Zagadnienie udziału ludności żydowskiej w życiu gospodarczym Rzeczy-pospolitej XVI-XVIII w., w szczególności w handlu, wielokrotnie stanowiło przedmiot badań naukowych. Nadal jednak podstawową publikacją w tym za-kresie pozostaje przedwojenna monografia pióra Ignacego Schipera1. Szereg istotnych uwag syntetycznych, w kontekście badanego problemu na przestrzeni trzystu lat istnienia dawnej Rzeczypospolitej, zawiera praca Maurycego Horna2. W dotychczasowej literaturze zaprezentowano wyniki badań wąskich aspektów działalności handlowej Żydów, w tym szczególnie pochodzących z bardziej znaczących ośrodków miejskich3
.. Zatem obraz aktywności ekonomicznej lud-ności żydowskiej w skali całego państwa polsko-litewskiego nadal pozostaje niezadowalający. Wykreowane wnioski zdają się niekiedy wzajemnie wyklu-czać, co zmusza do podjęcia dalszych, szczególnie porównawczych badań, po-zwalających na usystematyzowanie wiedzy w tym zakresie.
Zadania tego nie ułatwia spotykany często, szczególnie w starszej literatu-rze historycznej, fakt pomijania kwestii udziału ludności żydowskiej w działal-ności handlowej, a także wzajemnych relacji chrześcijanie – Żydzi na wspo-mnianej płaszczyźnie. Zatem wiele informacji o udziale Żydów w handlu, za-wartych w publikacjach, stanowiących wyniki badań nad źródłami epoki
1 I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937.
2
M. Horn, Rola gospodarcza Żydów w Polsce do końca XVIII wieku, [w:] Żydzi wśród chrześcijan w dobie szlacheckiej Rzeczypospolitej, pod red. W. Kowalskiego, J. Muszyńskiej, Kielce 1996, s. 17–29.
3
Zob. Z. Guldon, S. Kazusek, Rola Żydów w handlu polskim w pierwszej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” (dalej KHKM), R. 52, 2004, nr 3, s. 287–303. Tam też obszerniejsza literatura przedmiotu.
Szymon Kazusek
26
polskiej jest zawoalowanych w mgliście brzmiących stwierdzeniach o udziale społeczeństwa w wymianie gospodarczej.
Szczególnie ważne, mało popularne i wciąż niedoceniane pozostają źródła masowe, wykorzystywane w badaniach statystycznych. Istotne miejsce zajmują wśród nich m.in. księgi celne, rejestry wag miejskich, a także rejestry opłat mo-stowych. Historycy niejednokrotnie podkreślali wartość tego rodzaju źródeł, zwracając przy tym uwagę na liczne ich mankamenty4
.. Niestety, stan ich za-chowania sprawia5,, że kompleksowe badanie stosunków handlowych w oparciu o ten rodzaj archiwaliów staje się, poza nielicznymi wyjątkami, niemożliwe6. Niemniej, analiza tych źródeł wydaje się niezbędna dla szczegółowej oceny wymiany towarowej choćby w kontekście tylko wybranych regionów kraju.
Dla XVI w. zachowało się w zasobach archiwalnych i bibliotecznych sto-sunkowo niewiele ksiąg celnych. Wymienić tu trzeba kilka ksiąg komór wielko-polskich z lat 1581 i 15857, rejestry komory częstochowskiej z 1584 r.8, olku-skiej z 1591 r.9, „rejestry poboru czwartego grosza” z komór krzepickiej,
4
S. Kazusek, Handel żydowski Krakowa w połowie XVII wieku. Tabele materiałowe i statystyczne, Kielce 2006, s. 7–16; Handel żydowski w Krakowie w końcu XVI i w XVII wieku. Wypisy z kra-kowskich rejestrów celnych z lat 1593–1683, oprac. J. M. Małecki przy współudziale E. Szlufik, Kraków 1995, s. 22–25; Z. Guldon, L. Stępkowski, Rejestry komór celnych z terenu Korony z lat 1738–1767, KHKM, R. 33, 1985, nr 3, s. 215–228; J. Małecki, Krakowskie księgi celne i problem ich wydania, KHKM, R. 9, 1961, nr 2, s. 251–273; R. Rybarski, Handel i polityka handlowa Pol-ski w XVI stuleciu, t. 1: Rozwój handlu i polityki handlowej, Warszawa 1958 [przedruk fotooffse-towy], s. 17–23. Por. A. Groth, Piławskie księgi celne z lat 1638–1712, „Zapiski Historyczne”, t. 45, 1980, z. 1, s. 135–138; S. Gierszewski, Elbląskie księgi cła palowego z lat 1586–1700, „Za-piski Historyczne”, t. 38, 1973, z. 4, s. 48; C. Biernat, Gdańskie księgi palowe z drugiej połowy XVIII wieku oraz metoda ich opracowania statystycznego [w:] „Studia gdańsko-pomorskie”, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1964, s. 223–224.
