemu społecznego. Ze względu na doniosłość i skalę zmian P. Sztompka wyodrębnił: (1) reprodukcję prostą (obejmującą procesy dostosowawcze);

(2) reprodukcję rozszerzoną (obejmującą procesy ilościowe, ale bez zasadniczych pro-cesów jakościowych); (3) reprodukcję zawężoną (obejmującą procesy regresyjne w wa-runkach ilościowych, ale nie zmieniające warunków jakościowych); (4) transformację (procesy przekształceń ilościowych i jakościowych w konfiguracjach społecznych) (Sztompka, 2005, s. 32–34; zob. też: Kurkiewicz, 2010; Okólsk, Fihel, 2012).

Kryterium determinant w typologii procesów społecznych zwraca uwagę na sam problem umiejscowienia przyczyn przekształceń w danej konfiguracji społecznej, tzn.

czy przekształcenia znajdują swoje źródło w samym systemie społecznym (procesy endogenne) czy poza nim (procesy egzogenne). W zależności od podkreślenia wagi przyczyn przekształceń społecznych możemy mówić o różnym rodzaju determini-zmów, na przykład o determinizmie technologicznym, kulturowym czy ekonomicz-nym (por. Morawski, 1975, s. 67–95; Goodman, 2009, s. 279–290; Payne, Philips, 2011, s. 32–46).

P. Sztompka wyodrębnił trzy główne nurty, których przedmiotem analizy jest pro-blematyka zmiany społecznej, do których zaliczył: (1) ujęcie ewolucyjne, (2) ujęcie

cykliczne i (3) ujęcie dialektyczne (Sztompka, 2005, s. 103–173). Tak jak w przy-padku ewolucjonizmu na gruncie antropologii kulturowej, tak i w ramach ewolucjo-nizmu w badaniach nad zmianą społeczną można wskazać na korzenie tego rodzaju rozwiązań, do których należy zaliczyć myśl społeczną H. de Saint-Simona, A. Com-te’a, H. Spencera i E. Durkheima. Można powiedzieć, że twórczość wymienionych myślicieli była punktem wyjścia dla teorii zmiany społecznej, a ta stała się początkiem rozwoju dyscypliny naukowej socjologii. To, co jest charakterystyczne dla twórczo-ści tych myślicieli, to chęć nadania statusu naukowego rozważaniom nad zmianami społecznymi. Stąd w badaniach nad tą problematyką usiłowano wskazać sens i pra-widłowości zmian, które mogłyby stać się prawami naukowymi, tak jak prawa takie wskazywano w naukach przyrodniczych. Taki cel badań w zakresie zmian społecz-nych miał odróżniać nową dyscyplinę od refleksji teologicznej i filozoficznej. Ujęcie ewolucyjne zakładało, że zmiany społeczne mają logikę i odpowiedni wzór, dzięki którym można wykazać istnienie schematu postępu lub cykliczności. Dowodzenie tego nie miało polegać na abstrakcyjnej refleksji filozoficznej, ale na empirycznym procesie badawczym (Turner, 2005, s. 9–23, 89–96).

Sam A. Comte podkreślał związek filozofii pozytywnej (socjologii) z naukami przyrodniczymi, co wyrażało się we wspólnym przedmiocie badań tych dyscyplin, czyli problematyce „obiektów organicznych”. Podobieństwo do nauk przyrodni-czych doprowadziło francuskiego myśliciela do wyodrębnienia dwóch zagadnień w socjologii: (1) morfologii społecznej i (2) dynamiki społecznej (Ibidem, s. 10).

A. Comte w swoim traktacie pt. Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej pisze, że można wyróżnić dwa rodzaje praw: „jedne, które łączą współistniejące zjawiska na mocy podobieństwa; inne, które wiążą następujące po sobie – na mocy więzi gene-tycznej. To niezbędne rozróżnienie odpowiada okoliczności, że w świecie zewnętrz-nym samorzutnie występują jako korelatywne stany: istnienie i ruch; stąd w każdej rzeczywistej nauce wyłania się podstawowa różnica między statyczną i dynamiczną oceną jakiegokolwiek przedmiotu. Oba te rodzaje stosunków w równym stopniu przyczyniają się do tłumaczenia zjawisk i tak samo prowadzą do ich przewidywa-nia, choć początkowo wydaje się, że prawa, dotyczące zgodności, nadają się przede wszystkim do tłumaczenia zjawisk, a prawa następstwa – do ich przewidywania”

(Comte, 2001, s. 27). Ten naukowy entuzjazm i przekonanie o możliwości prezen-towania genetycznych wyjaśnień, również i prognoz zmian społecznych, stał się przedmiotem krytyki innych naukowców.

