Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie było Fundacją, stworzoną przez Stanisława Staszica w jego dobrach, będącą ucieleśnieniem agrarnych i społecz-nych koncepcji, określospołecz-nych później przez niego w Krótkim rysie życia mego1. Taka właśnie formuła miała być wyrazem spełnienia jego wizji społeczeństwa „Powszechnej szczęśliwości złożonego z cnotliwych obywateli”2
.
Dobra hrubieszowskie nabył Staszic w 1801 r., na nazwisko Anny Sapie-żyny z Zamoyskich, bowiem jako mieszczanin nie mógł być ich formalnym właścicielem. Prawnym posiadaczem został w 1811 r. by w kolejnych latach podejmować rozliczne próby podniesienia stanu gospodarczego posiadłości (np. zakładał hodowlę importowanych z zagranicy owiec, rozbudowywał urzą-dzenia do produkcji sukna, osiedlał kolonistów-rolników3). Rok 1816 uważa się powszechnie za początek Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego. Wów-czas to został podpisany kontrakt między Staszicem a włościanami – 329 gospo-darzami określonymi jako „ojcowie rodzin”4. Towarzystwo otrzymało od Staszi-ca około 12 000 morgów, na które składały się części miasta Hrubieszowa tj. wójtostwa i osady Podzamcze oraz wsie: Białoskóry, Bohorydyca, Busieniec, Czerniczyn, Dziekanów, Jarosławiec, Pobereżany, Putnowice, i część wsi Szpi-kolosy5. Starania o legalizację fundacji podjął on jednak dopiero w 1821 r.
1
Krótki rys życia mego, [w:] Stanisław Staszic. Księga zbiorowa, pod red. Z. Kukulskiego, Lublin 1926, s. 6.
2
J. Duda, Oświeceniowa idea reformy włościańskiej wobec przemian gospodarczych XIX wieku, [w:] Ku prawdzie we wspólnocie człowieka i Boga, Sandomierz 1997, s. 319.
3 H. Orsza-Radlińska, Staszic jako działacz społeczny, [w:] Stanisław Staszic 1755–1826, Księga zbiorowa, pod red. Z. Kukulskiego, Lublin 1926, s. 518.
4
J. Skodlarski, Nowe spojrzenie na poglądy i działalność Stanisława Staszica, Łódź 2010, s. 76.
5
Marta Dolecka, Józef Duda
52
po upewnieniu się, iż ta funkcjonuje zgodnie z jego założeniem6
. Akt zatwier-dzenia nastąpił w 1822 r. Obszar ziemi objętej wówczas organizacją Towarzy-stwa szacowano na 6 000 ha, w tym około 2700 ha były to grunty wspólne7.
Do TRH należeli wszyscy mieszkańcy wspomnianych wcześniej wsi oraz przedmieść Hrubieszowa. Byli to zarówno posiadacze otrzymujący prawa dzie-dzicznej własności ziemi i osad, czy nawet wyrobnicy, parobcy, chałupnicy jak też funkcjonariusze gospodarczy i administracyjni8
. Przez zrzeszenie ludzi o rożnym statusie, pochodzeniu, wyznaniu Staszic chciał powołać nową spo-łeczność wiejską. Traktował ją jako wspólnotę, której obowiązkiem jest spiesze-nie z pomocą współtowarzyszom pokrzywdzonym przez los i to wszystkim po-trzebującym. Jej udzielanie zakładał w proporcji do wielkości posiadanego grun-tu9. Dla podkreślenia swoistego novum swego całego pomysłu stosował określe-nie „gmina”.
Towarzystwo ustanowione dla rolników nie przewidywało włączenia mieszczan, a szczególnie Żydów do których Staszic żywił dużą niechęć. Wyraził to już w Przestrogach dla Polski, gdzie stwierdzał, iż Żydzi odegrali szkodliwą rolę w rozwoju polskiej wsi pasożytując na pracy rolnika. Winił, ich ponadto za rozpijanie polskich chłopów10
. Dlatego też mimo, że opowiadał się za asymilacją Żydów obawiał się włączenia tej grupy narodowościowej do Towarzystwa Rol-niczego Hrubieszowskiego.