5
Zasadnicza część ksiąg celnych spłonęła podczas drugiej wojny światowej (B. Bieńkowska, W. Kowalski, H. Łaskarzewska, U. Paszkiewicz, S. Waligórski, Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 roku. Wstępny raport o stanie wiedzy, Warszawa 1994, s. 78; J. Karwasińska, Archiwa skarbowe dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1, pod red. A. Stebelskiego, Warszawa 1957, s. 70–125).
6
Jeszcze w latach dwudziestych XX wieku Roman Rybarski pisząc o handlu Rzeczypospolitej w XVI wieku na podstawie ksiąg celnych wspominał, że „dochowały się w wielkiej obfitości” (R. Rybarski, op. cit., t. 1, s. 17).
7
Są to księgi komory międzyrzeckiej oraz wschowskiej z 1581 r., kębłowskiej i wronieckiej oraz obornickiej z 1585 r. (Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej APP), Księgi wielkopolskich komór celnych, sygn. C1–C11).
8
Rejestry zostały opracowane przez Henryka Samsonowicza (idem, Handel na pograniczu polsko--śląskim w świetle danych komory celnej w Częstochowie z 1584 r., „Kwartalnik Historyczny”, R. 99, 1992, nr 4, s. 3–16). Historyk jednak nie wspomina o udziale ludności żydowskiej w tamtejszym handlu.
9
Archiwum Państwowe w Krakowie (dalej APK), Teki Ambrożego Grabowskiego, sygn. E 48. Rejestr był wykorzystywany m.in. przez Danutę Molendę (eadem, Organizacja i technika handlu
Rola Żydów w handlu polskim w XVI–XVIII wieku. Szkic do badań 27
wierskiej i koziegłowskiej z lat 1591–159210, czy rejestry komory krakowskiej z końca XVI stulecia (wybrane lata okresu 1589–1600)11. Drukiem wydany zo-stał fragment rejestru komory brzeskiej z 1583 r.12
, witebskiej z lat 1605–1606, a także rejestr komory kowieńskiej z 1601 r.13
Wśród niepublikowanych reje-strów siedemnastowiecznych należy wyróżnić rejestr komory brzeskiej z 1605 r., grodzieńskiej z 1600 i 1605 r., mohylewskiej z 1612 r., połockiej oraz wileń-skiej z 1616 r., jurborwileń-skiej z lat 1606 i 1613, a także augustowwileń-skiej z 1607 r.14
Stosunkowo dobrze przedstawia się stan zachowania krakowskich rejestrów z XVII wieku15. Dysponujemy również rejestrami komory dybowskiej z lat 1656–
165816, komory kaliskiej z okresu 1647–165517, rejestrami komory wodnej
ołowiem i glejtą w świetle rejestrów komory celnej w Olkuszu z 1591 r., KHKM, R. 21, 1993, nr 1, s. 85–106).
10 Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (dalej BPANKr), rkps. 1563, 1564, 1565.
