Jak wynika z przedstawionych danych, podawane przez specjalistów war‑
tości są bardziej wynikiem spekulacji niż rzeczywistych badań. Dlatego ustala‑
niem rozmiarów kresowego ludobójstwa oraz podstawowych faktów zajęły się
— i to z doskonałymi rezultatami — organizacje kombatanckie, stowarzyszenia grupujące rodziny ofiar i osoby prywatne.
Prawdziwym przełomem w badaniach nad rozmiarami zbrodni stało się opublikowanie w 2000 roku przez Władysława i Ewę Siemaszko dwutomowej pracy pt. Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności pol‑
skiej Wołynia 1939—194531. Zostały w niej opisane (a raczej: zewidencjonowane) w układzie terytorialno ‑chronologicznym zbrodnie dokonane w 1 721 miejsco‑
wościach (pogrupowano je alfabetycznie według powiatów i gmin, posługując się przedwojennym podziałem administracyjnym). W ich obrębie dokonano chronologicznego opisu aktów zbrodni i wydarzeń z nimi powiązanych. Dla większości miejscowości zamieszczono liczby i wykazy zamordowanych. Baza źródłowa pracy objęła ponad 2 500 pozycji. W pracy pojawia się liczba zamordo‑
wanych na Wołyniu — 60 000—70 000. Już nie szacunki, ale ustalenia Siemasz‑
ków zostały potwierdzone informacjami z dokumentacji diecezji łuckiej opubli‑
kowanej przez Marię Dębowską32. Znalazł się tam m.in. protokół przesłuchania ordynariusza diecezji łuckiej, bp. Adolfa Szelążka, przez NKWD 3 marca 1945 roku — gdzie jest mowa o 60 000 Polaków zamordowanych przez „ukraińsko‑
‑nacjonalistyczne bandy”33. Ewa Siemaszko omówiła szczegóły dotyczące tych dokumentów w artykule pt. Straty ludności polskiej w wyniku zbrodni ludobójstwa dokonanych w latach czterdziestych XX wieku przez nacjonalistów ukraińskich. Aktu‑
alny stan badań34.
Z kolei we Wrocławiu już od 1991 roku gromadzeniem tysięcy świadectw i dokumentów dotyczących popełnionej zbrodni zajęło się Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów. Wyniki swojej pracy badawczej ogłaszali w czasopiśmie „Na Rubieży”. Stały się one podstawą do opracowania fundamentalnych, obszernych publikacji książkowych dokumen‑
autorce].
31 W. Siemaszko, E. Siemaszko: Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939—1945. T. 1—2. Warszawa 2000, s. 1438 i nn.
32 M. Dębowska: Materiały do dziejów diecezji łuckiej. Relacje o stanie dekanatów i parafii 1941—1944. Biały Dunajec—Lublin—Łuck—Ostróg 2005. Tejże: Kościół katolicki na Woły‑
niu w warunkach okupacji 1939—1945. Rzeszów 2008, s. 65.
33 Zob. Tamże, s. 158.
34 Wołyń 1943. Rozliczenie…, s. 102.
tujących polskie straty w województwach: tarnopolskim35, lwowskim36 i sta‑
nisławowskim37. W książkach autorzy pogrupowali według przedwojennego podziału administracyjnego alfabetycznie miejscowości, w których dokony‑
wano zbrodni, a następnie w ujęciu chronologicznym dokonali opisu aktów przemocy oraz zamieścili listy ofiar. Udokumentowane straty ludności polskiej w województwach Małopolski Wschodniej w wyniku działalności ukraińskich nacjonalistów wynoszą: 19 980 osób w województwie lwowskim, 12 211 osób w województwie stanisławowskim, 22 992 w województwie tarnopolskim — co daje łącznie 55 183 ofiar38.
