Wpływ kryzysu na handel zagraniczny warto rozpocząć od analizy handlu dobrami pośrednimi i finalnymi, w tym konsumpcyjnymi i kapitałowymi. Analiza zmian bilansu handlowego towarami w podziale na dobra pośrednie, kapitałowe oraz konsumpcyjne – zaprezentowanego w tabeli 4.3 – wskazuje, że największy deficyt w handlu towarami Polska odnotowuje w przypadku dóbr pośrednich. W latach 2007–2014 deficyt w handlu tymi dobrami wahał się w granicach 15,7–23,5 mld EUR.
Deficyt w polskim handlu dobrami kapitałowymi w latach 2007–2014 spadł z 10 do 2,8 mld EUR, natomiast nadwyżka w handlu dobrami konsumpcyjnymi utrzymywała się w całym okresie i wzrosła z 11,3 do 21,3 mld EUR. Ponadto, jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 4.4, w 2014 r. 50,4% wartości eksportu towarów stano-wił eksport dóbr pośrednich i był on niższy w porównaniu do 2007 r. o 4 p.p., a jego
wartość nominalna w tym okresie wzrosła o 27,6 mld EUR. Import tych dóbr w 2014 r.
stanowił natomiast 61,4% wartości importu towarów ogółem i była to wartość zbliżona do tej, jaką odnotowano na początku analizowanego okresu. Import dóbr pośrednich w analizowanym okresie wzrósł proporcjonalnie do importu towarów ogółem z 72,5 do 100,2 mld EUR w 2014 r. Eksport dóbr kapitałowych w 2014 r. odpowiadał za kolejne 14,5% eksportu towarów i jego udział w porównaniu do 2007 r. wzrósł o 3 p.p. – przy nominalnym wzroście o 12,2 mld EUR. Udział importu tych dóbr w imporcie towarów ogółem w badanym okresie spadł z 18,5% do 16,4%, a w wartościach nominalnych wzrósł z 21,7 do 26,7 mld EUR. Natomiast eksport dóbr konsumpcyjnych w 2014 r.
sięgał 35,1% wartości eksportu towarów i był o 0,9 p.p. wyższy niż w 2007 r. – a w war-tościach nominalnych wzrósł on o 22,9 mld EUR. Jednocześnie import towarów konsumpcyjnych zwiększył swój udział w imporcie towarów ogółem z 20 do 22,3%, a w wartościach nominalnych wzrósł o 12,9 mld EUR.
Tabela 4.3. Zmiany wartości polskiego eksportu i importu dóbr pośrednich, kapitałowych i konsumpcyjnych, mld EUR, 2007–2014
Lata Pośrednie Kapitałowe Konsumpcyjne
Import Eksport Bilans Import Eksport Bilans Import Eksport Bilans
2007 72,5 55,3 –17,2 21,7 11,7 –10,0 23,5 34,8 11,3
2008 84,1 60,6 –23,5 24,8 14,7 –10,1 29,1 40,2 11,1
2009 61,4 45,7 –15,7 18,5 12,7 –5,8 24,7 39,1 14,4
2010 80,1 59,9 –20,2 22,2 15,0 –7,2 29,1 45,3 16,2
2011 93,3 70,3 –23,0 23,9 17,4 –6,6 30,3 47,7 17,4
2012 95,0 74,7 –20,3 24,6 19,4 –5,2 30,9 50,0 19,1
2013 93,9 78,0 –15,9 25,8 22,3 –3,5 32,8 53,8 21,0
2014 100,2 82,9 –17,3 26,7 23,9 –2,8 36,4 57,7 21,3
Zmiana 2008–2009 –22,7 –14,9 –6,3 –2,0 4,3 –4,5 –1,1
2009 (2008 = 100) 73,0 75,4 2,4 74,6 86,3 84,7 97,2 12,5
Zmiana 2007–2014 27,7 27,6 –0,1 5,0 12,2 7,2 12,9 22,9 10,0
2014 (2007 = 100) 138,3 149,8 123,1 203,9 154,8 166,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu (baza: ext_st_28msbec).
