Bankowość żydowska reprezentowała interesy tej części społeczności ży-dowskiej, która odrzucała program asymilatorski. Część ta składała się ze zwo-lenników dwóch różnych, często poza tym skłóconych ze sobą orientacji: Żydów ortodoksyjnych i syjonistów. W pierwszym przypadku kryterium przynależności do tej grupy było dochowanie wierności religii przodków, w drugim – deklaracja poglądów politycznych.
Kapitały żydowskie w bankowości polskiej… 141
Tradycyjne związki z gminami wyznaniowymi zachowywali zazwyczaj właściciele domów bankowych. Zarówno ich rola, jak i liczebność były znacznie mniejsze niż w XIX wieku. Największą instytucją tego typu był Dom Bankowy Szereszowski13 w Warszawie. Dawid Szereszowski w 1864 roku założył w War-szawie firmę zajmującą się handlem hurtowym i dyskontem weksli. Z czasem skupił się wyłącznie na operacjach finansowych, przekształcając swoją firmę w dom bankowy w 1888 roku. W 1912 roku dom bankowy przekształcił się w spółkę komandytową z kapitałem 3,2 mln rubli. Po śmierci Dawida firmę przejęli dwaj jego synowie: Rafał i Michał. Bardzo pomyślny dla banku był okres inflacji. Szereszowcy zręcznie wykorzystali koniunkturę, lokując zyski w nieruchomościach i lasach. Zarazem jednak zadbali o niezbędny stopień płyn-ności. Dzięki temu po stabilizacji walutowej ich firma, z kapitałem ok. 5 mln złotych, stała się największym domem bankowym w Polsce. Pod kontrolą braci Szereszowskich znalazły się dwie cukrownie, zakłady bawełniane i majątek ziemski obejmujący 4 tys. ha lasu na Polesiu. DB Szereszowskich był uważany za firmę czysto żydowską, co z jednej strony zawężało grono jego klientów, z drugiej – dawało mocną pozycję w środowisku kupiectwa żydowskiego. Bank utrzymywał kontakty z Bankiem dla Spółdzielni S.A., związanym z ruchem syjonistycznym. W połowie lat 20. Szereszowscy postanowili założyć bank ak-cyjny. Nie poszli jednak tradycyjną droga przekształcenia domu bankowego w bank akcyjny, tylko utworzyli bank obok istniejącego nadal domu bankowe-go. Początkowo utworzyli Bank Północno-Wschodni S.A. w Łomży. W 1927 roku przenieśli go do Warszawy, zmieniając nazwę na Bank Północny S.A. Ka-pitał ustalono na 1 mln złotych, w grudniu 1928 roku podwyższono do 2,5 mln złotych. Właścicielem 96% akcji był DB Szererowski, pozostałe 4% rozdzielono między pracowników. Bank Północny w zasadzie nie podjął działalności. W kolejnych latach jego suma bilansowa nieznacznie tylko przekraczała wyso-kość kapitału. Kontrole Inspektoratu Bankowego w kolejnych latach potwierdza-ły ten stan rzeczy, wreszcie w 1936 roku Ministerstwo Skarbu wezwało Szere-szowskich do likwidacji tej firmy. Dokonała się ona w latach 1937–1939. Trud-no powiedzieć, do czego Bank PółTrud-nocny był Szereszowskim potrzebny zwłasz-cza, że ich macierzysty dom bankowy przetrwał kryzys w dobrej kondycji. W lipcu 1931 roku otrzymał pomoc ze strony BGK, ale wyszedł na prostą i spła-cił to zobowiązanie. Rafał Szereszowski był w latach 1922–1927 senatorem z listy mniejszości narodowych. We wrześniu 1939 roku wszedł w skład komite-tu społecznego do spraw obrony państwa przy gminie żydowskiej w Warszawie. Po kampanii wrześniowej DB Szereszowski działał pod kontrolą treuhändera Rudolfa Bartla. Dalsze losy Rafała Szereszowskiego są nieznane. Prawdopo-dobnie padł ofiarą holokaustu. Michał żył w Warszawie jeszcze w 1948 roku
13
Wojciech Morawski
142
i brał udział w likwidacji firmy. Po wojnie dom bankowy nie wznowił działalno-ści. Formalnie został zlikwidowany w lipcu 1947 roku.
