Dokonując syntezy i analizy danych w zakresie konsumpcji energii pierwotnej w ska-li całego świata w dłuższym okresie, można zauważyć, że węgiel rywaska-lizował o miano głównego nośnika energii z tradycyjnymi biopaliwami. Nie oznacza to, że w poszcze-gólnych regionach lub państwach nie dominował już węgiel, jednak przyjmując perspek-tywę dwóch wieków i proporcje historycznych tradycyjnych źródeł energii, udział węgla będzie miał inny rozkład niż ten, do którego jesteśmy przyzwyczajeni. Dla przykładu można wskazać, że w 1800 roku, wtedy gdy w Anglii dominującym źródłem energii od dłuższego czasu był już węgiel, w skali światowej udział węgla szacować można w strukturze konsumpcji energii pierwotnej jedynie na 1,75%, natomiast tradycyjnych biopaliw na 98,3% (Smil, 2017)6. Z kolei według analiz zaprezentowanych w literaturze udział węgla w zaopatrzeniu w energię w Anglii i Walii na początku XVIII wieku wy-nosił prawie 50% (por. Allen, 2009; Wrigley, 2010; Wrigley, 2013). Oczywiście w anali-zach porównawczych prezentowanych przez poszczególnych naukowców lub konkretne instytucje należy zwrócić uwagę na rodzaj struktury energii, która jest prezentowana, i rodzaj źródeł energii, które zostały w niej uwzględnione.
Trzymając się źródeł i danych zaprezentowanych przez V. Smila i pomocniczo współczesnych danych prezentowanych przez BP i IEA, można zauważyć, że substy-tucja technologii węglowej w skali globalnej nie była tak dynamiczna, jak prezento-wane jest to w przypadku badań nad rewolucją przemysłową. Jednak spostrzeżenie to dotyczy uwzględnienia w strukturze konsumpcji energii tradycyjnych biopaliw, tak jak to uczynił V. Smil. Według tych danych udział węgla w strukturze konsumpcji energii pierwotnej na początku XIX wieku szacuje się na 1,75%, w połowie XIX wieku na 7,3%, na początku XX wieku na 47,3%, z kolei w połowie XX wieku na 45%, a pół wieku później na 24,5%. Z danych tych wynika, że węgiel osiąga mniej więcej 50%
udziału w globalnej strukturze konsumpcji energii pierwotnej na początku XX wie-ku, utrzymuje swoją pozycję jeszcze w połowie XX wiewie-ku, jednak już na początku XXI wieku jest to mniej więcej 25%. Wynika to z faktu rozwoju nowych trajektorii technologii energetycznych i substytucji energetycznych. V. Smil wiąże te przekształ-cenia z nowymi technologiami, które określa źródłami napędu globalizacji. Zalicza do nich diesle i turbiny gazowe (Smil, 2010c). Z zaprezentowanych danych wynika, że widoczna dominacja węgla przypada na drugą rewolucję przemysłową i jest źró-dłem napędu trzeciej rewolucji przemysłowej, jednak szerokie procesy przekształceń
6 Obliczenia na podstawie danych BP, IEA oraz: Etemad, Luciani, 1991; Smil, 2017, s. 239–243.
Dane użyte do obliczeń pochodzące sprzed 1965 roku uzyskano z publikacji V. Smila, porównano je także z publikacją B. Etemada i J. Lucianiego. Z kolei dane dotyczące zakresu konsumpcji biopaliw tradycyjnych pochodzą z publikacji V. Smila. Warto też zwrócić uwagę na różne metodologie zbiera-nia danych, które powodują, że opracowazbiera-nia i dane dotyczące produkcji i konsumpcji energii mogą znacząco się od siebie różnić. Przykładem analizy ujednolicającej, a zarazem pokazującej różnice w szacunkach konsumpcji energii pierwotnej jest opracowanie pt. Global Energy Outlooks Com-parison Methods autorstwa R. G. Newella i S. Ilera (Newell, Iler, 2017). Autorzy wskazują różnice w metodologii stosowanej przez takie instytucje, jak BP, EIA, ExxonMobil, IEA i OPEC.
w gospodarce możliwe są dzięki nowym nośnikom energii i nowym technologiom energetycznym (zob. rysunek 4).