Członkowie Towarzystwa nie otrzymywali ziemi na własność, lecz w dziedziczne posiadanie. Graniczną wielkością użytkowanego gruntu było ustalone przez Staszica 100 mórg polskich na jedną osobę11. Przy zakładaniu Fundacji przydzielana 60 mórg, przy czym dopuszczano ewentualne powiększe-nie gospodarstwa. Posiadacz większej ilości zobowiązany był do sprzedaży nadmiaru ziemi. Jeśli jednak stan ten był wynikiem niegodziwości robiła to or-ganizacja, przeznaczając pieniądze na własny użytek. Bezrolny miał możliwość uzyskania ziemi jedynie po wykluczeniu z Towarzystwa któregoś z posiadaczy. A mogło to mieć miejsce jedynie w przypadku niedopełnienia przez niego swych obowiązków statutowych12
.
Możliwości gospodarczego rozwoju fundacji miały zapewnić magazyny zbożowe i bank pożyczkowy. Bank był na tym terenie nowością a rozpoczął swą
6
J. Skodlarski, op. cit., s. 76.
7
APL, Akta TRH, nr 235.
8
J. Duda, Hrubieszowska Fundacja Stanisława Staszica, [w:] Dzieje Hrubieszowa. Od pradziejów do 1918 roku, pod red. R. Szczygła, T. I, Hrubieszów 2006, s. 319.
9
J. Skodlarski, op. cit.,s. 78.
10
S. Staszic, Przestrogi dla Polski, Kraków 1926, s. 96 i nast.
11
H. Brodowska, Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, Warszawa 1986, s. 103.
12
Aktywność kredytowa Żydów w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim 53
działalność wcześniej niż magazyny zbożowe, bo w roku 181713
. Należałoby przy tym dodać, iż znacznie różnił się on od instytucji kredytowych epoki oświecenia14
. Dotyczyło to odmiennych zasad tworzenia kapitału zakładowego, choć nie tylko. Pewnych korelacji można upatrywać w charytatywnych urządze-niach kredytowych, czy w jakimś stopniu, w kasie wiejskiej ustanowionej przez księżną Jabłonowską15
.
Fundusz zakładowy w istniejących na początku XIX w. ziemiańskich ka-sach oszczędności oparty był głównie na darowiźnie dworu16
, do której docho-dziły składki włościan, proporcjonalne do użytkowanego gruntu, oraz kary pie-niężne i dobrowolne ofiary17
. W Szydłowcu, należącym do księżnej Aleksandry Sapieżyny, kasa czerpała fundusze z dochodów rocznych miasta18
. Wedle usta-wy z roku 1800 dla dóbr Ordynacji Zamoyskiej19
była ona dodatkiem do maga-zynu zbożowego. Również w propozycjach ankiety włościańskiej kapitał zakła-dowy kas miano uzyskiwać w wyniku sprzedaży nadwyżki zboża.
Wedle założeń Staszica tworzenie kapitału zakładowego banku pożycz-kowego TRH powinno jak najmniej obciążać jego członków co zbliżało go z kolei do instytucji typu Mons Pietatis20.
Fundusz banku pożyczkowego tworzyły kwoty, które pozostawały w ka-sie Towarzystwa, będąc nadwyżką dochodów nad rozchodami. Na dochody stałe kasy TRH składała się przede wszystkim intrata propinacyjna Hrubieszowa i poszczególnych osad wiejskich21
. Później była uzupełniona jeszcze zwrotami pożyczek, dawnych długów dzierżawnych i innych świadczeń nadzwyczajnych oraz sumami uzyskiwanymi ze sprzedaży drzewa22
. Rozchody stanowiły pensje oficjalistów, wydatki nadzwyczajne oraz podatek odprowadzany do skarbu pań-stwa23.