Powyższe dane oznaczają, że polski handel zagraniczny zdominowany był przez międzynarodowe powiązania wewnątrz globalnych łańcuchów wartości i Polska jest zarówno dostawcą, jak i odbiorcą dóbr pośrednich. Międzynarodowe powiązania polskiej gospodarki wewnątrz europejskich i globalnych łańcuchów wartości były silniejsze, gdy kierowały się wstecz tych łańcuchów, a nie do przodu i duża część polskiego importu miała charakter zaopatrzeniowy na potrzeby procesów
produk-cyjnych. Powiązania do przodu łańcuchów wartości były słabsze niż te wstecz, gdy analizuje się handel samymi dobrami pośrednimi. Jednak w latach 2007–2014 Polska umocniła swoją pozycję na końcu łańcuchów produkcyjnych jako eksporter i dostawca dóbr dla odbiorców finalnych – w tym dóbr konsumpcyjnych i kapitałowych.
Tabela 4.4. Zmiany wartości polskiego eksportu i importu dóbr pośrednich, kapitałowych i konsumpcyjnych, % importu lub eksportu towarów, 2007–2014
Lata Pośrednie Kapitałowe Konsumpcyjne
Import Eksport Import Eksport Import Eksport
2007 61,6 54,3 18,5 11,5 20,0 34,1
2008 60,9 52,4 17,9 12,7 21,1 34,8
2009 58,7 46,9 17,7 13,0 23,6 40,1
2010 61,0 49,9 16,9 12,5 22,1 37,6
2011 63,2 51,9 16,2 12,8 20,5 35,3
2012 63,2 51,8 16,3 13,5 20,5 34,7
2013 61,6 50,6 16,9 14,5 21,5 34,9
2014 61,4 50,4 16,4 14,5 22,3 35,1
Zmiana 2008–2009 –2,2 –5,5 –0,2 0,3 2,5 5,3
Zmiana 2007–2013 –0,2 –4,0 –2,1 3,0 2,3 0,9
Uwagi: W szacunkach udziałów różnych typów dóbr w handlu pominięto wartości dóbr niezaliczonych do żadnej z powyż-szych kategorii. Wartość takich dóbr nie przekraczała jednak zwykle 1–2%.
Źródło: jak pod tab. 4.3.
Należy też odnotować, że w okresie kryzysu po 2007 r. handel dobrami pośred-nimi, kapitałowymi i finalnymi okazał się w różnym stopniu wrażliwy na zmiany koniunktury globalnej. Eksport dóbr pośrednich okazał się znacznie bardziej wraż-liwy na zmiany globalnej koniunktury niż eksport dóbr kapitałowych i konsumpcyj-nych. Przy czym najmniej wrażliwy na te zmiany był eksport dóbr konsumpcyjkonsumpcyj-nych.
W 2009 r. wartość eksportu dóbr pośrednich stanowiła 75,4% wartości eksportu tych dóbr z roku poprzedniego, podczas gdy wartość eksportu dóbr kapitałowych – 86,3%, natomiast wartość eksportu dóbr konsumpcyjnych – 97,2%. Zaobserwowana więk-sza wrażliwość handlu dobrami pośrednimi na kryzys po 2007 r. nie jest zjawiskiem zaskakującym. Jest ona następstwem tego, że przedsiębiorstwa w okresie kryzysu gospodarczego i tuż po nim są bardziej skłonne do ograniczenia poziomu zapasów i zamówień surowców oraz podzespołów w celu ograniczenia kosztów i produk-cji. Częściej też decydują się na koncentrację swojej działalności w ramach spółki macierzystej w celu odbudowy jej pozycji i ochrony istnienia (Drauz 2013). Jednak w okresach ożywienia gospodarczego handel dobrami pośrednimi zwykle cechuje się
szybszymi przyrostami niż handel dobrami finalnymi (Sturgeon, Memedovic 2011).