Jedną z bardziej znanych krytyk koncepcji skupiających się na teleologicznych schematach zmian jako rozwoju linearnym lub zmian cyklicznych zaprezentował K. R. Popper w dziele pt. Nędza historycyzmu z 1957 roku (Popper, 1999; Sztompka, 2005, s. 174–176). W tekście tym austriacki filozof wyraził sceptycyzm w zakresie koncepcji prezentujących deterministyczne, fatalistyczne i finalistyczne ujęcia zmian społecznych, które byłyby przedmiotem historii jako nauki historycznej równiej fizy-ce teoretycznej, co nie wyklucza – według niego – prezentacji prognoz społecznych.

Według K. R. Poppera historycyzm, który rozumiany byłby pejoratywnie, traktował-by socjologię jako teorię dziejów. Jednak historycyzm dla tego autora nie ma tylko wymiaru społecznego, bowiem może przyjmować postać teistyczną („prawo rozwoju historycznego jest ustanowione przez wolę Boga”), naturalistyczną („utożsamia prawo rozwoju z prawem natury”), spirytualistyczną (utożsamia prawo rozwoju z „prawem

duchowego rozwoju”) i ekonomiczną (utożsamia prawo rozwoju z „prawem rozwoju ekonomicznego”) (Popper, 1993, s. 29–31).

Warto zwrócić uwagę, że nowe postacie ewolucjonizmu w zakresie analiz zmian społecznych padły na podatny grunt w związku ze zmianami politycznymi w pań-stwach kolonialnych w latach 50. i 60. XX wieku oraz przemianami gospodarczy-mi w państwach kapitalistycznych. P. Sztompka wskazuje, że ewolucjonizm w tym okresie przyjmuje postać badań nad modernizacją i społeczeństwem przemysłowym (Sztompka, 2005, s. 130–41). Skutkiem tej orientacji jest rozwój różnych teorii mo-dernizacji i teorii społeczeństw industrialnych oraz postindustrialnych (por. Morawski, 1975, s. 19–66; Goodman, 2009, s. 344–350; Sztompka, 2012, s. 565–570).

Sytuacja państw postkolonialnych skłaniała badaczy do pogłębionych analiz zmian społeczno-gospodarczych w tych krajach. W analizach tych za typowy należy uznać dychotomiczny podział na społeczeństwo o tradycyjnym stadium rozwoju i społe-czeństwo o nowoczesnym stadium rozwoju. Ujęcie dychotomiczne przewidywało, że oczywistym kierunkiem rozwoju społeczeństw postkolonialnych będzie zmierzanie z jednego punktu na kontinuum rozwoju do drugiego punktu, czyli od społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa nowoczesnego. Oczywistym problemem badawczym było zoperacjonalizowanie modelu cech społeczeństwa tradycyjnego i zmodernizowa-nego, najczęściej za wzór przyjmowano cechy rozwiniętych społeczeństw Zachodu.

Te optymistyczne założenia miały jednak problem z procesami kontrmodernistyczny-mi, czyli z załamaniem się kontinuum przebiegającym od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego (Sztompka, 2005, s. 130–41).

Innym problemem związanym z analizami rozwoju społeczeństw tradycyjnych było przyjęcie, że zmiany te można kontrolować i implementować z zewnątrz. Ozna-cza to, że przynajmniej na gruncie kreowania zmian o charakterze instytucjonalnym (na przykład rozwój instytucji demokratycznych) przyjmowano stopniową moderni-zację społeczeństw tradycyjnych. Przyjmowano również, że sam fakt bycia członkiem społeczności międzynarodowej, w której są państwa rozwinięte, będzie determinować zmiany modernizacyjne, najczęściej na zasadzie dyfuzji wzorów organizacyjnych.