Nowatorski charakter banku pożyczkowego TRH tkwił jednak głównie w przeznaczaniu jego funduszów wyłącznie na cele inwestycyjne. Przy czym
13 APL Lublin, Akta TRH, nr 10, Księga Uchwał Rady Gospodarczej, s. 1; nr 440, Rachunki Kasy Towarzystwa, s. 173 i inne; nr 328, Pożyczki dla miasta Hrubieszowa; nr 332, Inne pożyczki; nr 570, Kontrola bankowa, s. 1.
14
R. Rybarski, Kredyt i lichwa w ekonomii samborskiej w XVIII wieku, Lwów 1936, s. 3.
15
J. Bergerówna, Księżna Pani na Kocku i Siemiatyczach, Lwów 1936, s. 247.
16
F. Skarbek, Rozprawa o kasach zasiłku i oszczędności czytana na posiedzeniu publicznym 30 IV1823, „Roczniki Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t. XVII, s. 38.
17
Ibidem, s. 43.
18
F. Skarbek, O dobroczynnym zakładzie dla rolników w Królestwie Polskim, „Roczniki War-szawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t. XVII, s. 148.
19
J. Duda, Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Staszicowski model pomocy gospodarczej wsi, Agencja Wydawniczo-Handlowa Ad, Lublin 1994, s. 31.
20
Ibidem.
21
APL Lublin, Akta TRH, nr 470, s. 277.
22
Ibidem.
23
Marta Dolecka, Józef Duda
54
ściśle określone: „na doskonalenie rolnictwa, na zakładanie fabryk, na prowa-dzenie kupiectwa i na murowanie domów”24. Z równoczesnym zastrzeżeniem stanowczo zabraniającym pożyczek na cele konsumpcyjne: „z pieniędzy do po-życzki przeznaczonych w czasie nieurodzajów, nie może żaden z mieszkańców czy posiadaczy dziedzicznych gruntów brać, czyli pożyczać na kupno, wyży-wienie i przejedzenie, bo te przez swoje i dobre lata zagospodarowanie powinien sobie wcześniej obmyśleć do zastąpienia w latach potrzeb rządzeniem się do-brym przygotować”25
.
Zgodnie ze statutem pożyczka miała być udzielana jedynie posiadaczom gruntowym osiadłym w Towarzystwie, bez względu na wyznanie, z wyjątkiem Żydów, którzy wyłączeni byli od posiadania gruntów i nieruchomości26
. Pierw-szeństwo mieli posiadacze dziedziczni z osady, z której wpłynęły pieniądze do banku. Gdy nie zgłaszali takiego zainteresowania, mogli pożyczać dziedzicz-ni posiadacze innej osady należącej do Towarzystwa27. Jednak ci, którzy mieli już 18 mórg gruntu, nie mogli pożyczać na dokupienie28
.
Warunki kredytowe były bardzo atrakcyjne. Dłużnik zobowiązany był do spłacenia rocznie 5% długu jako raty oraz 0,5% na koszty utrzymania kasy, co po dwudziestu latach regularnych wpłat oznaczało de facto jego oddanie29. Gdy pożyczał na murowanie domu i był bliski jego ukończenia przysługiwało mu prawo umorzenia czwartej części zadłużenia, a gdy doprowadził go do stanu surowego – mógł liczyć na dalszą bonifikatę30. Dług można było zaciągnąć tylko na wartość pierwszej połowy nieruchomego majątku, jeśli został spłacony hipo-tekę likwidowano31
.
Tani kredyt przyciągał tych, którzy wówczas umieli pieniędzmi obracać i szybko docenili wyjątkową szansę. Najbardziej aktywni w tym zakresie okazali się być Żydzi. Dla nich operacje finansowe były od wieków codziennością. Dla-tego też rychło zorientowali się, że bank pożyczkowy TRH stanowi wyjątkową szansę dla pozyskania niezwykle atrakcyjnego kredytu. I nie mieli też obawy co do wysokości pożyczanych sum, umieli wykorzystać każdą kwotę. Potrafili też o nie skutecznie zabiegać. Na przykład kiedy Rada Gospodarcza z uwagi na nadmiar podań zmuszana była wprowadzić pewne obostrzenia w udzielaniu pożyczek nie omieszkali zwracać się do samego Staszica o interwencje. Argu-mentując swoje racje zarzucali jej nawet sprzeniewierzenie się statutowi. Ten jednak nie decydował się na ingerencje.