11
APK, Archiwum miasta Krakowa, sygn. 2115, 2116, 2117, 2118, 2119, 2120, 2121, 2122. Badania nad nimi prowadził Jan M. Małecki (idem, Zarys dziejów Pińczowa do końca XVIII w., [w:] Pińczów i jego szkoły, pod red. J. Wyrozumskiego, Kraków 1979, s. 11–42; idem, Związki handlowe miast polskich z Gdańskiem w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław 1968; idem, Studia nad rynkiem regionalnym Krakowa w XVI wieku, Warszawa 1963; idem, Handel zewnętrzny Krakowa w XVI wieku, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowie”, nr 11: Prace z zakresu historii gospodarczej, 1960, s. 73–152).
12 Archeograficzeskij sbornik dokumientow, t. 3, Wilno 1867, s. 289–322; ibidem, t. 4, s. 252–289. Rejestr wykorzystywał m.in. Jerzy Topolski (idem, Rola jarmarków gnieźnieńskich w handlu europejskim od XV do XVII wieku, [w:] idem, Gospodarka polska a europejska w XVI–XVIII wieku, Poznań 1977, s. 210–212).
13
Zob. J. Wijaczka, Handel zagraniczny Krakowa w połowie XVII wieku, Kraków 2002, s. 5.
14
Ibidem s. 6. Rejestr komory grodzieńskiej wykorzystywali m.in. Z. Guldon, J. Wijaczka (idem, Związki handlowe ziem litewskich i białoruskich z Królewcem w świetle rejestrów celnych komory grodzieńskiej z lat 1600 i 1605, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1993, nr 1, s. 21–31). Rejestr komory augustowskiej z 1607 r. oraz rejestry komór brzeskiej i grodzieńskiej wykorzysty-wał Jerzy Topolski (idem, Rola..., s. 210–230).
15
Rejestry siedemnastowieczne wielokrotnie były przedmiotem badań prowadzonych m.in. przez Janinę Bieniarzównę, Zenona Guldona, Jana M. Małeckiego, Honoratę Obuchowską-Pysiową, Jacka Wijaczkę i Mariana Wolańskiego (J. Wijaczka, Handel…; J. Bieniarzówna, Die Handelsbe-ziehungen zwischen Krakau und Krems im 16. und 17. Jahrhundert, „Mitteilungen des Kremses Stadtarchivs“, 1986/88, s. 28–35; Z. Guldon, Saletra i siarka na rynkach polskich w XVI–XVIII w., „Studia Kieleckie”, R. 42, 1984, nr 2, s. 25–39; H. Obuchowska-Pysiowa, Udział Krakowa w handlu zagranicznym Rzeczypospolitej w pierwszych latach XVII wieku, Wrocław 1981; J. Bie-niarzówna, Handel książką w drugiej połowie XVII wieku, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, t. 8, 1972, s. 175–196; J.M. Małecki, Związki…; M. Wolański, Statystyka handlu Śląska z Rzeczypo-spolitą w XVII wieku. Tablice i materiały statystyczne, Wrocław 1963; M. Wolański, Związki handlowe Śląska z Rzeczypospolitą w XVII wieku ze szczególnym uwzględnieniem Wrocławia, Wrocław 1961).
16 Kammararkivet Stockholm (dalej KS), Tulkammarräkkenskaper Diebau 1656–1658 (dalej TD), sygn. 1656:7, 1657:17, 1657:18, 1658:29.
17
Szymon Kazusek
28
szawskiej z lat 1605–165118. Zachował się również fragment księgi celnej komo-ry kaliskiej, gnieźnieńskiej i kcyńskiej z 1661 r.19
Drukiem wydano rejestr ko-mory wodnej nowodworskiej z 1662 r.20. Dla osiemnastego stulecia również skąpo przedstawia się stan zachowania archiwaliów pozwalających na prowa-dzenie badań statystycznych. Spośród ocalałych rejestrów komór litewskich z początku XVIII stulecia należy wymienić fragmenty ksiąg komory jurborskiej i wileńskiej z lat 1708–170921. Zachował się rejestr komory olkuskiej z 1752 r. i 1759 r. Wśród ksiąg osiemnastowiecznych należałoby wymienić głównie te, które są przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych z 1738 r. oraz z lat 1763–176722. Poza wymienionymi księgami warto też wspomnieć o „Ra-porcie statków płynących do Gdańska z komory Warszawa Solec” z lat 1776–177823..