Ten rodzaj dyfuzji organizacyjnej nie miał jednak nic wspólnego z innowacyjnością, która najczęściej kojarzona jest z modernizacją, częściej bowiem zakładano kopio-wanie wzorów organizacyjnych społeczeństw rozwiniętych. Jednak zaprezentowane założenia nie uwzględniały czynników wewnętrznych związanych z determinantami społecznymi, politycznymi i kulturowymi, a mającymi wpływ na procesy kontrmoder-nistyczne (Sztompka, 2005, s. 134–137). Dlatego też skoncentrowano te badania wo-kół tych czynników, podkreślając wagę na przykład kultury, religii itd. Uwzględnienie tego rodzaju czynników nie było w naukach społecznych nowością, przykładem tych inklinacji naukowych może być dorobek M. Webera, który badając procesy racjona-lizacji społecznej, zwrócił uwagę na czynniki kulturowe takie jak religia (por. Lipset, 1998, s. 30–33; Ritzer, 2004, s. 167–179; Giddens, 2012, s. 37–39).

Bardziej ogólnym problemem teorii modernizacji był sam zakres przedmiotowy tego pojęcia. Dla przykładu niektórzy badacze przyjmowali dosyć szerokie rozumie-nie procesów modernizacyjnych, do których zaliczali wszelkie przeobrażenia racjo-nalności w sferze społecznej i politycznej, jednak ten sposób ujęcia nie eliminował z analizy procesów kontmodernistycznych (por. Szatkowska, 1986, s. 7–28). Taka pró-ba określenia modernizacji skutkowałaby tym, że przedmiotem analiz byłyby wszelkie

formy unowocześnienia instytucji społecznych, politycznych i gospodarczych. Jednak należy zauważyć, że brak wskazania kryteriów umożliwiających dystynkcję i demar-kację cech zmian i procesów modernizacyjnych delegitymizowałby samą teorię mo-dernizacji jako niemającą wartości eksplanacyjnej.

Trudno jednak nie mieć wrażenia, że teorie modernizacji podejmujące problema-tykę państw postkolonialnych, państw rozwijających się i problemaproblema-tykę unowocze-śnienia różnego rodzaju instytucji (społecznych, politycznych, gospodarczych itd.) nie wzorowały się w dużej mierze na ujęciach różnych odmian teorii ewolucjonizmu i dy-fuzji. Dlatego też badania te obejmowały zarówno procesy, jak i zmiany o charakterze:

(1) egzogennym i endogennym, (2) spontanicznym i sterowanym, (3) adaptacyjnym i innowacyjnym (por. Mucha, Paluch, 1980, s. 26). Ponadto należy wskazać, że teo-rie modernistyczne odnoszące się do społeczeństw będących na początku kontinu-um rozwoju zakładały: (1) ewolucyjność stadiów rozwoju, (2) unilinearność rozwoju, (3) finalizm rozwoju, (4) progresywizm rozwoju, (5) konwergencyjność rozwoju (por.

Sztompka, 2005, s. 103–141).

Ostatnia z wymienionych cech stała się główną orientacją w ramach tzw. teorii konwergencji, której reprezentantami byli między innymi R. Aron, B. Bell, J. Burn-ham i P. A. Sorokin. W ogólnym założeniu konwergencja to proces ewolucji zbieżnej, który zachodzi między różniącymi się od siebie systemami społeczno-gospodarczymi.

W badaniu nad konwergencją w zależności od etapu rozwoju teorii kładziono nacisk na różne czynniki determinujące konwergencję. Pierwsze rozważania na temat kon-wergencji systemowej dotyczyły procesów ujednolicania systemów socjalistycznych i systemów kapitalistycznych, w dalszej kolejności zwrócono uwagę na problem prze-kształceń społecznych i technologicznych, które stały się cechą zarówno systemów socjalistycznych, jak i kapitalistycznych. Pojawienie się tożsamych wyzwań o cha-rakterze społecznym i technologicznym wymusiło poszukiwanie efektywnych metod rozwiązywania problemów w obu systemach społeczno-gospodarczych (Morawski, 1975, s. 230–267; Kowalik, 2000, s. 25).