Rysunek 4. Globalna struktura konsumpcji energii pierwotnej w latach 1800–2000 (w %)
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Tradycyjne biopaliwa Gaz
Inne OZE
Węgiel Energia wodna
Ropa
Energia jądrowa
1800 1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000
Uwagi: 1. Obliczenia procentowe na podstawie danych BP, IEA i Smil (2017). Dane od 1965 roku, z wy-łączeniem tradycyjnych biopaliw, pochodzą z BP oraz zostały porównane z danymi IEA.
2. Termin tradycyjnych biopaliw obejmuje biomasę, głównie jako spalane drewno i inny spalany materiał organiczny.
3. Inne OZE nie obejmują energetyki wiatrowej ani solarnej, których nie uwzględniono na wykresie.
Źródło: Opracowanie własne.
Równocześnie z postępującym znaczeniem węgla zmniejsza się znaczenie trady-cyjnych źródeł energii, tj. tradytrady-cyjnych biopaliw. Jeszcze w połowie XIX wieku ich udział w globalnej strukturze konsumpcji energii pierwotnej wynosił 92,7%, jednak już pół wieku później 50,5%. Trzeba pamiętać, że globalna konsumpcja tradycyjnych biopaliw wynosiła ponad 7222 TWh w połowie XIX wieku, a na początku XIX wieku ponad 6111 TWh, natomiast w późniejszych dekadach ich konsumpcja będzie raczej wykazywała tendencję rosnącą, przy uwzględnieniu, że wzrosty te nie będą tak dyna-miczne jak w przypadku gazu i ropy w okresie od 1960 do 2000 roku.
Przyjmując dwa progi substytucji technologii i nośników energii, czyli 25% i 50%
udział w globalnej strukturze konsumpcji energii pierwotnej, można zauważyć, że wę-giel osiągnął 25% udziału dopiero w latach 80. XIX wieku, więc w czasie trwania drugiej rewolucji przemysłowej, z kolei próg 50% udziału między pierwszą a drugą dekadą XX wieku. Gdybyśmy jednak nie uwzględnili tradycyjnych biopaliw w struk-turze konsumpcji energii pierwotnej, to węgiel był już całkowicie dominującym
nośni-kiem energii w globalnej strukturze konsumpcji energii pierwotnej na początku XIX i w połowie XIX wieku. Natomiast w pierwszej dekadzie XX wieku jego udział osią-gnął 95,6%, w latach 50. XX wieku już tylko 61,5%, jednak jest o 16,5% większy niż w przypadku uwzględnienia tradycyjnych biopaliw w strukturze energetycznej.
Analiza zmian w znaczeniu węgla dotyczyła głównie jego udziału procentowego w globalnej strukturze konsumpcji. Według danych ilościowych od początku XIX do początku XX wieku ogólnie konsumpcja węgla wzrastała. Na początku XIX wieku na świecie zużywano prawie 5653 TWh energii, pół wieku później o prawie 38% więcej, z kolei wiek później ponad dwa razy więcej, półtora wieku później prawie pięć razy więcej, natomiast dwa wieki później zużywano już prawie dwadzieścia razy więcej.
I odpowiednio w przypadku uzyskiwanej energii z węgla – na początku 1800 roku zużywano jej ponad 97 TWh, pół wieku później prawie sześć razy więcej, z kolei wiek później prawie sześćdziesiąt razy więcej, półtora wieku później prawie sto trzydzieści razy więcej, natomiast dwa wieki później już dwieście osiemdziesiąt pięć razy wię-cej.Odchodząc od ujednoliconej analizy opartej o dane V. Smila, BP i IEA, można po-równać powyższe rozważania z danymi w zakresie całkowitego zaopatrzenia w ener-gię, która jest niezbędna do zaspokojenia potrzeb na danym obszarze (TPES). Wskaź-nik ten wykorzystywany jest przez IEA, a równocześnie odpowiada on mniej więcej kategorii krajowej konsumpcji energii brutto, która wykorzystywana jest w analizach przez Eurostat. W związku z rozwojem nowych technologii energetycznych i proce-sów substytucji energii od lat 50. XX wieku węgiel traci powoli swoją dominującą pozycję w strukturze energetycznej (TPES). W 2000 roku dominującym nośnikiem jest ropa, której udział wynosi 37,1%, w dalszej kolejności węgiel z 22,8% udziałem, gaz z 20,5% udziałem, biopaliwa i odpady z 10,1% udziałem i energia jądrowa z 6,7%
udziałem (dane za: EU Energy in Figures Statistical Pocketbook 2017, 2017)7. Wbrew toczącej się dyskusji na temat tranzycji energetycznej związanej z substytucją techno-logii i źródeł energii odnawialnej w strukturze TPES nie mają one znaczącej pozycji.