Materiałem pomocniczym, stanowiącym uzupełnienie dla rejestrów cel-nych, są księgi wag miejskich. Niestety, również i te materiały przetrwały do naszych czasów w szczątkowych ilościach. Wymienić tu należy m.in. szesna-stowieczną księgę wagi poznańskiej z 1549 r.24
siedemnastowieczne księgi małej i wielkiej wagi krakowskiej25 oraz osiemnastowieczne księgi wagi staro- i nowomiejskiej toruńskiej. W dostatecznym stopniu przetrwały do naszych czasów księgi mostowego kazimierskiego, szczególnie dla XVIII stulecia. O ruchu statków przez most toruński możemy dowiedzieć się m.in. z toruńskie-go czasopisma „Thornische Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen”, szcze-gólnie dla lat 1760–176526, zaś o spławie z ziem koronnych do Gdańska w
18
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej AGAD), Warszawa Ekonomiczne, sygn. 1057–1077.
19 APP, Księgi grodzkie gnieźnieńskie. Relacje, sygn. Gr 143, k. 543v–552v.
20 Regestr celny nowodworski tak dolny jako i górny na wiosnę i jesień in anno 1662, wyd. S. Kazusek, Kielce 2011.
21
Biblioteka Czartoryskich (dalej BCz), rkps. 2583.
22 Z. Guldon, L. Stępkowski, Rejestry ksiąg celnych z terenu Korony z lat 1738–1767, KHKM, R. 33, 1985, nr 3, s. 217–220. Niektóre z rejestrów zostały pominięte przez autorów w znajdującym się tu zestawieniu (D. Molenda, Organizacja i technika handlu ołowiem i glejtą w świetle rejestrów komory celnej w Olkuszu z 1591 r., KHKM, R. 21, 1993, nr 1, s. 88).
23
Biblioteka Czartoryskich (dalej BCz), rkps. 1092.
24 Księgę wagi poznańskiej wykorzystywał w swoich badaniach Marian Grycz, ale trudno w opracowaniu doszukiwać się informacji o handlu żydowskim na podstawie tego źródła (idem, Handel Poznania 1550–1655, Poznań 1964, s. 15).
25
Na temat przydatności ksiąg wielkiej wagi krakowskiej pisała Danuta Molenda (eadem, Ra-chunki krakowskiej wagi wielkiej jako źródło do dziejów handlu ołowiem i glejtą w Polsce w XVII wieku, „Przegląd Historyczny”, t. 90, 1999, z. 4, s. 433–444).
26
Książnica Miejska w Toruniu, sygn. Inw. 83. Czasopismo to wykorzystywał do badań staty-stycznych Stanisław Hoszowski (idem, Z dziejów handlu zbożowego w Toruniu 1760–1860, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. 11, 1949, s. 51–118). Zob też. M. Dunajówna, Z dziejów toruńskiego czasopisma „Thornische Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen” (1760–1772), Toruń 1960.
Rola Żydów w handlu polskim w XVI–XVIII wieku. Szkic do badań 29
giej połowie XVIII wieku (1755–1795) z gdańskiego czasopisma „Wöchentliche Danziger Anzeigen und dienliche Nachrichten” (publikowanego pod zmieniają-cym się tytułem)27
.