Drugim wielkim warszawskim domem bankowym był DB S. Natanson i Synowie14. Z kapitałem 1,8 mln złotych był w drugiej połowie lat dwudzie-stych instytucją poważną i długowieczną (istniał od 1853 roku). Niestety, upadł w 1932 roku. Do mniejszych domów bankowych Warszawy należały: DB Józef Skowronek i Ska, założony w 1916 roku, z kapitałem 0,5 mln zł, powiązany z kapitałem belgijskim; DB Zjednoczonych Bankowców Antoni Pawlikowski, zał. w 1918 roku, kapitał 0,5 mln zł, dalej Wincenty Wolański, Adolf Goldfer-der, Józef Grüss (filia firmy lwowskiej), Natan Morgenstern, Henryk Akst, Lejb Targownik i Wacław Klepczyński. W Łodzi działały żydowskie domy bankowe Józefa Hirszberga, Adolfa Zysmana czy Sano Kassmana. We Lwowie najwięk-szy był DB Ozjasza Grüssa, zał. 1918, kapitał 0,7 mln zł, ponadto Jakub Ulman, Schutz i Chajes, Dawid Gellman, Herman i Adolf Gruendlingerowie. W Krako-wie działał Krako-wielki Dom Bankowy A. Holzer, ustępujący skalą tylko Szereszow-skiemu. Założony w 1863 roku. W latach 30. dysponował kapitałem ponad 2 mln zł. W lipcu 1939 roku rozpoczęto jego przekształcernie w Bank Krakow-ski S.A., ale wojna przekreśliła te plany. Drugimm dużym domem bankowym Krakowa był DB Hugo Ripper i Ska. Ponadto działały: DB Miereszewski i Ska oraz DB Aojzy Fröhlich. W Wilnie działał duży (2 mln zł) i stary (zał. 1874) DB Tobiasz Bunimowicz. W Lublinie wyróżniał się BD Michał Morajne. W sumie u schyłku lat trzydziestych działało w Polsce 28 domów bankowych i 33 mniej-sze od nich kantory wymiany. W przeważającej większości można je zaliczyć do bankowości żydowskiej.
Spośród banków akcyjnych zdecydowanie żydowski charakter miał Łódzki Bank Depozytowy SA15. Na początku XX wieku pojawili się w Łodzi ludzie nowi, traktowani przez starych lodzermenschów z podejrzliwością i po-gardą. Pierwszą taką postacią był Oskar Kon. Zaczynał on swoją karierę jako buchalter w Widzewskiej Manufakturze Heinzla i Kunizera. W 1899 roku, po przekształceniu Manufaktury w spółkę akcyjną, wykupił większość akcji i przejął kontrolę nad firmą. Nowymi ludźmi byli też Eitingonowie16
. Byli to Żydzi z Orła. Część rodziny wyemigrowała do Niemiec, część do Stanów Zjed-noczonych, część w pierwszych latach XX wieku osiadła w Łodzi. Eitingonowie
14
W. Morawski, Dom Bankowy S. Natanson i Synowie w Warszawie, „Gazeta Bankowa” nr 23/1989. Wahałem się, czy Dom Bankowy Natansonów umieścić w tym, czy w poprzednim podrozdziale. Natansonowie dość późno poszli w kierunku asymilacji, z drugiej jednak strony w okresie międzywojennym nie nastawiali się już na zawężanie swojej klienteli do tradycyjnych środowisk żydowskich.
15
AAN, MS, t. 4338–4344; 6072–6073. W Archiwum Państwowym w Łodzi akta banku zajmują 1,5 metra bieżącego.
16
K. Badziak, Włókienniczy koncern Eitingonów w II Rzeczypospolitej, „Rocznik Łódzki”, t. XXXV, Łódź 1985.
Kapitały żydowskie w bankowości polskiej… 143
amerykańscy zrobili największą karierę – korporacja Eitingon Schild Co opano-wała przed I wojną światową Moscow Fur Trading Company, monopolistę w zakresie handlu futrami. Po I wojnie światowej Eitingonowie amerykańscy, licząc na odzyskanie rynków wschodnich, nawiązali współpracę z łódzką gałęzią rodziny. Wynikiem tego było powstanie najbardziej prężnego banku międzywo-jennej Łodzi. W grudniu 1921 roku założono Łódzki Bank Depozytowy. Był to bank „nowych ludzi” na terenie Łodzi. Miał też, choć nie było to formalnie za-deklarowane, czysto żydowski charakter. Większość akcji (58,1%) znalazła się w rękach Oskara Kona, mniejszość (35,9%) w rękach Eitingonów. W 1924 roku Konowie sprzedali swój pakiet londyńskiemu bankowi związanemu z ruchem syjonistycznym - The Jewish Colonial Trust Ltd. Ten ostatni krótko przed II wojną światową zmienił nazwę na The Anglo-Palestinian Bank Ltd. Prezesem ŁBD był początkowo Juliusz Bielszowski, potem Borys Eitingon, w 1932 roku zastąpiony przez brata - Nauma. Dyrekcją przez cały cza istnienia kierowali Józef Rosenblatt i Maurycy Tempelhof. Siedziba mieściła się przy ul. Piotrkow-skiej 5. Bank otworzył oddziały w Warszawie i we Lwowie. Kapitał stopniowo wzrastał od 720 tys. złotych w 1925 roku do 2,52 mln zł w 1928 roku. W drugiej połowie lat dwudziestych bank wypłacał rekordowe, dochodzące do 50% dywi-dendy. Podczas wielkiego kryzysu bank nie wykazał strat, choć utracił około 50% depozytów. Już w 1934 roku odzyskał dobrą kondycję. W pierwszym okre-sie II wojny światowej upoważniony był, wraz z warszawskim Domem Banko-wym Szereszowski, do kredytowania Judenratów w gettach. Potem podzielił los innych banków żydowskich. Formalnie utracił koncesję w kwietniu 1946 roku.