Uzupełnieniem tych prac jest książka historyka Zdzisława Koniecznego Sto‑
sunki polsko ‑ukraińskie na ziemiach obecnej Polski w latach 1918—1947 (z 2006 roku), w której znajdziemy chronologiczny rejestr zbrodni dokonanych przez ukraiń‑
skich nacjonalistów na terenie siedemnastu powiatów. Autor wskazuje na 8 439 ofiar cywilnych (Polaków) zamordowanych przez różne nacjonalistyczne for‑
macje ukraińskie, a także 1 053 żołnierzy wojska polskiego, Wojskowej Ochrony Pogranicza, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz 467 funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej, Straży Ochro‑
ny Kolei, Urzędu Bezpieczeństwa, którzy polegli w latach 1944—1949 w wal‑
kach z UPA. Dane te określił jako niepełne, ale nie przedstawił szacunków prawdopodobnych strat.
35 H. Komański, S. Siekierka: Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim w latach 1939—1946. Wrocław [2004], s. 1182 i nn.
36 S. Siekierka, H. Komański, K. Bulzacki: Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim w latach 1939—1947. Wrocław [2006], s. 1269 i nn.
37 S. Siekierka, H. Komański, E. Różański: Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie stanisławowskim w latach 1939—1946. Wrocław [2007], s. 879 i nn.
38 Sumy liczb zamordowanych podanych w tabelach strat dla poszczególnych po‑
wiatów w: 1) S. Siekierka, H. Komański, K. Bulzacki: Ludobójstwo dokonane przez na‑
cjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim…, s. 30, 94, 148, 187, 221, 288, 357, 425, 509, 636, 681, 734, 778, 600, 915, 979, 1030, 1113, 1144; 2) S. Siekierka, H. Komański, E. Różański: Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie stanisławowskim…, s. 36, 118, 168, 258, 292, 354, 419, 507, 591, 650, 716, 769; 3) H. Komański, S. Siekierka: Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim…, s. 58, 98, 136, 182, 200, 225, 250, 279, 310, 328, 355, 389, 426, 451, 470, 493, 517, 1167. Obliczenia zamordowanych dokonane przez sto‑
warzyszenie wymagają pewnej korekty — zob. uwagę zamieszczoną po tabeli szóstej.
Skorygowanie wyliczonych przez stowarzyszenie strat ludności polskiej i pomniejszenie ich o około 5 000 ofiar z powiatów, które weszły w skład Polski powojennej, nie zmienia udokumentowanej przez stowarzyszenie skali zbrodni — wszystkie wcześniejsze szacun‑
ki dotyczące Małopolski Wschodniej (R. Torzecki, 1993; T. Olszański, [1993]; G. Hryciuk, 1999; J. Kęsik, 2001; M. Klimecki 2005) są zaniżone w stosunku do strat rzeczywistych.
Podobny cel jak SOUZUN postawiło przed sobą zawiązane w 1992 roku w Zamościu Stowarzyszenie Upamiętnienia Polaków Pomordowanych na Wo‑
łyniu. Gromadzi ono dokumentację pomocną do ustalenia rozmiarów strat pol‑
skich w czasie ostatniej wojny.
W latach dziewięćdziesiątych zadania samodzielnego zebrania danych z 72 powiatów, gdzie doszło do mordów na ludności polskiej, podjął się dr Alek‑
sander Korman. Jego Biała księga [tytuł roboczy] nie została jednak ukończona ani opublikowana, choć stanowiła dzieło jego życia. Ujęta w jego pracy liczba ofiar wynosi kilkadziesiąt tysięcy bez Wołynia. Zawarł w niej ponad 5 000 na‑
zwisk ofiar i ponad 230 ustalonych sprawców zbrodni [dane nieopublikowane].
Niestety autor, którego najbliższa rodzina została wymordowana, zmarł przed‑
wcześnie w trakcie pracy nad dziełem39.
Zestawienia cząstkowe dotyczące zbrodni nacjonalistów ukraińskich na Po‑
lakach (mieszkańcach województwa tarnopolskiego) zamieszczał też w swoich pracach Czesław Blicharski40.