Udziału Żydów w handlu Rzeczypospolitej w XVI w. można przedstawić na podstawie badań Romana Rybarskiego. Opublikowane przez tego historyka dane ukazują, w pewnym stopniu, obraz aktywności gospodarczej wyznawców religii mojżeszowej. Zdaniem Rybarskiego, w rejestrach włocławskim i nogac-kim, notujących spław wiślany, Żydzi pojawiają się stosunkowo rzadko, a jeśli już to najczęściej pochodzą z województwa lubelskiego i z Brześcia Litewskie-go. Na podstawie przebadanych rejestrów cła z pierwszej połowy XVI w. autor stwierdził, że ludność żydowska była mało aktywna w handlu, choć jak zazna-czył, kupcy z niektórych miast polskich wyróżniali się np. w obrocie końmi i skórami28. Spośród ksiąg szesnastowiecznych do wyjątkowych należał rejestr komory lubelskiej z 1530 r., w którym, z uwagi na dużą aktywność Żydów w handlu, byli oni notowani w odrębnych zestawieniach. Do najaktywniejszych mieli należeć kupcy z Brześcia Litewskiego, Chełmu, Sandomierza, Szczebrze-szyna, Bełza, Horodła, Łucka, Włodzimierza i Turobina29
. Porównując księgę komory kaliskiej z 1547/1548 r. oraz z 1580/1581 r., Rybarski podkreślił brak udziału ludności żydowskiej w pierwszym okresie, wskazując jednocześnie na jej dominację w handlu skórami i futrami w drugim30
.. Honorata Obuchowska- -Pysiowa ustaliła, że w pierwszej połowie XVII wieku kupcy żydowscy stanowi-li, w świetle ksiąg celnych komory warszawskiej, jedynie 6,2% ogółu kupców biorących udział w spławie wiślanym31. Z jej obliczeń wynika, że w handlu za-granicznym Krakowa w 1604 r. kupcy żydowscy stanowili 6,2% ogółu handlu-jących, zaś wartość ich przedmiotu handlu stanowiła jedynie 3%32
. Jacek Wi-jaczka ustalił liczbę transportów towarów należących do Żydów w handlu za-granicznym Krakowa w 1650 r. na 12,44% wszystkich przewozów33. Stanisław
27
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku, sygn. X 351 8°.
28
R. Rybarski, op. cit., t. 1, s. 224.
29 Ibidem, s. 225.
30
Ibidem, s. 226.
31 H. Obuchowska-Pysiowa, Handel wiślany w pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław– Warszawa–Kraków 1964, s. 84. Należy jednak dodać, że autorka nie poddała handlu żydowskiego gruntownej analizie, wspomina jedynie o udziale 60 kupców żydowskich w spławie wiślanym. Do bardziej miarodajnych wniosków doszedł Jan M. Małecki, który podejmując problem związ-ków z Gdańskiem, wspomniał o obecności Żydów w tym mieście, w związku z prowadzonymi tam interesami handlowymi, na podstawie otrzymanych przez nich glejtów. Pobyt ten miał nie-wątpliwie istotny związek ze spławem wiślanym (idem, Związki…, s. 53–54). Wspomniane ze-zwolenia obejmowały niekiedy 8 dni, zaś w skrajnych przypadkach, jak wynika z zapisów, zaled-wie 1 dzień; Archiwum Państwowe w Gdańsku, Akta miasta Gdańska, sygn. 300, 1/234, s. 1–20. O glejtach dla Żydów podkrakowskiego Kazimierza zob. J. Wijaczka, Handel…, s. 98–100.
32
H. Obuchowska-Pysiowa, Udział…, s. 105.
33
Szymon Kazusek
30
Hoszowski za minimalny uznał udział Żydów w wiślanym spławie zbożowym w 1662 r.34 Udział ludności żydowskiej w handlu miast województwa sando-mierskiego z Krakowem w drugiej połowie XVII wieku został ustalony, na pod-stawie liczby zapisów źródłowych, na około 42%35. Z badań Jerzego Motylewi-cza opartych na księgach lwowskich wynika, że udział kupców żydowskich w handlu krakowian między Lwowem a Krakowem wyniósł w drugiej połowie XVII w. 48,9%, zaś w następnym półwieczu jedynie 5,6%36
. Gershon David Hundert w swej publikacji o Żydach w Rzeczypospolitej XVIII stulecia, ukazał bardzo znaczący udział starozakonnych w handlu (sięgający nawet 60%), ale w żaden sposób nie można przytoczonych tam danych uznać za wiążące, wobec faktu braku dokładnej podstawy źródłowej37. Moshe J. Rosman, badając w szczególności dobra Sieniawskich stwierdził, że w handlu spławnym Żydzi stanowili w latach 1717–1720, od 55 do 70% liczby wszystkich frochtarzy38.