Nawet jeśli uwzględnimy nowe rodzaje biopaliw i energię wodną, nadal udział źró-deł odnawialnych jest mniejszy niż 5%. Zatem zasadniczym stwierdzeniem jest, że w globalnym zużyciu energii całkowity wkład odnawialnych źródeł energii w rzeczy-wistości pozostaje niewielki. Można więc mówić o dominacji paradygmatu węglowo-wodorowego ze względu na znaczącą przewagę w strukturze TPES ropy, węgla i gazu.
W 2015 roku kolejność w strukturze głównych źródeł energii się nie zmienia – ropa 32,3% udziału, węgiel 27,8%, gaz 21,4%, biopaliwa i odpady 9,6% i energia jądrowa 4,9%. Jednak należy wskazać, że w okresie tym zapotrzebowanie na energię rosło. Na przykład w 2015 roku w porównaniu z 2000 rokiem wykorzystanie energii z węgla wzrosło o ponad 66%.
Inaczej natomiast wygląda globalna struktura produkcji energii elektrycznej, w któ-rej w dalszym ciągu dominującym nośnikiem jest węgiel. Dla przykładu w 2000 roku z węgla (paliw stałych) produkowano 6005 TWh energii elektrycznej, co stanowiło prawie 39% udziału w ówczesnej globalnej strukturze produkcji energii elektrycznej.
W 2015 roku było to już prawie o 59% więcej energii elektrycznej z węgla w
porów-7 Mimo że Komisja Europejska w swoim raporcie odwołuje się do danych IEA w zakresie zao-patrzenia w energię pierwotną, to występują w nim nieznaczne różnice w prezentowanych danych w zakresie produkcji energii pierwotnej w porównaniu z danymi IEA.
naniu z 2000 rokiem, co dało temu nośnikowi 39,3% udziału w globalnej strukturze produkcji energii elektrycznej. O ile w strukturze TEPS wiodącym nośnikiem jest ropa, o tyle znaczenie ropy w produkcji energii elektrycznej spada – w 2015 roku ropa miała ponad 4% udziału w produkcji energii. Równocześnie warto zwrócić uwagę na wzrost znaczenia odnawialnych źródeł energii i gazu, bowiem te stają się rodzajem energii zastępczej umożliwiającej tranzycję sektora elektroenergetycznego zarówno na poziomie UE, jak i na poziomie globalnym (zob. rysunek 5). Wyraźnie więc widać, że mimo zmian w sektorze elektroenergetycznym w skali światowej węgiel utrzymuje dalej swoją uprzywilejowaną pozycję.
Rysunek 5. Globalna produkcja energii elektrycznej z podziałem na źródła w 2015 roku (w %)
4,1 39,3
Węgiel Gaz
Energia jądrowa
Ropa i produkty ropopochodne Źródła odnawialne
Inne 0,3
10,6
22,8
22,9
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IEA i Eurostat.
Jeżeli potraktujemy sferę energetyki jako wyzwanie, to pozostanie problem przy-gotowania sobie warunków w taki sposób, żeby można było efektywnie sprostać zagrożeniom, przed którymi stoi zarówno społeczność międzynarodowa, jak i po-szczególne państwa. Niewątpliwe wyzwaniem dla społeczności międzynarodowej są zmiany klimatyczne i wyczerpujące się zasoby energetyczne. Spalanie węgla jest jednym z większych problemów związanych z planowaniem polityki niskoemisyjnej.