Wynika to z rosnącego zapotrzebowania na dobra pozwalające odbudować produk-cję, a także z tego, że recesja skutkuje wzrostem awersji do inwestowania w kapitał stały, co spowodować może skłonność do większego outsourcingu. Dodatkowym czynnikiem powodującym wzrost fragmentacji produkcji po kryzysach jest fakt, że firmy dążą do ograniczania kosztów i zwiększania elastyczności działania w celu ograniczenia ich podatności na skutki kolejnych kryzysów. Należy jednak odnotować, że w całym okresie 2007–2014 wyższe względne przyrosty eksportu odnotowano w przypadku eksportu dóbr finalnych, w tym kapitałowych i konsumpcyjnych, niż w przypadku dóbr pośrednich.
Należy też odnotować, że w handlu dobrami pośrednimi, kapitałowymi i kon-sumpcyjnymi w latach 2007–2014 zmiany wskaźników RCA – ujawnionych przewag względnych – wskazują, że Polska cechowała się wysokimi przewagami konkuren-cyjnymi w handlu dobrami konsumpkonkuren-cyjnymi. Systematycznie poprawiała się też pozycja Polski w handlu dobrami kapitałowymi. Pogorszenie wartości wskaźników RCA nastąpiło natomiast w przypadku handlu dobrami pośrednimi (tabela 4.5).
Tabela 4.5. Ujawnione przewagi względne (RCA) w polskim handlu dobrami pośrednimi, kapitałowymi i konsumpcyjnymi, 2007–2014
Dobra 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Pośrednie –0,13 –0,15 –0,23 –0,20 –0,20 –0,20 –0,20 –0,20
Kapitałowe –0,47 –0,34 –0,30 –0,30 –0,24 –0,19 –0,15 –0,12
Konsumpcyjne 0,54 0,50 0,53 0,53 0,54 0,53 0,48 0,45
Źródło: jak pod tab. 4.1.
W analizowanym okresie istotnie zmieniała się także struktura towarowa pol-skiego handlu towarami. Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 4.6, w latach 2007–2013 we wszystkich grupach towarowych za wyjątkiem towarów niesklasyfiko-wanych odnotowywano wyższe przyrosty eksportu niż importu. Największe względne przyrosty wartości importu w omawianym okresie odnotowano w przypadku olejów, tłuszczów i wosków (o 76,8%), żywności i zwierząt żywych (o 76%) oraz paliw mine-ralnych, smarów i materiałów pokrewnych (o 46%). Najmniej wzrósł natomiast import maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego (o 19,5%) oraz towarów przemysłowych sklasyfikowanych według surowca (o 3,7%). Natomiast import towarów niesklasyfi-kowanych spadł. Po stronie eksportu najwyższe względne przyrosty eksportu odno-towano natomiast w przypadku napojów i wyrobów tytoniowych (o 137,4%), olejów zwierzęcych i roślinnych oraz tłuszczów i wosków (o 133,9%). Z kolei najwolniej rósł eksport towarów przemysłowych sklasyfikowanych według surowca (o 29,4%),
maszyn urządzeń i sprzętu transportowego (o 36,4%) oraz różnych wyrobów prze-mysłowych (o 49,5%). Spadł jednocześnie eksport towarów niesklasyfikowanych.
Towarami, które okazały się najbardziej wrażliwe na wpływ załamania w handlu światowym w 2009 r., były:
• po stronie importu: towary niesklasyfikowane, paliwa mineralne, smary i mate-riały pokrewne, surowce niejadalne bez paliw, oleje zwierzęce i roślinne, tłuszcze i woski oraz towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca,
• po stronie eksportu: paliwa mineralne, smary i materiały pokrewne, surowce niejadalne bez paliw, towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca oraz towary niesklasyfikowane.