Ciekawą koncepcję z punktu widzenia połączenia kwestii związanych z kultu-rą i dynamiką społeczną zaprezentował P. A. Sorokin. Autor ten prowadził szerokie badania historiozoficzne zmian społecznych, których wyniki zawarł między innymi w publikacjach pt. Social and Cultural Dynamics (1937–1941) i Society, Culture and Personality (1947). Zaprezentowana przez tego rosyjsko-amerykańskiego socjologa i filozofa koncepcja zmiany społeczno-kulturowej była ujęta w cykle dziejowe. We-dług P. A. Sorokina w XX wieku można obserwować kryzys trzeciej kultury, co wiąże się ze zmianą supersystemu społeczno-kulturowego, przy czym zmiana ta nie ma nic wspólnego ze zmianami w systemach społecznych i politycznych, na przykład z po-jawieniem się systemów komunistycznych czy faszystowskich. Dlatego też zmiany między trzema rodzajami kultur, które wyodrębnił P. A. Sorokin, są bardziej doniosłe niż zmiany społeczno-gospodarcze, które obserwowaliśmy po pierwszej i drugiej woj-nie światowej. Wielkie układy kulturowe oparte o (1) prawdę wiary, (2) wiedzę zmy-słową i (3) prawdę rozumu podlegają cyklom zgodnie z immanentną dynamiką zmian w związku z wyczerpaniem własnej energii twórczej („zasada ograniczeń”). Według P. A. Sorokina te supersystemy społeczno-kulturowe są spójnymi całościami, które obejmują elementy, takie jak instytucje społeczne, polityczne i gospodarcze, oraz sfe-ry, takie jak etyka, prawo, filozofia, religia, sztuka itd. Każdy z tych systemów posiada

własny zestaw uniwersaliów i pryncypiów (Morawski, 1975, s. 233–248; Wodzyńska, 1981, s. 21–48; Szacki, 2002, s. 714–729; Rojek, 2010, s. 16–23).

Do koncepcji ewolucyjnych P. Sztompka zaliczył również teorie społeczeństw postindustrialnych. Do cech ewolucyjności tego rodzaju teorii należy zaliczyć line-arność i stadialność rozwoju społeczeństw – od społeczeństwa przedindustrialnego poprzez społeczeństwo industrialne do społeczeństwa postindustrialnego (Sztompka, 2005, s. 89–92). Wadą tych ujęć jest znaczna dynamika procesów innowacji technolo-gicznych, które wpływają na kształt stosunków społecznych. Skutkiem jest koniecz-ność ciągłej redefinicji cech charakteryzujących społeczeństwo postindustrialne, co znacząco obniża wartość eksplanacyjną tego rodzaju teorii. Przykładami mogą być kolejne koncepcje społeczeństwa postindustrialnego przyjmujące kolejne terminolo-gie i kategorie społeczeństw – społeczeństwo informacyjne, społeczeństwo sieciowe itd. (por. Cestells, 2011; Stalder, 2012).

Według P. Sztompki drugim głównym ujęciem w ramach badań nad zmianą spo-łeczną jest ujęcie cykliczne. Przyjąć należy, że teorie cyklów wywodzą się z teorii ewolucyjnych, jednakże zamiast na kierunkowości i kumulatywizmie skupiają się na powtarzalności poszczególnych stanów czy konfiguracji społecznych (Sztomp-ka, 2005, s. 142–145). Cykliczne ujęcie procesów społecznych ma swoje korzenie w filozofii starożytnej, a nawet pierwotnym postrzeganiu czasu. W pierwszym przy-padku mamy do czynienia z koncepcjami zarówno regresywnymi, jak i progresyw-nymi. Wyznawcą koncepcji filozoficznych ujmujących zmiany społeczne w sposób regresywny był Platon, który dokonując oceny zmian ustrojów, wskazał, że podlegają one degeneracji, ale równocześnie i cyklicznym zmianom. W przypadku pierwotne-go postrzegania rzeczywistości za przykład cykliczności należy uznać postrzeganie czasu w pierwotnych strukturach społecznych. W sposób interesujący na gruncie an-tropologii religii ten problem zaprezentował między innymi M. Eliade. Antropolo-dzy zajmujący się studiami nad archaicznymi religiami wskazywali na specyficzną periodyczność czasu mitycznego (świętego), która była elementem struktury wiedzy i praxis życia codziennego ludzi archaicznych (zob. Liszka, 1992, s. 13–25; van der Leeuw, 1997, s. 341–344; Eliade, 2000). W koncepcjach społecznych należy zwrócić uwagę na historiograficzne koncepcje procesów społecznych i socjologiczne koncep-cje procesów cyklicznych. Do pierwszej grupy badaczy trzeba zaliczyć między innymi O. Spenglera i A. Toynbeego, natomiast do drugiej – V. Pareto i wcześniej już wspo-mnianego P. A. Sorokina (zob. więcej w: Kowalik, 2002, s. 63–77; Kowalska, 2011, s. 43–56; Kowalska, 2012, s. 13–52). W przypadku paradygmatów stosunków mię-dzynarodowych należy zwrócić uwagę na tzw. teorię cyklów hegemonicznych, którą reprezentuje dorobek G. Modelskiego korzystającego z opracowań i wyników badań innych naukowców, na przykład N. Kondratieva, F. Braudela i I. Wallensteina (zob.