W pierwszej kolejności, aby podjąć trafne decyzje polityczne i gospodarcze, nale-ży rozpoznać przyszłe trendy w technologiach energetycznych, czemu słunale-żyć mogą prognozy. Głównymi mechanizmami w sferze energetyki, nie licząc oddziaływania podmiotów politycznych czy społecznych, są mechanizmy rynkowe i procesy inno-wacyjności. XXI wiek przynosi wzrost konkurencji między podmiotami gospodarczy-mi, które dostarczają energię, ale nie można też zapomnieć o wzroście efektywności, co związane jest w wprowadzaniem nowych technologii. Jednak szybkość tranzycji energetycznej nie jest pewna, co wyraża się także w różnych scenariuszach rozwoju
prezentowanych przez instytucje naukowe, polityczne i gospodarcze. Dla przykładu BP przygotowało w 2018 roku sześć scenariuszy, które prezentują potencjalne ścieżki przyszłej konsumpcji pierwotnej energii z przypisanymi do nich scenariuszami emisji CO2. Obok scenariusza bazowego, scenariusza ewolucyjnej tranzycji, BP zaprezento-wało: (1) scenariusz wykluczający stosowanie silników spalinowych, (2) scenariusz mniejszej substytucji gazem, (3) scenariusz promowanych źródeł odnawialnych, (4) scenariusz szybszej tranzycji, (5) scenariusz jeszcze szybszej tranzycji (BP Energy Outlook 2018, 2018). Wydaje się, że radykalne zmiany możliwe są tylko przy silnie zdeterminowanych podmiotach politycznych, społecznych i gospodarczych (por. Mo-allemi, Malekpour, 2018, s. 205–216). Niezależnymi czynnikami wpływającymi na podmioty gospodarcze mogą być wzmożone procesy konkurencji lub procesy innowa-cyjności. Przy braku szczególnej determinacji podmiotów politycznych bardziej moż-liwy jest scenariusz ewolucyjnej tranzycji. Jednak warto zwrócić uwagę, że stanowcze realizowanie polityki energetycznej i transportowej daje znaczące efekty, a zarazem wymusza nowe trajektorie rozwoju w sferze technologii energetycznych. Przykładem są zmiany w sektorze energetycznym w Niemczech i Danii czy zmiany elektromobil-ności w Norwegii (por. Holtsmark, 2012, s. 4–11; Figenbaum, Kolbenstvedt, 2013;
Holtsmark, Skonhoft, 2014, s. 160–168; Slowik, Lutsey, 2016; Hampton, De La Cruz, Huenteler, 2017, s. 1–17; Denmark: energy and climate pioneer..., 2018; Mey, Die-sendorf, 2018, s. 108–117). Rozpatrując problem wyboru strategicznych trajektorii energetycznych, warto przywołać tezę R. G. Lipseya, K. I. Carlawa i C. T. Bekara na temat innowacyjności, że niedostosowanie się w procesach konkurencji do swoich przeciwników w opracowywaniu nowych technologii jest o wiele bardziej kosztow-nym błędem niż niewłaściwe ceny lub niewłaściwa wydajność (Lipsey, Carlaw, Bekar, 1995, s. 86).
W scenariuszu ewolucyjnej tranzycji, który jest drugim w kolejności scenariuszem najmniej sprzyjającym zmniejszeniu emisji CO2, ilościowy udział węgla w strukturze konsumpcji energii pierwotnej pozostaje na podobnym poziomie co w 2016 roku (zob.