Względnie odporne na wpływ załamania w handlu światowym w 2009 r. były natomiast:
• po stronie importu: napoje i wyroby tytoniowe, żywność i zwierzęta żywe, różne wyroby przemysłowe oraz chemikalia i produkty pokrewne,
• po stronie eksportu: napoje i wyroby tytoniowe, żywność i zwierzęta żywe, maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy, różne wyroby przemysłowe.
Powyższe różnice w odporności różnych grup towarowych na załamanie handlu światowego w okresie kryzysu w gospodarce światowej zgodne były z ogólną pra-widłowością, że w okresach kryzysów popyt na trwałe dobra konsumpcyjne i dobra pośrednie spada szybciej niż na dobra zaspokajające konsumpcję bieżącą.
Tabela 4.6. Zmiany wartości polskiego eksportu i importu towarów w latach 2007–2013 i 2008–2009
Żywność i zwierzęta żywe 176,0 86,4 194,0 89,6
Napoje i wyroby tytoniowe 139,9 87,2 237,4 124,8
Surowce niejadalne bez paliw 139,4 62,6 159,0 66,0
Paliwa mineralne, smary i materiały
pokrewne 146,6 59,0 183,4 57,7
Oleje zwierzęce i roślinne, tłuszcze i woski 176,8 65,0 233,9 78,8
Chemikalia i produkty pokrewne 139,7 76,6 186,2 79,2
Towary przemysłowe sklasyfikowane
według surowca 103,7 65,9 129,4 71,0
Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 119,5 71,3 136,4 83,1
Różne wyroby przemysłowe 134,1 83,4 149,5 82,6
Niesklasyfikowane 83,6 38,7 32,9 78,4
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD.
Tabela 4.7. Struktura polskiego handlu towarami i ujawnione przewagi względne (RCA), 2007–2013
Towary 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Import
Żywność i zwierzęta żywe 5,23 5,55 6,87 6,52 6,50 6,94 7,35
Napoje i wyroby tytoniowe 0,57 0,51 0,63 0,63 0,59 0,63 0,64
Surowce niejadalne bez paliw 2,95 3,00 2,69 2,99 3,43 3,42 3,28 Paliwa mineralne, smary i materiały pokrewne 9,94 11,34 9,57 10,89 12,79 13,65 11,63 Oleje zwierzęce i roślinne, tłuszcze i woski 0,33 0,40 0,37 0,36 0,49 0,50 0,47 Chemikalia i produkty pokrewne 12,78 12,75 13,97 14,20 14,15 13,84 14,25 Towary przemysłowe sklasyfikowane według
surowca 20,77 18,35 17,30 17,62 18,10 17,17 17,20
Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 35,26 34,93 35,65 34,49 31,72 31,97 33,65
Różne wyroby przemysłowe 8,42 8,83 10,54 10,10 9,73 8,90 9,01
Niesklasyfikowane 3,75 4,34 2,41 2,21 2,48 2,98 2,51
Eksport
Żywność i zwierzęta żywe 8,30 8,27 9,31 9,16 9,24 10,32 10,96
Napoje i wyroby tytoniowe 0,83 0,91 1,43 1,32 1,26 1,35 1,34
Surowce niejadalne bez paliw 2,25 2,16 1,79 2,26 2,30 2,30 2,43 Paliwa mineralne, smary i materiały pokrewne 3,76 4,25 3,08 4,15 4,90 5,00 4,70 Oleje zwierzęce i roślinne, tłuszcze i woski 0,20 0,21 0,21 0,21 0,20 0,23 0,32 Chemikalia i produkty pokrewne 7,24 7,75 7,72 8,55 8,94 9,10 9,17 Towary przemysłowe sklasyfikowane według
surowca 22,79 21,37 19,08 20,07 21,24 21,03 20,08
Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 40,83 41,16 43,01 41,63 39,21 37,78 37,91 Różne wyroby przemysłowe 12,58 12,24 12,72 12,58 12,53 12,43 12,81