Jak przedstawiał się udział ludności żydowskiej na innych obszarach Rzeczpospolitej. Księgi komory częstochowskiej z 1584 r., przedstawiając oży-wioną wymianę handlową na pograniczu polsko-śląskim nie zawierają informa-cji o udziale w wymianie towarowej kupców żydowskich39
. Z zachowanych szesnastowiecznych ksiąg wielkopolskich wyłania się obraz potwierdzający słaby udział Żydów w życiu gospodarczym. We Wschowej w 1581 r. odnotowa-no łącznie tylko siedem transportów z towarami (sukodnotowa-no, skóry) należącymi do Żydów z Gniezna Płocka, Poznania, Śremu i Wronek40
. Rejestr komory obornickiej z 1585 r. nie dokumentuje żadnej aktywności gospodarczej Żydów41
, zaś zachowana księga komory kębłowskiej z pierwszego kwartału 1585 r. in-formuje o dwóch przewozach towarów przez Żyda z Grodziska oraz Bytomia42
, przy jednoczesnej dużej aktywności chrześcijan na wiodącym przez Kębłowo
34 S. Hoszowski, Zniszczenia wojny szwedzkiej w świetle wiślanego spławu zboża w 1662 roku, [w:] Badania nad historią gospodarczo-społeczną w Polsce. Problemy i metody, pod. red. J. Topolskiego, Warszawa-Poznań 1978, s. 160.
35
S. Kazusek, Handel miast województwa sandomierskiego z Krakowem w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne, t. 8, pod red. U. Oettingen, J. Szczepańskiego, Kielce 2007, s. 81.
36
J. Motylewicz, Kupcy krakowscy na rynku lwowskim w drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII wieku, [w:] Lwów. Miasto – społeczeństwo – kultura, t. 2: Studia z dziejów Lwowa, pod red. H.W. Żalińskiego, K. Karolczaka, Kraków 1998, s. 73.
37
G.D. Hundert, Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Genealogia nowocze-sności, Warszawa 2007, s. 56.
38
M.J. Rosman, Żydzi pańscy. Stosunki magnacko-żydowskie w Rzeczypospolitej XVIII wieku, Warszawa 2005, s. 123–124. Por. B. Cz., rkps. 4818 IV, s. 165–167v; rkps. 4827 IV, passim; rkps. 9067, (brak paginacji) około 1720 r.
39
AGAD, Dokumenty papierowe, sygn. 3736, passim; sygn. 3737, passim; sygn. 3739, passim.
40
APP, Księgi wielkopolskich komór celnych, sygn. C5, k. 12v; sygn. C6, k. 6v, 17, 21; sygn. C7, k.9,12, sygn. C8, k. 5, 7v, 8, 24v.
41
Ibidem, sygn. C10, passim.
42
Rola Żydów w handlu polskim w XVI–XVIII wieku. Szkic do badań 31
szlaku komunikacyjnym. Na trakcie prowadzącym przez Międzyrzecz w 1581 r. aktywność kupców żydowskich była znacznie większa i w ciągu całego roku odnotowano 17 transportów z towarami do nich należącymi43. Przewozy te sta-nowiły jedynie 5,1% ogółu wzmiankowanych dostaw. Przejeżdżali tędy najczę-ściej Żydzi z Szamotuł oraz Poznania i Międzyrzecza z transportami sukna świebodzińskiego, niemieckiego lub z wełną. Na komorze we Wronkach w 1585 r. odnotowano łącznie 27 transportów, z których tylko 4 należały do Żydów z Wronek, jeden zaś do kupca z Piły44. Pobrano tu od Żydów cło nali-czone od skór, wełny oraz miodu.
