Główne składowe bilansu płatniczego obejmują rachunek obrotów bieżących (a w tym obroty towarami i usługami, dochody pierwotne i wtórne), kapitałowy, finan-sowy, a także salda błędów i opuszczeń. Jak wskazywał Misala (2011), przez pierwsze dwie dekady transformacji gospodarczej w Polsce bilans płatniczy kształtował się w sposób typowy dla gospodarki doganiającej. Oznaczało to, że deficyt w rachunku obrotów bieżących równoważony był napływem kapitału zagranicznego, a także transakcjami dokonywanymi głównie przez bank centralny, które miały na celu równoważenie bilansu płatniczego. W latach 2007–2014 istotnymi czynnikami, które wpłynęły na zmiany elementów składowych polskiego bilansu płatniczego, były m.in. następstwa kryzysu w gospodarce światowej po 2007 r., rosnący napływ do Polski środków z funduszy UE, zmiany strukturalne zachodzące w samej gospodarce, a w tym szybszy wzrost eksportu towarów niż ich importu odnotowywany w ostatnich latach, a także rosnące okresowo potrzeby pożyczkowe sektora rządowego.
Jak wynika z danych zaprezentowanych na rysunku 4.2, w okresie tuż przed załamaniem handlu światowego i na początku kryzysu w gospodarce światowej, jaki nastąpił po 2007 r. Polska odnotowała pogorszenie bilansu rachunku bieżącego, które wynikało głównie z pogłębienia się deficytu w handlu towarami. Początek roku 2009, który przyniósł załamanie w handlu światowym i spadek polskiego eksportu denominowanego w EUR paradoksalnie doprowadził do poprawy polskiego bilansu handlowego. Wynikało to głównie z szybszego spadku importu od eksportu, a w tym w szczególności ze spadku importu dóbr pośrednich – w handlu którymi Polska odno-towywała największy deficyt. Później jednak nastąpiło ożywienie handlu zagranicz-nego, które spowodowało powrót deficytu w rachunku bieżącym do poziomu sprzed załamania handlu. Na początku 2012 r. opisane trendy odwróciły się i w kolejnych latach Polska odnotowywała systematyczną poprawę bilansu płatniczego. Poprawa ta wynikała głównie z ciągłej poprawy salda obrotów towarowych, która następowała w wyniku szybkiego wzrostu polskiego eksportu. Rosła również nadwyżka w saldzie obrotów usługami. Czynnikiem, który negatywnie wpływał na bilans rachunku bieżącego w całym analizowanym okresie, było ujemne saldo dochodów. Wynikało ono głównie z wysokich dochodów uzyskiwanych przez bezpośrednich inwestorów zagranicznych i inwestorów portfelowych. Pozytywnie na bilans dochodów wpływały transfery środków przekazanych do kraju przez migrantów, ale nie były one w stanie zrównoważyć bilansu dochodów.
Rysunek 4.2. Rachunek bieżący i kapitałowy w ujęciu kwartalnym, 2007–2014
Źródło: jak pod rys. 4.1.
Kolejną składową bilansu płatniczego jest rachunek kapitałowy, którego istotną częścią składową są transfery kapitałowe o charakterze bezzwrotnym przeznaczone na finansowanie środków trwałych, umorzenia długu oraz nabywanie i zbywanie aktywów niefinansowych oraz nieprodukowanych, a także rozliczenia wpływów i wypłat z tytułu transferów kapitałowych, praw własności itp. Ta pozycja polskiego bilansu płatniczego zdeterminowana jest głównie przez napływy środków z funduszy UE. Polska w całym analizowanym okresie odnotowywała nadwyżkę w rachunku kapitałowym i nadwyżka ta rosła, co wynikało z rosnących transferów środków pomocowych przeznaczanych w dużym stopniu na inwestycje. W efekcie łączny bilans rachunku bieżącego i kapitałowego w latach 2013 i 2014 był dodatni.