Niesklasyfikowane 1,22 1,69 1,66 0,07 0,17 0,45 0,27
RCA
Żywność i zwierzęta żywe 0,46 0,40 0,30 0,34 0,35 0,40 0,40
Napoje i wyroby tytoniowe 0,37 0,58 0,81 0,75 0,76 0,76 0,74
Surowce niejadalne bez paliw –0,27 –0,33 –0,40 –0,28 –0,40 –0,39 –0,30 Paliwa mineralne, smary i materiały pokrewne –0,97 –0,98 –1,13 –0,96 –0,96 –1,00 –0,91 Oleje zwierzęce i roślinne, tłuszcze i woski –0,50 –0,64 –0,58 –0,56 –0,88 –0,78 –0,38 Chemikalia i produkty pokrewne –0,57 –0,50 –0,59 –0,51 –0,46 –0,42 –0,44 Towary przemysłowe sklasyfikowane według
surowca 0,09 0,15 0,10 0,13 0,16 0,20 0,15
Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 0,15 0,16 0,19 0,19 0,21 0,17 0,12
Różne wyroby przemysłowe 0,40 0,33 0,19 0,22 0,25 0,33 0,35
Niesklasyfikowane –1,12 –0,95 –0,37 –3,49 –2,71 –1,88 –2,22
Źródło: jak pod tab. 4.6.
Oprócz analizy zmian w handlu światowym w okresie kryzysu, a także w całym okresie po 2007 r. istotne znaczenie ma również zbadanie – zaprezentowanej w tabeli 4.7 – struktury handlu towarami, a także ujawnionych przewag względnych w tym handlu. Z analizy tabeli wynika, że w 2013 r. najwyższy udział w imporcie miały maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy (33,65%), towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca (17,2%), chemikalia i produkty pokrewne (14,25%), paliwa mineralne, smary i materiały pokrewne (11,63%) oraz różne wyroby prze-mysłowe (9,01%). Łącznie odpowiadały one za 85,74% wartości importu towarów.
W porównaniu do 2007 r. ich udział obniżył się o 1,43 p.p. Z kolei najwyższy udział w 2013 r. w eksporcie towarów miały: maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy (37,91%), towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca (20,08%), różne wyroby przemysłowe (12,81%), żywność i zwierzęta żywe (10,96%) oraz chemikalia i produkty pokrewne (9,17%). Łącznie odpowiadały one za 90,93% wartości eksportu towarów ogółem, a ich udział w eksporcie w porównaniu do 2007 r. spadł o 0,81 p.p.
Należy jednocześnie odnotować, że dodatnie wartości wskaźnika ujawnionej przewagi względnej odnotowywano w całym badanym okresie w odniesieniu do pięciu grup towarów: napoje i wyroby tytoniowe (0,37 w 2007 r. i 0,74 w 2013 r.), żywność i zwierzęta żywe (0,46 w 2007 r. i 0,40 w 2013 r.), różne wyroby przemysłowe (0,40 w 2007 r. i 0,35 w 2013 r.), towary przemysłowe sklasyfikowane według surowca (0,09 w 2007 r. i 0,15 w 2013 r.) oraz maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy (0,15 w 2007 r. i 0,12 w 2013 r.). W tym samym okresie najniższe wartości wskaźników RCA odnotowywano w takich grupach towarowych, jak: niesklasyfikowane (–1,12 w 2007 r. i –2,22 w 2013 r.), paliwa mineralne, smary i materiały pokrewne (–0,97 w 2007 r. i –0,91 w 2013 r.), chemikalia i produkty pokrewne (–0,57 w 2007 r. i –0,44 w 2013 r.), oleje zwierzęce i roślinne, tłuszcze i woski (–0,5 w 2007 r. i –0,38 w 2013 r.) oraz surowce niejadalne bez paliw (–0,27 w 2007 r. i –0,3 w 2013 r.).