więcej w: Wallerstein, 1974; Modelski, 1978, s. 214–235; Wallerstein, 1980; Modelski 1987; Goldstein, 1988; Wallerstein, 1989; Gałganek, 1992).

Według P. Sztompki trzecim głównym ujęciem w ramach badań nad zmianą społecz-ną jest ujęcie dialektyczne, do którego należy marksistowski materializm historyczny (Sztompka, 2005, s. 154–173). Materializm historyczny jest rozszerzeniem materia-lizmu dialektycznego, który przez K. Marksa został wykorzystany do analizy sfery stosunków społecznych, co było zwrotem intelektualnym w jego myśli filozoficznej, ale stało się również zwrotem w interpretacji dziejów (Rainko, 2015, s. 39–44). Nie

da się w tym miejscu zaprezentować całego bogatego dorobku myśli marksowskiej i marksistowskiej, który dotyczy zmian społecznych; ten sam problem dotyczy myśli krytycznej na temat tego dorobku. Dlatego niżej omówione zostaną jedynie główne elementy teorii dialektycznej procesu społecznego.

Główna idea zmian społeczno-ekonomicznych poszczególnych konfiguracji społecznych opiera się na szczególnym rodzaju relacji między bazą a nadbudową, czyli między bytem materialnym a świadomością społeczną. W materializmie histo-rycznym warunki materialne reprezentowane są przez szczególny rodzaj struktury sposobu produkcji, do której należą siły wytwórcze i stosunki produkcji. Do sił wy-twórczych zalicza się surowce, środki pracy, technologię, wiedzę i umiejętności pra-cowników, natomiast do stosunków produkcji – podział pracy, wymianę towarową i pieniężną, sposób podziału produkcji. W dogmatycznym ujęciu, w ramach całego sposobu produkcji, zmiany zachodzące w siłach wytwórczych determinują zmiany w stosunkach produkcji. Natomiast całość zmian zachodząca w sposobie produkcji determinuje z kolei zmiany w świadomości społecznej, do której zalicza się insty-tucje społeczne oraz sfery, takie jak normy prawne i moralne, ideologia, nauka. Sto-sunek własnościowy do poszczególnych sił wytwórczych stanowi o pozycji danej klasy, mówimy w tym wypadku o stosunku do środków produkcji, w ramach którego rodzi się pierwszy podział, a zarazem antagonizm klasowy (Kozyr-Kowlski, Ładosz, 1974, s. 39–96; Cohen, 1978; Balibar, 2007, s. 118–125; Lebowitz, 2009). Obrazowo ten rodzaj determinizmu K. Marks przedstawił w Nędzy filozofii (1847): „Zdobywa-jąc nowe siły wytwórcze ludzie zmieniają swój sposób produkcji, a zmienia„Zdobywa-jąc swój sposób produkcji, sposób zarabiania na życie, zmieniają wszystkie swoje stosunki społeczne. Żarna dają nam społeczeństwo, któremu przewodzi pan feudalny, młyn

W dokumencie Kultury energetyczne Unii Europejskiej (Stron 152-164)