rysunek 6). Z podobną sytuacją mamy do czynienia w analizach prognostycznych IEA, która zakłada w scenariuszu referencyjnym, że chociaż procentowy udział surowców kopalnych będzie się zmniejszał do 2060 roku, to węgiel ilościowo dalej będzie miał znaczny udział w strukturze globalnej zapotrzebowania na energię pierwotną. IEA zakłada więc, że w 2060 roku, w porównaniu z 2014 rokiem, będzie miał miejsce bezwzględny wzrost zużycia paliw kopalnych o około 27,7 PWh (około 100 EJ), czyli o 22%. Z uwzględnieniem faktu, że cały wzrost zapotrzebowania na paliwa kopalne dotyczyć ma ropy naftowej i gazu ziemnego, podczas gdy zużycie węgla ma pozostać na stałym poziomie (Energy technology perspectives..., 2017). Z kolei scenariusz BP zakłada również wzrost emisji CO2 o 10% do 2040 roku, jednak tempo nie będzie tak szybkie ani tak duże jak w okresie od 1990 do 2016 roku. Mimo wszystko w scenariu-szu tym odnawialne źródła energii są najszybciej rosnącym źródłem energii. Wzrost znaczenia odnawialnych źródeł energii jest możliwy dzięki rosnącej konkurencyjności energii wiatrowej i słonecznej. Zmiany te przyczynić się mogą do powstania najbar-dziej zdywersyfikowanej struktury energetycznej, w której każde z paliw kopalnych i łącznie paliwa niekopalne miałyby po 1/4 udziału w globalnej strukturze zużycia energii. Według założeń scenariusza UE w 2040 roku jest liderem w polityce nisko-emisyjnej oraz w polityce efektywności energetycznej do tego stopnia, że zużywać
ma mniej więcej tyle samo energii co w 1975 roku mimo trzykrotnie większego PKB (BP Energy Outlook 2018, 2018). W innych częściach świata mimo wszystko należy zakładać wzrost znaczenia węgla, szczególnie tam, gdzie procesy urbanizacji i indu-strializacji będą miały duże tempo lub ich tempo nie osłabnie, przykładem mogą być różne scenariusze rozwoju Indii lub innych państw azjatyckich.
Rysunek 6. Prognozy globalnego zużycia energii na 2040 rok (scenariusz ewolucyjny) (w Mtoe)
Energia wodna Gaz ziemny
Energia jądrowa Ropa i inne produkty 2040
2035 2030 2025 2020 2016 2010 2005 2000 1995 1990
0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 00 12 000 14 000 16 000 18 000 20 000 Odnawialne źródła energii Węgiel
Uwagi: 1. Źródła odnawialne obejmują energię wiatrową, także energię elektryczną wytwarzaną z energii solarnej i innych źródeł odnawialnych. Natomiast inne produkty obok ropy obejmują biopaliwa, paliwa otrzymywane z gazu i węgla.
2. BP początkiem zakresu prognozowania ścieżki rozwoju dla energetyki objęło lata 20. XXI wieku wzwyż.
Zaprezentowany scenariusz ma charakter bazowy (scenariusz ewolucyjny) i obejmuje wyjściowe warunki znane w chwili tworzenia prognozy.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BP.
Do analiz prezentowanych przez BP na temat potencjalnych ścieżek rozwoju sek-torów energetycznych należy dodać również założenie o możliwości bardziej dyna-micznego rozwoju nowych technologii węglowych, na przykład CSS, które stanowić będą czynnik wpływający na utrzymanie znaczenia węgla w strukturach energetycz-nych, jak nie na poziomie globalnym lub regionalnym, to na poziomie poszczególnych państw. Należy zwrócić uwagę na potencjał rozwoju technologii CSS, która może być wykorzystywana zarówno w procesach spalania do wychwytywania szkodliwych emi-sji, jak i w procesach produkcji stali, wodoru, nawozów sztucznych, bioetanolu oraz w procesach zgazowania węgla. Wydaje się, że znaczenie CSS będzie tym większe, im większe będą motywacje podmiotów politycznych, społecznych i gospodarczych.