Na południu kraju, w świetle omawianych źródeł wyłania się podobny ob-raz. Regestr poborów komory olkuskiej z 1591 r. zawiera informacje o udziale w handlu ludności żydowskiej. Wspomniana księga obejmuje chronologicznie okres stosunkowo krótki (9 maja – 5 listopada). Łączna liczba wpisów znajdują-cych się w tym rękopisie wynosi 19845, świadczących o przewozie towarów należących do kupców żydowskich 13 (6,56% ogółu). Wśród kupców spotyka-my dwóch Żydów z Pragi46
, handlarza z krakowskiego Kazimierza47 i Olkusza. W kilku przypadkach nie można ustalić pochodzenia uczestników wymiany48
. W większości odnotowanych wzmianek Żydzi trudnili się handlem ołowiu, po-chodzącego z regionu olkuskiego. Warto wspomnieć, że przewieziony przez Olkusz ołów należący do kupców żydowskich stanowił blisko 13,5% całości odnotowanej tam masy.
Prezentację omawianej wymiany uzupełniają dane księgi komory krze-pickiej, koziegłowskiej i siewierskiej z lat 1591–1592. Pierwszy z wymienio-nych rękopisów nie notuje udziału Żydów w handlu ze Śląskiem49. Księga ko-mory koziegłowskiej wymienia tylko dwa transporty towarów należących do kupców żydowskich, prowadzonych z Krakowa za granicę na łączną liczbę 217 znajdujących się w niej zapisów50. Znacznie więcej informacji o udziale Żydów w handlu m.in. ze Śląskiem dostarcza natomiast rejestr czwartego grosza komo-ry siewierskiej. Zawiera on łącznie 18 zapisów mówiących o uczestnictwie kup-ców żydowskich w wywozie towarów za granicę. Aktywny w tym swój udział miało kilku Żydów z Szydłowca, notowanych trzynastokrotnie51
. Kupcy ci spe-cjalizowali się w wywozie skór wołowych, koźlęcych i zamszowych, wosku
43 Ibidem, sygn. C1, k. 4–4v, 5v, 7; sygn. C2, k. 5v, 6v; sygn. C3, k. 3v–4, 6v; sygn. C4, k. 3v, 5v–6.
44 Ibidem, sygn. C11, k. 1v–2v, 3v.
45
Por. D. Molenda, op. cit., s. 92.
46
APK, Teki Ambrożego Grabowskiego, sygn. E 48, s. 470, 485.
47 Ibidem, s. 480. 48 Ibidem, s. 483, 484, 487. 49 BPANKr, rkps. 1563. 50 Ibidem, rkps. 1565, k. 14v. 51 Ibidem, rkps. 1564, k. 1v, 2, 12, 13v, 18, 19v, 23, 24, 25v, 28, 28v–29.
Szymon Kazusek
32
i kurdybanów. Osobliwością są tu informacje o udziale w handlu Żydów z Pragi i Włodzimierza52
.
Źródłem pozwalającym na ustalenie roli Żydów w handlu na początku XVII w. jest księga komory brzeskiej z 1605 r.53
Zawiera ona liczne wzmianki o uczestnictwie kupców żydowskich w handlu między Koroną i Litwą. Szcze-gólną rolę, jak wynika z tego źródła, odgrywali Żydzi z Brześcia Litewskiego. Można zatem zaobserwować szczególne ich zainteresowanie rynkiem polskim, w tym głównie lubelskim. W Brześciu notowano również Żydów pochodzących z Wilna oraz Pińska. Nieliczne wzmianki informują o bezpośrednich przewo-zach towarów między Litwą a Śląskiem. Spośród miast koronnych utrzymują-cych kontakty za pośrednictwem Żydów rejestr wymienia: Lublin, Rzeszów, Warszawę i Międzyrzecz. Notowano również transporty między miastami ko-ronnymi a Grodnem.