Badaniami nad ustalaniem liczby ofiar kresowego ludobójstwa zajmuje się nadal wiele osób prywatnych. Najczęściej są to badania dotyczące poszcze‑
gólnych powiatów, miejscowości lub określonych grup obywateli, na przy‑
kład leśników, księży. Warto tu wymienić prace Józefa Wyspiańskiego z Lu‑
blina dotyczące powiatu Świrz i Przemyślany zawierające wykazy ofiar41; książki Stanisława Jastrzębskiego poświęcone ludobójstwu z lat 1943—1944 w poszczególnych województwach kresowych oparte ma materiałach SOU‑
ZUN42; niepublikowane opracowania autorstwa prof. Leszka S. Jankiewicza43.
39 Aleksander Korman opisał swoją pracę nad Księgą… w artykule Rozmiary i metody eksterminacji kresowej ludności polskiej przez terrorystów OUN ‑UPA w latach 1939—1947. „Na Rubieży” 1995, nr 13.
40 Petruniu. Ne ubyvaj mene. Biskupice 1992.
41 Barbarzyństwa OUN ‑UPA. Lublin 2009. Osoby zamordowane przez nacjonalistów ukra‑
ińskich w powiecie Przemyślany 1939—1945. Lublin 2012.
42 Zob. np. S. Jastrzębski: Martyrologia polskiej ludności w województwie lwowskim w la‑
tach 1939—1947. Zbrodnie popełnione przez nacjonalistów ukraińskich. [b.m. 2004]. Ludobój‑
stwo ludności polskiej przez OUN ‑UPA w województwie stanisławowskim w latach 1939—1946.
Warszawa 2004. Ludobójstwo nacjonalistów ukraińskich na Polakach na Lubelszczyźnie w latach 1939—1947. Wrocław 2007.
43 Wśród nich np. Lista duchownych katolickich i prawosławnych zamordowanych przez nacjonalistów ukraińskich lub przy ich współudziale: próba ustalenia liczby ofiar ludobójstwa dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1939—1947 na ziemiach południowo‑
‑wschodnich II Rzeczpospolitej; Straty ludności polskiej w wyniku ludobójstwa popełnionego przez nacjonalistów ukraińskich na terenie południowo ‑wschodnich województw II Rzeczpospolitej; Ka‑
lendarium ludobójstwa dokonanego na Polakach przez nacjonalistów ukraińskich w województwie stanisławowskim, tarnopolskim i lwowskim. Wszystkie znajdują się w w wersji elektronicznej w posiadaniu autorki tego tekstu.
Według szacunków tego ostatniego autora zamordowanych zostało około 160 000 osób44.
Dzięki ogromnej pracy wykonanej przez wymienione osoby i wiele innych z potrzeby serca, ale i obowiązku wobec okrutnie pomordowanych, „zmowa milczenia” wokół zbrodni kresowych została przełamana. Ich staraniom za‑
wdzięczamy, że wielu świadków wydarzeń paraliżowanych wcześniej lękiem zdecydowało się na opublikowanie swoich relacji i przekazanie swego świadec‑
twa potomnym. Wreszcie to ich ustalenia zmusiły naukowców i polityków do rewidowania zaniżanych szacunków strat.
W tym miejscu należy przypomnieć, że przez lata prawdziwie efektywnej pomocy w badaniach nad zbrodnią ludobójstwa kresowego udzielał stowarzy‑
szeniom i niektórym indywidualnym badaczom śp. Andrzej Przewoźnik, który przez wiele lat stał na czele Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. To dzięki wsparciu finansowemu ze strony kierowanej przez niego instytucji wiele prac kresowego dotyczących tego tematu ujrzało światło dzienne. Zasłużył sobie tym działaniem na wdzięczność Kresowian, ale i wszystkich rodaków.