Kolebką żydowskiej spółdzielczości kredytowej w Polsce17
była Galicja, gdzie w 1876 roku powstał pierwszy żydowski związek kredytowy w Tyśmieni-cy. Żydowskie związki kredytowe były adresowane raczej do bogatszej klienteli. W 1901 roku zawiązały one Powszechny Związek na Własnej Pomocy Opartych Galicyjskich Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych. Do znacznie uboż-szych adresowane były tzw. kasy barona Hirscha. Baron Hirsch był założycie-lem Jewish Colonial Association (JCA), założonej w 1891 roku w Wiedniu w celu popierania emigracji żydowskiej do Palestyny. W Polsce stawiały one sobie za cel uniezależnienie ubogich Żydów od wsparcia gmin wyznaniowych – kahałów. W II Rzeczypospolitej spółdzielczość żydowska rozwijała się po-myślnie do 1930 roku. W kolejnych latach dotkliwie odczuła skutki wielkiego kryzysu. Oznaki poprawy wystąpiły dopiero w 1937 roku. W zasięgu jej wpły-wów pozostawały środowiska ortodoksyjne i syjonistyczne. Niechętnie nato-miast odnosiły się do niej kręgi asymilatorów i liberałów, które uważały seg-mentację rynku kredytowego na zasadzie wyznaniowej lub narodowej za zjawi-sko negatywne. Dlatego pewna liczba spółdzielni żydowskich należała do
17
Wojciech Morawski
144
skich związków rewizyjnych lub pozostawała poza związkami. Spośród wszyst-kich spółdzielni żydowswszyst-kich ok. 90% miało charakter kredytowy. W przeważa-jącej większości oparte były na systemie Schultzego z Delitzsch18. Początkowo ukształtowały się cztery żydowskie związki rewizyjne:
1. Związek Żydowskich Towarzystw Spółdzielczych w Polsce, założony w 1921 roku i zrzeszający spółdzielnie z zaboru rosyjskiego. Jego centralą fi-nansową początkowo był Bank dla Spółdzielni S.A. w Warszawie, a potem utworzony w 1930 roku Centralny Bank Spółdzielczy sp. z o.o. Był to najwięk-szy związek rewizyjny, zrzeszający w 1933 roku 632 spółdzielnie.
2. Związek Żydowskich Kupieckich Stowarzyszeń Spółdzielczych, założony w 1928 roku w Warszawie. Zrzeszał spółdzielnie kredytowe i rzemie-ślnicze. Miał charakter ogólnopolski. W 1933 roku należało do niego 129 spół-dzielni.
3. Znany nam już Powszechny Związek na Wzajemnej Pomocy Opartych Spółdzielni, działający we Lwowie od 1901 roku. Związek dysponował centralą finansową w postaci Banku Spółdzielczego Powszechnego Związku Spółdzielni w Lwowie. W 1933 roku zrzeszał 278 kooperatyw.
4. Centrala Związków Spółdzielni Samopomocowych w Polsce, założona w 1931 roku we Lwowie. W 1933 roku zrzeszała 91 spółdzielni.
W 1933 roku nastąpiła reorganizacja, polegająca na likwidacji obu central lwowskich i podporządkowaniu ocalałych z kryzysu spółdzielni galicyjskich związkom warszawskim. Ponadto działało kilka central finansowych o zasięgu lokalnym. Były to: Centrala Kredytowa Kooperatyw Żydowskich we Lwowie, Centralny Bank Ludowy Spółdzielni Żydowskich w Wilnie oraz Związkowa Kasa Inkasowa w Warszawie. Szczególną instytucją był Polsko-Palestyński Bank Spółdzielczy, którego celem było mobilizowanie kapitałów krajowych dla potrzeb osadnictwa żydowskiego w Palestynie. Prezesem tego banku był inicja-tor jego powstania Leon Lewite.