Według analiz prognostycznych poczynionych przez IEA wraz ze wzrostem
ambi-cji klimatycznych CCS cechować będzie się większym zainteresowaniem ze strony podmiotów politycznych, społecznych i gospodarczych, ponieważ może zmniejszyć emisyjność związaną z procesami przemysłowymi i energetycznymi (Energy techno-logy perspectives..., 2017). Wydaje się również, że duże znaczenie będą miały tutaj podmioty polityczne, których rola będzie polegać na wsparciu rozwiązań logistycz-nych i finansowych. Z drugiej strony nie należy zapomnieć, że wzrastające obciążenie środowiskowe nakładane na sektor przemysłowy w sytuacji braku możliwości ekster-nalizacji kosztów sam będzie wprowadzał jeszcze dynamiczniej niskoemisyjne roz-wiązania. Na przykład w 2014 roku sektor przemysłowy odpowiadał za 38% globalnej konsumpcji energii oraz za 24% emisji CO2. Jest to więc duży potencjał, który może być wykorzystany w celu wsparcia rozwoju technologicznego.
Rozpatrując potencjał energetyczny państw UE-278, zależność państw członkow-skich UE od węgla oraz szybkość dokonywania tranzycji energetycznej, należy za-uważyć, że ponad wiek jako główny nośnik dominował węgiel w ramach struktury produkcji energii pierwotnej. W miarę zdywersyfikowaną strukturę energetyczną, przy jednoczesnym uwzględnieniu niezbyt dużego jeszcze udziału OZE, obszar UE osią-gnął dopiero w latach 90. XX wieku. Dla przykładu w 1996 roku węgiel kamienny i brunatny stanowił 25,2% udziału, z kolei gaz 25,3%, energia jądrowa 24,9%, ropa 21,3%, a energia wodna wraz z innymi źródłami odnawialnymi prawie 3,4%. Można też zauważyć, że w związku z dynamiką wewnątrzinstytucjonalną UE i poszczegól-nych państw członkowskich (nowe trendy w polityce międzynarodowej i wewnętrz-nej, działania podmiotów społecznych, ale i nowe ramy instytucjonalne samej UE) następują dalsze procesy i zmiany w energetyce UE. Porównując, w 2014 roku, mimo zmiany ogólnego nastawienia do energetyki jądrowej, największy udział w strukturze produkcji energii pierwotnej miała właśnie energia jądrowa, jej udział wynosił 33%.
W dalszej kolejności należy wymienić gaz – 20%, węgiel – 19,4%, ropę – 14,2%
i OZE – 13,4%. Zmiana procentowego udziału poszczególnych źródeł może nie obra-zować wagi procesów i zmian w energetyce o charakterze ilościowym, dlatego należy wskazać, że w ciągu niecałych dwóch dekad produkcja energii pierwotnej z węgla obniżyła się o 45%, z ropy o 52,5%, natomiast w przypadku energii jądrowej spadek wyniósł jedynie 5,5% (zob. rysunek 7).
Gaz stopniowo zwiększał swój udział od lat 60. XX wieku w strukturze pro-dukcji energii pierwotnej państw UE. Wzrost udziału gazu był widoczny w latach 70. XX wieku, jednak pod koniec tej dekady trend wzrostu został odwrócony, po-nowny wyraźny trend wzrostu zauważalny był w pierwszej połowie lat 90. XX wieku. Z kolei od 1996 do 2014 roku widoczny był trend spadkowy udziału gazu w produkcji energii pierwotnej i w tym okresie wyniósł 44%. Można powiedzieć, że ropa powtórzyła trend wzrostu, który był udziałem gazu na obszarze państw UE, jednak nastąpił on w połowie lat 70. XX wieku, a nie w latach 60. XX wieku, jak w przypadku gazu. Może to wydawać się pewnym rodzajem zaskoczenia, bowiem znaczący wzrost następował w okresach konfliktów naftowych i toczonych debat na temat zagrożenia bezpieczeństwa państwa ze względu na zakłócenie dostaw ropy naftowej. Jednakże trzeba mieć też na uwadze, że w okresie tym nastąpiła
eksplo-8 Syntezy danych dokonano w stosunku UE-27 (a nie UE-28) ze względu na brak dostępnych danych, które byłyby możliwe do ujednolicenia w tak długim okresie prezentowanym w analizie.
atacja nowych złóż ropy niezwiązanych z obszarem Bliskiego Wschodu, na przy-kład na Morzu Północnym.