Ostatnim wskaźnikiem opisującym strukturę i konkurencyjność polskiego eks-portu w badanym okresie jest udział dóbr wysokiej techniki w eksporcie ogółem. Dane dotyczące tego zagadnienia zaprezentowano w tabeli 4.8. Z analizy tej tabeli wynika, że w latach 2007–2013 udział dóbr wysokiej techniki w polskim eksporcie wzrósł z 3% do 6,7%. Co ciekawe, udział ten w 2013 r. był wyższy niż w wielu gospodarkach tzw. starej UE – w tym Grecji, Portugalii, Hiszpanii, Włoszech a także Finlandii1 oraz wyższy niż w niektórych krajach, które weszły do UE w 2004 r. i później, a w tym:
Bułgarii, Słowenii, Rumunii i Litwie. Był on jednak wciąż niższy niż średni udział
1 W latach 2007–2013 udział dóbr wysokiej techniki w eksporcie Finlandii zmalał z 17,5% do 6,2%. Spa-dek ten wynikał m.in. z faktu, że eksport ten w Finlandii był zdominowany przez koncern Nokia. Problemy Nokii po 2007 r. i błędy w stosowanej strategii rozwoju spowodowały znaczne ograniczenie jej pozycji ryn-kowej i przejęcie przez Microsoft.
dóbr wysokiej techniki w eksporcie całej UE28, w której – w badanym okresie – był on stabilny i wahał się w granicach 15,3–17,1%.
Tabela 4.8. Udział dóbr wysokiej techniki w eksporcie krajów UE, 2007–2013, w %
Kraj 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Grecja 4,4 5,0 5,5 4,6 4,1 3,2 2,6
Portugalia 6,8 6,3 3,7 3,0 3,1 3,4 3,4
Bułgaria 3,5 3,6 4,6 4,1 3,7 3,8 4,0
Hiszpania 4,2 4,2 4,8 4,8 4,8 5,0 5,5
Słowenia 4,6 5,2 5,5 5,3 5,3 5,2 5,5
Rumunia 3,5 5,4 8,2 9,8 8,8 6,3 5,6
Litwa 7,3 6,5 5,8 6,0 5,6 5,8 5,8
Finlandia 17,5 17,3 13,9 10,0 8,0 7,3 6,2
Włochy 6,0 5,9 6,8 6,5 6,4 6,4 6,6
Polska 3,0 4,3 5,7 6,0 5,1 6,0 6,7
Chorwacja 6,5 6,7 7,6 7,0 5,8 7,2 6,9
Łotwa 4,6 4,6 5,3 4,8 6,7 6,4 8,0
Belgia 6,6 6,8 8,8 8,4 7,7 8,6 8,7
Dania 11,7 10,7 12,3 9,3 9,3 9,4 9,3
Słowacja 5,0 5,2 5,9 6,6 6,6 8,2 9,5
Szwecja 13,3 13,2 14,6 14,5 13,8 12,8 13,0
Niemcy 13,0 12,4 14,0 14,0 13,5 14,2 14,2
Austria 11,1 10,8 11,7 11,8 11,2 12,8 14,2
Estonia 7,8 7,5 6,9 10,4 14,8 14,1 14,8
Czechy 14,1 14,1 15,2 16,1 16,4 16,1 15,0
UE28 16,1 15,4 17,1 16,1 15,4 15,7 15,3
Wielka Brytania 16,8 15,4 19,0 17,6 16,4 17,4 15,4
Węgry 21,3 20,2 22,2 21,8 20,9 17,3 16,1
Niderlandy 18,3 16,2 18,4 18,6 17,2 18,8 17,7
Cypr 14,6 19,1 20,1 19,3 14,8 11,7 18,1
Irlandia 25,7 24,3 22,1 18,9 20,3 20,7 19,8
Francja 16,7 17,6 19,7 20,4 18,7 20,0 20,3
Luksemburg 32,9 35,6 41,9 29,4 25,8 27,1 22,2
Malta 42,8 38,3 35,2 32,9 30,1 29,6 28,6
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu (baza: htec_si_exp4).