Ważnym (nie tyle ze względu na skalę, ile z uwagi na znaczenie społecz-ne) segmentem żydowskiego aparatu kredytowego w II Rzeczypospolitej były kasy bezprocentowego kredytu. W 1914 roku w Stanach Zjednoczonych powstał American Jewish Join Distribution Committee, którego celem była pomoc lud-ności żydowskiej w Europie i na Bliskim Wschodzie. Po 1918 roku Joint objął swoją działalnością ziemie polskie. W czerwcu 1923 roku nabył, istniejący od 1921 roku Bank Rosyjsko-Polski S.A. w Warszawie, zmieniając jego nazwę na Bank dla Spółdzielni S.A.19
Bank kierował działalnością charytatywną Jointu
18
Spółdzielczość kredytowa rozwijała się w oparciu o dwa systemy. W systemie Schultzego z Delitzsch, adresowanym raczej do zamożniejszych, wkłady były dość wysokie, a odpowiedzialność ograniczona do wysokości wkładu. W systemie Raiffeisena, adresowanym raczej do biedniejszych, wkłady były niskie, a odpowiedzialność nieograniczona.
19
Kapitały żydowskie w bankowości polskiej… 145
w Polsce. Prezesem Rady Banku był Rafał Szereszowski. W 1925 roku Joint uznał swoją działalność w Polsce za zakończoną i chciał zamknąć akcję pomo-cy. Przejawem tych zamiarów była sprzedaż Banku dla Spółdzielni Związkowi Żydowskich Towarzystw Spółdzielczych w Polsce. Joint zachował jedynie 10% akcji i wspomógł bank kredytem w wysokości 50 tys. dolarów. Bank dla Spół-dzielni popadł w kłopoty podczas wielkiego kryzysu i w maju 1932 roku został postawiony w stan likwidacji, m.in. z powodu ostatecznego wycofania się part-nerów amerykańskich.
Wróćmy jednak do 1925 roku. Kryzys, który wybuchł jesienią tego roku spowodował zmianę planów Jointu. Postanowiono utworzyć sieć kas bezprocen-towego kredytu20, których zadaniem było wsparcie działalności drobnego handlu i rzemiosła żydowskiego. Kas takich, zwanych Gemiłus Chased, powstało do końca 1926 roku 226. Kierował nimi z Warszawy przedstawiciel Jointu na Pol-skę, mający do pomocy trzy centrale regionalne: Towarzystwo „Ekopo” w Wil-nie, Centralny Komitet Ratunkowy w Krakowie i Centralny Komitet Ratunkowy we Lwowie. W 1928 roku nastąpiła reforma. Joint przekazał większość swoich kompetencji Centralnemu Towarzystwu Popierania Kredytu Bezprocentowego i Krzewienia Pracy Produkcyjnej wśród Ludności Żydowskiej w Polsce, w skró-cie „Cekabe”. Pod kontrolą „Cekabe” było 826 kas. Najwięcej, bo 79 znajdowa-ło się w województwie lubelskim. Na kolejnych miejscach były województwa kieleckie i białostockie. Najmniej, bo w sumie tylko 10, znajdowało się na tere-nie byłego zaboru pruskiego. Kasy dysponowały kapitałem ok. 5 mln złotych, udzieliły ok. 10 mln zł pożyczek. Kasy były zasilane finansowo przez Joint. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wspierało kasy administracyjnie, nakładając na gminy żydowskie 1% podatek na ten cel21
.
20
J. Bronstein, Kasy bezprocentowych pożyczek w Polsce, „Kwartalnik Statystyczny” nr 3/1928; W. Popielecki, Kasy bezprocentowego kredytu w Polsce, Warszawa 1939, praca magisterska w Bibliotece SGH; W Morawski, Kasy bezprocentowego kredytu, „Gazeta Bankowa” nr 15/1990.
21
W 1935 roku, jako reakcja na sukces kas żydowskich, przy parafiach zaczęły powstawać chrześcijańskie kasy bezprocentowego kredytu, z czasem zrzeszonych w trzech centralach. W 1938 roku działały 382 kasy chrześcijańskie. Głównym źródłem zasilania kas chrześcijańskich był Bank Gospodarstwa Krajowego.
Rozdział X
Katarzyna Czajka
Uniwersytet Warszawski