Rysunek 7. Produkcja energii pierwotnej z podziałem na źródła w UE-27 w latach 1900–2014 (w TWh)
600
500
400
300
200
100
0
1900 1904 1908 1912 1916 1920 1924 1928 1932 1936 1940 1944 1948 1952 1956 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 2012 Węgiel
Gaz ziemny Energia wodna
Energia jądrowa Ropa naftowa
Inne źródła odnawialne Uwagi: 1. Agregacja danych, w zakresie produkcji energii pierwotnej, dokonana została dla jednostki sta-tystycznej UE-27. Zatem analiza historyczna dokonana została niezależnie od realnego powołania i funk-cjonowania UE.
2. Dane przeliczono na TWh. Dane skonsolidowane dla państw UE-27 (bez Chorwacji).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EIA, IEA, TSP (dane zdigitalizowane przez L. Beni-chou); także: Etemad, Luciani, 1991.
Porównując cały wiek, można zauważyć długie przejście od całkowitego mono-polu w strukturze produkcji energii pierwotnej węgla do struktury zdywersyfikowanej w stopniu dużym. Posługując się pojęciem G. C. Unruha, przytoczonym już wcześniej, w okresie tym dominował węglowy kompleks techniczno-ekonomiczny. Co więcej w po-szczególnych państwach członkowskich w dalszym ciągu ma on szczególne znaczenie i w dużym stopniu wpływa na ograniczenie tempa tranzycji energetycznej. W 1900 roku obszar państw UE był całkowicie związany z węglem jako głównym nośnikiem w struk-turze produkcji energii pierwotnej; udział tego surowca wynosił wtedy 99,7%, z czego większość przypadała na węgiel kamienny. Kolejnym nośnikiem w strukturze była ropa, jednak jej udział w strukturze wynosił wówczas niespełna 0,25%. Z kolei w 2000 roku na obszarze państw unijnych struktura produkcji energii pierwotnej została w sposób znaczny zdywersyfikowana, jednak trzeba mieć na uwadze, że w tym czasie znacząco wzrosła produkcja energii w ogóle – z 3077,7 TWh do 10081,5 TWh, czyli prawie
trzy-dziestotrzykrotnie. Dlatego też w okresie tym nastąpił spadek udziału węgla w produkcji energii pierwotnej, jednak porównując dane z początku XX i końca XX wieku, różnica będzie wynosiła 30%. W 2000 roku węgiel kamienny i brunatny miał 21,3% udziału, energia jądrowa 27%, gaz 25,8%, ropa 21,5%, a woda i inne źródła odnawialne 4,3%.
Podobnie węgiel miał znaczący udział w strukturze produkcji energii elektrycznej w UE w 2000 roku, tj. 32% udziału9. Oznacza to, że pozostawał również istotnym nośnikiem w energetyce zawodowej, co zresztą wyraźnie widać w niektórych państwach członkow-skich UE, na przykład w Niemczech i Polsce.
Prowadząc rozważania na temat dominujących struktur energetycznych na obszarze UE, problematyczne pozostaje, co należy uznać za punkt znaczący dla naruszenia prze-wagi, jaką osiągnęła technologia węglowa. Jaki stopień dywersyfikacji struktur ener-getycznych byłby uznany za wystarczający, aby podjąć, że w sposób istotny rozwinęły się technologie, które mogłyby stanowić ważne trajektorie rozwoju technologii energe-tycznych, lub aby dokonała się substytucja nośników energii. Analizując w dalszym cią-gu przekształcania w strukturze produkcji energii pierwotnej, warto zwrócić uwagę, że
Prowadząc rozważania na temat dominujących struktur energetycznych na obszarze UE, problematyczne pozostaje, co należy uznać za punkt znaczący dla naruszenia prze-wagi, jaką osiągnęła technologia węglowa. Jaki stopień dywersyfikacji struktur ener-getycznych byłby uznany za wystarczający, aby podjąć, że w sposób istotny rozwinęły się technologie, które mogłyby stanowić ważne trajektorie rozwoju technologii energe-tycznych, lub aby dokonała się substytucja nośników energii. Analizując w dalszym cią-gu przekształcania w strukturze produkcji energii pierwotnej, warto zwrócić uwagę, że