24
APL, Akta TRH, nr 5, Statut TRH.
25 Ibidem, art. 100. 26 Ibidem, art. 35. 27 Ibidem. 28 Ibidem. 29 Ibidem, art. 43. 30 Ibidem, art. 58. 31 Ibidem, art. 43.
Aktywność kredytowa Żydów w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim 55
Staszic, zaprowadzając instytucję banku pożyczkowego, myślał przede wszystkim o pomocy gospodarczej dla włościan, a dopiero w dalszej kolejności miała ona dotyczyć mieszczan32
. Stało się jednak inaczej to mieszkańcy miasta od początku zmonopolizowali fundusze banku. Godnym uwagi jest tu fakt zna-czącego udziału ludności żydowskiej w potencjale demograficznym Hrubieszo-wa tamtego okresu. Od 1852 roku większy niż samych Polaków, zawsze prze-kraczał 50% ogółu mieszkańców, a na przestrzeni kilku lat dochodził prawie do 60% (tabela1).
Tabela 1. Struktura narodowościowa Hrubieszowa w latach 1815–1865
Rok Ogółem Polacy Żydzi Rosjanie Niemcy
1815 3561 1540 1540 - - 1852 6807 3049 3752 6 - 1853 6542 2944 3580 16 2 1854 6532 2845 3676 7 4 1855 5902 2617 3276 7 2 1856 5859 2643 3201 9 6 1857 5852 2539 3297 12 4 1858 5986 2649 3316 13 8 1859 6249 2769 3461 14 5 1860 6311 2646 3651 8 6 1861 6494 2712 3771 7 4 1862 6568 2757 3800 - - 1864 6776 2829 3937 6 4
Źródło: M. Mądzik, Hrubieszów w latach 1809–1866, [w:] Dzieje Hrubieszowa, Od pradziejów do 1918 roku, pod red. R. Szczygła, Tom I, Urząd Miejski w Hrubieszowie, Hrubieszów 2006, s. 192.
Trudniejszym problemem dla banku okazał się jednak nie tyle charakter co niewypłacalność dłużników, szczególnie Żydów. Bowiem chętnie pożyczali natomiast ociągali się ze zwrotem. A niejednokrotnie bywało i tak, że nie uregu-lowawszy starych zaległości domagali się kolejnej pożyczki. Uciekano się zatem do sekwestracji33. Jej konsekwencją były jednak nie rzadko nie kończące się procesy sądowe, potrafiące ciągnąć się nawet prze kilkadziesiąt lat34
. Ich wyso-kie koszty generowały jedynie straty. Znamiennym przykładem jest sprawa
32
Ibidem.
33
H. Brodowska, op. cit., s. 33.
34
Marta Dolecka, Józef Duda
56
z Chillem Koncanelle, a następnie jego synem Jose o 3000zł.35 Podejmowano próby zaradzenia takim sytuacjom. Jedną z nich było ustalenie limitu wielkości kredytu. Na przykład na murowanie domu w Hrubieszowie pożyczano do 24 000 zł. Dalej wprowadzono kary za zwłokę i powołano komornika w celu egzekwowania należności. Zaczęto nawet odmawiać pożyczek długolet-nim kupcom. W odpowiedzi Żydzi, parający się głównie handlem (przedmiotem wymiany było sukno i wino węgierskie, artykuły rolnicze)36
wystosowali skargę do władz rządowych, pomawiając Radę Gospodarczą o antysemityzm. Rada w obronie w roku 1846 postanowiła, iż Żydzi z pożyczek w ogóle nie powinni korzystać gdyż większość z nich nie jest członkami Towarzystwa37
. Ci nie dali za wygraną i poskarżyli się Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych. Ta re-skryptem z 30 października 1846 r. przyznała im takie prawo38
.