W latach 2007–2014, jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 4.11, nastą-piły istotne zmiany w kształtowaniu się poszczególnych komponentów rachunku finansowego. W całym analizowanym okresie odnotowywano wysokie napływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) z wyjątkiem 2013 r., kiedy saldo napły-wów tych inwestycji było zbliżone do zera. Relatywnie niską wartość napływu tych inwestycji do Polski odnotowano także w roku 2012. W pozostałych latach napływy BIZ były stosunkowo wysokie – w tym nawet w krytycznym dla rozwoju kryzysu globalnego roku 2009. Saldo napływu inwestycji portfelowych do Polski w latach 2007 i 2008 było ujemne. Od roku 2009 odnotowano istotny wzrost wartości tych inwestycji, które były lokowane głównie w obligacje skarbu państwa. Napływ tego typu inwestycji istotnie spadł w latach 2013 i 2014. Napływ pozostałych inwestycji związany był ze zwiększeniem zobowiązań zagranicznych przedsiębiorstw z tytułu kredytów oraz zwiększenia zobowiązań zagranicznych NBP (NBP 2014a). Wartość tego napływu była bardzo wysoka w latach 2007 i 2008, a potem istotnie spadła – osią-gając ujemną wartość w 2012 r. i niewysokie dodatnie wartości w latach 2013 i 2014.
W omawianym okresie istotnie wzrosły również polskie BIZ. Ich wartość była najniższa w latach 2012 i 2013 (odpowiednio 0,45 i –2,77 mld EUR). Polskie inwestycje portfelowe za granicą ulegały dużym wahaniom. Najwyższe wartości osiągnęły one w latach 2007 i 2014 (4,60 i 5,15 mld EUR); w pozostałych latach ich wartości były znacznie niższe i dwukrotnie ich wartość była ujemna. Podobnym wahaniom podle-gały także pozostałe inwestycje. Saldo wynikające z rozliczeń transakcji związanych z pochodnymi instrumentami finansowymi pomiędzy rezydentami a nierezydentami w latach 2007–2011 było dodatnie choć niewysokie. Niewielkie ujemne wartości tego salda zaczęto odnotowywać po roku 2011. Wahaniom podlegały też oficjalne aktywa rezerwowe. Istotną zmianą, która wynikła w dużym stopniu z następstw kryzysu po 2007 r., był wzrost zadłużenia brutto polskiej gospodarki, które wzrosło ze 134,3 mld EUR na początku 2007 r. do 292,5 mld EUR pod koniec trzeciego kwar-tału 2014 roku. W ramach tego wzrostu najbardziej negatywnym zjawiskiem wydaje
się być wzrost zadłużenia zagranicznego sektora rządowego w omawianym okresie – z 53,5 mld EUR do 119,3 mld (rysunek 4.3).
Tabela 4.11. Rachunek finansowy, mld EUR, 2007–2014
Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014a Rachunek finansowy –18,24 –28,40 –14,09 –23,07 –19,93 –9,36 –5,40 –4,99
Pasywa 40,41 23,90 27,35 44,88 30,02 18,46 4,75 16,57
Inwestycje bezpośrednie 18,25 9,72 10,11 13,36 13,27 5,63 0,07 10,24 Inwestycje portfelowe –0,02 –3,66 11,30 21,89 11,73 15,64 1,73 5,51 Pozostałe inwestycje 22,18 17,84 5,94 9,63 5,01 –2,81 2,95 0,82
Aktywa 11,34 –2,82 1,55 9,49 5,28 2,50 –0,84 12,74
Inwestycje bezpośrednie 5,41 2,96 4,37 6,59 3,17 0,45 –2,77 4,24 Inwestycje portfelowe 4,60 –1,70 1,04 0,62 –0,61 0,34 1,65 5,15 Pozostałe inwestycje 1,32 –4,08 –3,86 2,28 2,72 1,72 0,28 3,34 Pochodne instrumenty
finansowe 1,46 0,74 1,30 0,82 0,12 –2,13 –0,57 –0,21
Oficjalne aktywa rezerwowe 9,38 –2,43 10,41 11,50 4,70 8,73 0,75 –0,95
a Dane za 3 kwartały 2014.
Źródło: jak pod tab. 4.1.
Rysunek 4.3. Zadłużenie zagraniczne brutto Polski, 2007–2014
0 50 100 150 200 250 300 350
1kw–2007 3kw–2007 1kw–2008 3kw–2008 1kw–2009 3kw–2009 1kw–2010 3kw–2010 1kw–2011 3kw–2011 1kw–2012
3kw–2012 1kw–2013 3kw–2 013
1kw–2014 3kw–2014
Miliardy euro
Inwestycje bezpośrednie: instrumenty dłużne Pozostałe sektory
MIF z wyłączenim NBP Narodowy Bank Polski
Sektor rządowy
Uwagi: Dane za 3 kwartały 2014.
Źródło: jak pod rys. 4.1.