Ważnych informacji dostarcza księga celna komory kaliskiej z lat 1647–
1655. Wskazuje ona wyraźnie na powiązania kupców pomiędzy Małopolską, ziemiami ruskimi a Wielkopolską, Prusami Królewskimi oraz Śląskiem. W spo-sób szczególny na szlakach prowadzących przez Kalisz wyróżniali się Żydzi krotoszyńscy, utrzymujący intensywne związki z Lublinem, Jarosławiem oraz Lwowem54. Przedmiotem ich handlu były jedynie skóry bydlęce, wołowe, safia-nowe i juchtowe. Stosunkowo często do Wielkopolski przybywali Żydzi lubel-scy, trudniący się głównie handlem lub przegonem wołów z dóbr szlacheckich55
. Do Lublina w interesach handlowych wyjeżdżali kupcy z Kalisza, Poznania i Leszna56. Żydów kaliskich można również dostrzec w Jarosławiu, Lwowie i Rzeszowie57. Do Jarosławia i Lwowa w interesach handlowych docierali Żydzi z Leszna58. Do miast wielkopolskich rzadko przybywali Żydzi z krakowskiego Kazimierza59. Zatem Kalisz, przyciągał handlujących z odleglejszych miast, odgrywających ważną rolę w życiu gospodarczym kraju.
Spośród rejestrów siedemnastowiecznych na uwagę zasługuje księga cła nowodworskiego z 1662 r. Już wspomniany Stanisław Hoszowski, badający wiślany handel zbożowy na podstawie tego źródła, stwierdził, że żydowscy uczestnicy spławu stanowili jedynie 2% wszystkich biorących w nim udział. Wskaźnik udziału Żydów w spławie zbożowym tego roku okazał się jeszcze mniejszy, gdy za podstawę obliczeń przyjęto ilość zboża w przeliczeniu na
52
Ibidem, k. 28.
53
Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, Oddział Rękopisów, sygn. At 13161 (mikrofilm), passim.
54 APP, Księgi wielkopolskich komór celnych, sygn. C 13, k. 41, 44, 65, 80v, 87v, 94v, 97v, 100– 100v, 107v, 109, 110, 112–112v, 154. 55 Ibidem, k. 13, 14, 15, 16v, 33, 37v, 38v, 53v, 54, 55v, 75, 76, 78v, 91. 56 Ibidem, k. 1, 58, 88, 94v, 98, 101, 111v. 57 Ibidem, k. 45, 53v, 60v, 67, 92v. 58 Ibidem, k. 47, 53–54v, 60, 68, 75, 111v. 59 Ibidem, k. 14v, 49v, 75v.
Rola Żydów w handlu polskim w XVI–XVIII wieku. Szkic do badań 33
jazdy (0,2%)60. Z poczynionych analiz całości rejestru komory nowodworskiej, obejmującej spław w „dół” jak i w „górę” Wisły wynika, że jedynie 17 razy odnotowano na wykazach celnych żydowskich uczestników handlu wiślanego lub towary do nich należące, z czego 9 zapisów dotyczyło spławu transportów w „dół”, zaś 8 w „górę” rzeki. Wśród uczestników spławu dolnego i górnego wymienieni zostali Żydzi z Janowca, Jarosławia, Kazimierza nad Wisłą, Leżaj-ska, Płocka, Przemyśla, Rzeszowa, Szydłowca, Tarnowa i Tykocina61. Wskazać należy, że np. śledzie sprowadzone przez Żydów to zaledwie 0,8% wszystkich przewożonych ryb tego gatunku, a udział Żydów w imporcie irchy czy tzw. „to-waru” wynosił odpowiednio 6,15% i 2,09%. Spławione przez Żydów skóry sta-nowiły zaledwie 0,33% całości, zaś wosk i płótno odpowiednio 3,02% i 27,56%. Warto dodać, że np. odnotowany na komorze popiół spławiany w dół Wisły w 100% był transportowany przez ludność wyznania mojżeszowego.
Interesującego materiału dostarczają zachowane w sztokholmskim archi-wum rejestry komory dybowskiej z lat 1656–165862. Źródło to jest niezwykle istotne z uwagi na czasy, w których kupcom przyszło prowadzić działalność handlową. Łączna liczba zapisów mówiących o przepływie towarów wynosi odpowiednio: 2388 w 1656 r. (z wyłączeniem pierwszego kwartału), 7822 w 1657 r., 1955 w 1658 r. (ale tylko w pierwszym kwartale oraz w miesiącach maju i czerwcu)63, z czego tylko 36 informuje o udziale kupców żydowskich