Jak znaczący mieli udział Żydzi w aktywach banku obrazują zamieszczo-ne tabele. Chociaż ilość zaciągniętych przez nich pożyczek zawsze była mniej-sza od tej udzielanej chłopom to już ich kwoty stanowczo je przewyżmniej-szały. Rzadko schodziły poniżej 1000 zł, dochodząc nawet do 30 000 zł rocznie. W znacznym procencie ten rząd wielkości oscylował w przedziale od 12 700 do 21 820 zł. Kiedy u włościan tą górną granice stanowiło 20 000 zł.
Tabela 2. Sumy wypożyczone przez bak TRH w latach 1817–1864
Lata Ogółem Wieś Miasto
1 2 3 4 1817–1821 118 878 27 478 61 400 1822 8 918 4 918 4 000 1823 23 920 5 520 18 400 1824 25 580 6 880 18 700 1825 18 680 5 980 12 700 1826 19 630 5 230 14 400 1827 15 700 6 200 9 500 1828 26 230 7 230 19 000 1829 11 450 2 950 8 500 1830 11 310 2 310 9 000 1831 5 410 1 910 3 500 1832 870 870 -
35
J. Duda, op. cit., s. 45.
36
H. Golejewski, Pamiętnik, T 1, Kraków 1971, s. 95.
37
E. Tymanówna, op. cit., s. 630.
38
Aktywność kredytowa Żydów w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim 57 1 2 3 4 1833 7 300 3 800 3 500 1834 7 570 2 970 4 600 1835 8 490 1 590 6 900 1836 15 170 1 470 13 700 1837 17 800 2 000 15 800 1838 20 560 5 060 15 500 1839 31 090 6 270 24 820 1840 26 360 7 110 19 250 1841 24 940 8 940 16 000 1842 33 060 10 310 22 750 1843 21 820 9 220 12 600 1844 25 600 10 800 14 800 1845 21 490 9 490 12 000 1846 18 740 4 680 14 060 1847 20 760 17 260 3 500 1848 11 470 10 470 1 000 1849 11 990 10 590 1 400 1850 12 990 2 990 1 000 1851 37 150 15 000 22 150 1852 28 070 12 820 15 250 1853 6 870 4 870 2 000 1854 19 600 18 680 1 000 1855 4 700 1700 3 000 1856 9 200 4 300 4 900 1857 8 260 5 260 3 000 1858 19 790 13 790 6 000 1859 37 480 19 820 17 660 1860 33 830 15 300 18 530 1861 25 590 11 590 14 000 1862 10 650 3 100 7 550 1863 32 650 12 200 20 450 1864 17 980 12 180 5 800 Razem 915 596 353 106 519 870
Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Duda, Towarzystwo..., s. 44 i 64.
Marta Dolecka, Józef Duda
58
Ogółem w omawianym okresie wieś zapożyczyła się na kwotę 353 106 zł, a miasto aż na 519 870 zł (tabela 2), co dawało proporcje w zaokrągleniu 43 do 57, z dysproporcjami rocznymi nawet od 98% do 2%.
Jeżeli porównamy liczby pożyczających, to te relacje są zgoła inne, na 2 307 udzielonych kredytów, aż 1 915 przypadło wsi a jedynie z 392 mia-stu.(tabela3). Czyli stosunek wyniósł 17% do 83%.
Tabela 3. Liczba udzielonych kredytów przez bank TRH w latach 1817–1864
Lata Ogółem Wieś Miasto
1 2 3 4 1817–1818 33 15 18 1819 74 71 3 1820 57 40 17 1821 114 93 21 1822 48 44 4 1823 81 67 14 1824 84 72 12 1825 65 52 13 1826 65 57 8 1827 50 42 8 1828 72 60 12 1829 19 13 6 1830 25 19 6 1831 20 16 4 1832 6 6 - 1833 42 40 2 1834 30 27 3 1835 24 19 5 1836 33 23 10 1837 32 19 13 1838 45 30 15 1839 70 42 28 1840 66 45 21 1841 91 75 16 1842 54 34 20 1843 48 37 11
Aktywność kredytowa Żydów w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim 59 1 2 3 4 1844 38 24 14 1845 72 63 9 1846 75 71 4 1847 114 112 2 1848 35 34 1 1849 60 52 8 1850 37 32 5 1851 108 96 12 1852 68 62 6 1853 44 43 1 1854 62 61 1 1855 19 18 1 1856 25 23 2 1857 32 31 1 1858 33 32 1 1859 25 22 3 1860 19 13 6 1861 39 36 3 1862 10 6 4 1863 20 5 15 1864 24 21 3 Razem 2307 1915 392
Źródło: Opracowanie własne na podstawie, J. Duda, Towarzystwo…, s. 44 i 64.
Także średnia wysokość udzielanych przez bank TRH kredytów potwier-dza dominację i w tym zakresie żydowskich dłużników. Świadczy o tym zarów-no sumaryczny stosunek 84 540,6 wieś do 12 532,3 miasto jak i podobne pro-porcje zachowane w poszczególnych latach (tabela 4).
Żydzi zaciągali pożyczki głównie na murowanie domów i handel, rzadziej na rozbudowę rzemiosła (tabela 5). Nie można wykluczyć także lichwy. Należy jednak dodać, że ogólnie miasto Hrubieszów na tym skorzystało. Dzięki pomocy kredytowej pobudowano w pierwszej połowie XIX w. 30 domów murowanych co niewątpliwie zmieniło jego wygląd na korzyść39.
39
H. Brodowska, Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Zarys działalności – problematyka- postulaty badawcze, [w:] 150 lat Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego, Warszawa 1966, s. 76.
Marta Dolecka, Józef Duda
60
Tabela 4. Średnia wysokość pożyczki udzielanej przez bank TRH w latach 1817–1864
Lata Ogółem Wieś Miasto
1 2 3 4 1817-1818 1083,4 136,7 1872,2 1819 217,3 147,6 1866,7 1820 483,1 135,9 1300,0 1821 346,6 102,3 1428,6 1822 185,8 111,8 1000,0 1823 295,3 82,4 1314,3 1824 304,5 95,5 1558,3 1825 287,4 115,0 976,9 1826 302,0 91,7 1800,0 1827 314,0 147,6 1187,5 1828 364,3 120,5 1583,3 1829 602,6 226,9 1416,7 1830 452,4 121,6 1500,0 1831 270,5 119,4 875,0 1832 45,0 145,0 - 1833 173,8 95,0 1750,0 1834 252,3 110,3 1533,3 1835 353,7 83,7 1380,0 1836 459,7 63,9 1370,0 1837 556,2 105,3 1215,4 1838 456,9 168,7 1033,3 1839 444,1 149,3 886,4 1840 399,4 158,0 916,7 1841 274,1 119,2 1000,0 1842 612,2 303,2 1137,5 1843 454,6 249,2 1145,4 1844 673,7 450,0 1057,1 1845 298,5 150,6 1333,3 1846 249,9 65,9 3515,0 1847 182,1 154,1 1750,1 1848 327,7 307,9 1000,0 1849 199,8 203,6 175,0
Aktywność kredytowa Żydów w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim 61 1 2 3 4 1850 351,1 93,4 2000,0 1851 344,0 156,3 1845,3 1852 412,8 206,8 2541,6 1853 156,1 113,3 2000,0 1854 317,4 306,2 1000,0 1855 247,4 94,4 3000,0 1856 368,0 187,0 2450,0 1857 258,1 169,8 3000,0 1858 599,7 430,9 6000,0 1859 1499,2 900,9 5886,6 1860 1780,5 1176,9 3088,3 1861 656,1 321,9 4666,7 1862 1065,0 516,7 1887,5 1863 1632,5 2440,0 1363,3 1864 749,2 580,0 1933,3 Razem 22360 12532,3 84540,6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Duda, Towarzystwo…, s. 45 i 65.
Tabela 5. Podstawowe przeznaczenie udzielanego kredytu przez bank TRH w latach 1817–1864
Lata Wieś Miasto
1 2 3
1817–1821 sprzężaj murowanie domów
1822 sprzężaj murowanie domów
1823 sprzężaj murowanie domów
1824 sprzężaj murowanie i rzemiosło
1825 kupno konia 10
kupno wozu 8
murowanie i rzemiosło oraz handel
1826 sprzężaj i budowę murowanie
1827 sprzężaj murowanie i rzemiosło
1828 sprzężaj i budowę murowanie i rzemiosło 1829 na gospodarstwo murowanie i rzemiosło
1830 sprzężaj murowanie, handel
Marta Dolecka, Józef Duda
62
1 2 3
1832 na rolnictwo -
1833 sprzężaj murowanie
1834 sprzężaj murowanie, handel
1835 sprzężaj i budowę murowanie
1836 sprzężaj murowanie, handel
1837 sprzężaj murowanie, handel
1838 sprzężaj i budowę murowanie, handel 1839 sprzężaj i spłatę
długów
murowanie, handel 1840 kupno konia i długi murowanie i rzemiosło
1841 sprzężaj i długi murowanie, handel
1842 rolnictwo i długi murowanie, handel 1843 rolnictwo i budowę murowanie, handel 1844 rolnictwo i długi murowanie, handel 1845 rolnictwo i długi murowanie, handel
1846 długi murowanie, handel
1847 sprzężaj handel
1848 sprzężaj handel
1849 sprzężaj handel, murowanie
1850 sprzężaj handel
1851 sprzężaj, długi handel, murowanie
1852 sprzężaj, długi handel, murowanie
1853 konia, spłatę długu handel
1854 konia, spłatę długu handel
1855 konia, spłatę długu na cegielnię
1856 konia, spłatę długu na spłatę rat banku
1857 konia, spłatę długu handel
1858 konia, spłatę długu handel
1859 ulepszanie rolnictwa kupno gruntu
handel
1860 ulepszanie rolnictwa handel
1861 ulepszanie rolnictwa kupno gruntu
murowanie i handel 1862 spłata i kupno gruntu murowanie i handel 1863 budowa i spłata gruntu murowanie i handel 1864 budowa i spłata gruntu murowanie i handel Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Duda, Towarzystwo…, s. 45 i 65.
Aktywność kredytowa Żydów w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim 63
Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie było fundacją ustanowioną przez Stanisława Staszica w jego dobrach, pomyślaną jako ekonomicznie zróżnicowa-na ale wewnętrznie spójzróżnicowa-na wspólnota włościańsko-mieszczańska. Zabezpiecze-nie finansowe miał zapwnić powołany w jej ramach bank pożyczkowy. Orygi-nalność tej instytucji tkwiła głównie w przeznaczeniu jej funduszy jedynie na cele inwestycyjne. Przy czym niezwykle dogodne warunki udzielania pożyczek przypominały prawie filantropie. Wynikły jednak trudności, których Staszic nie potrafił przewidzieć, bądź wydawało mu się, że w jego fundacji nie mogą zaist-nieć. Stowarzyszeni włościanie nie zdołali zdobyć od początku inicjatywy i umiejętności obracania się w sferze gospodarki towarowo-pieniężnej, którą posiadali już mieszczanie a szczególnie Żydzi. Dlatego tez Żydzi niemal od początku zdominowali fundusze banku pożyczkowego. Bank więc zamiast służyć podniesieniu gospodarki włościan faktycznie był wykorzystywany przez ich niewielką grupę pożyczających na handel, rzemiosło, murowanie domów a zapewne także na dalszy obrót pieniężny czyli lichwę. Włościanie TRH korzy-stali z banku w niewiele większym stopniu niż chłopi pańszczyźniani z kas gro-madzkich. Dużo zyskało natomiast miasto, zwłaszcza na wyglądzie zewnę-trznym.
Staszicowska idea połączenia wsi z miastem w którym dominowała spo-łeczność żydowska okazała się dla włościan wielce niekorzystna.
Rozdział V
Krzysztof Broński
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie