Brat Mikołaj z Krakowa, kronikarz klasztorny

Obok Jakuba z Paradyża wydaje się najważniejszą z osób, które parały się w średniowiecznym opactwie cystersów w Mogile pracą pi-sarską. Jest autorem kroniki klasztornej, w której mamy zanotowane najstarsze informacje o kodeksach znajdujących się w klasztorze i o ich twórcach306. Trzeba przy tym dodać, że w swoim dziele zawarł pew-ne wiadomości o sobie. Zgodnie z nimi pochodził z Krakowa i w wieku 15 lat wstąpił, w roku 1452, do klasztoru w Mogile. Sporządził liczne księgi, przy czym opisał pontyfikaty rządzących do jego czasów opa-tów307. Prawdopodobnie prowadził bibliotekę i archiwum klasztorne. Znaczna wiedza bibliofilska byłaby wynikiem tych doświadczeń, podob-nie jak i sporządzony przez podob-niego kopiarz dokumentów308.

Mikołaj z Krakowa urodził się w roku 1437309. Wstąpił do cyster-sów w Mogile za pontyfikatu opata Tomasza. Poprzez małżeństwo swojej matki skoligacony był z opatem Piotrem Hirszbergiem. Według wydawcy kroniki klasztornej, Wojciecha Kętrzyńskiego, jako młody zakonnik odbył podróż po Bawarii i Wirtembergii, gdzie przebywał w klasztorach cysterskich Maulbronn, Raitenhaslach oraz Waldsas-sen. Nie można ustalić, czy doszedł do jakichś wyższych godności w zakonie, ponieważ nic o tym nie wspomina. Będąc już w wieku pode-szłym (68 lat) rozpoczął pracę nad kroniką klasztorną. Prócz kroniki sporządził kopiarz Liber monasterii Clarae Tumbae, in quo privilegia,

donationes, approbationes summorum pontificum, regum, ducum etc. continentur. Data śmierci Mikołaja nie przechowała się w źródłach,

ale wydawca kroniki przypuszcza, że zmarł w 1505 lub początkach roku 1506310. Nie uzasadnia tego poglądu, ale wniosek taki można wy-prowadzić z faktu, że Mikołaj z Krakowa doprowadził swoją kronikę

306 Stanisław Tomkowicz, Powiat..., s. 134; Hanna Kuna, Z dziejów biblioteki..., s. 50–51; por. Alfred Świerk, Z problematyki badań..., s. 16. Na temat kroniki Mikołaja jako źródła do dziejów skryptorium – patrz cz. 1.

307 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 462. 308 Edward Gigilewicz, Mikołaj z Krakowa…, s. 1000.

309 Władysław Łuszczkiewicz, Wieś Mogiła..., s. 18.

310 Wojciech Kętrzyński, [Wstęp do:] Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii

Claratumbensis..., s. 429; por. także Marcin Starzyński, Katalog opatów mogilskich...,

do roku 1505311. Śmierć mogła przerwać jego pracę. Za zupełnie nie-uzasadniony należy przyjąć pogląd Józefa Szujskiego jakoby Mikołaj zmarł w latach 1503–1522312.

Egzemplarz kroniki zachował się w Bibliotece Czartoryskich313. W Archiwum Cystersów Mogilskich znajduje się późniejsza, nowożyt-na kopia314, zapewne ta, której bezskutecznie poszukiwał Wojciech Kę-trzyński315. Jego zdaniem oryginał jest autografem. Jest to papierowy kodeks in folio. Wcześniej rękopis był własnością hrabiego Aleksandra Przeździeckiego, który kupił go w Krakowie ze spuścizny po zmarłym jego poprzednim właścicielu – Muczkowskim. Na końcu każdego życio-rysu opata w XVII stuleciu dopisano panegiryczne wiersze Mateusza Kwaśniewskiego. Niejednokrotnie na marginesach kodeksu widnieją późniejsze noty i uwagi historyczne pochodzące częściowo z dzieła Mie-chowity. Sam autor kroniki – Mikołaj – ozdobił swoje dzieło podobizna-mi opatów od początku istnienia klasztoru aż do roku 1505. Wizerunki te znajdują się zawsze po dwa na jednej stronie, a ich estetyka i uroda dowodzą „[...], że Mikołaj z Krakowa był niewątpliwie lepszym mala-rzem aniżeli historykiem”316. Rysunki te wykonano piórem i dobitnie świadczą o talencie autora. Dawnych opatów narysował według przed-stawień na nagrobkach, czego dowodzi „pewne pochylenie głowy, tak jak gdyby rysownik miał przed sobą leżącą figurę”, niestandardowo, w sposób zindywidualizowany i humorystyczny. Sześciu współczesnych sobie opatów rysował z natury, mogą być to więc ich portrety. Nato-miast wizerunki dwóch ostatnich opatów – z połowy XVI stulecia – wy-konano już inną ręką317. Zdaniem Barbary Miodońskiej przedstawienia opatów mogilskich powstały w wyniku inspiracji wcześniejszych malo-wideł ściennych i zgodnie z manierą „jesieni średniowiecza” zawierają akcenty humoru i satyry318.

Obok kroniki Mikołaj z Krakowa miał sporządzić i inne dzieła. Franciszek Uryga notuje, że były to: Liber Monasterii Clarae-Tumbae,

in quo privilegia, donationes, approbationes Summorum Pontificum, regum, ducum, etc. continentur z roku 1505, Sermones ab Adventu ad

311 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 475–480. 312 Józef Szujski, Wiadomość historyczna..., s. 14.

313 BC, Dział Rękopisów, sygn. 3061 IV; Władysław Łuszczkiewicz, Wieś Mogiła..., s. 18.

314 Katalog archiwum..., s. 112, poz. 25.

315 Wojciech Kętrzyński, [Wstęp do:] Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii

Claratumbensis..., s. 432.

316 Tamże, s. 431.

317 Tenże, [Komunikat], s. LXIII.

Pascha oraz Sermones de Beata Virgine Maria319. Dzieła te jako zacho-wane notuje katalog Archiwum Cystersów Mogilskich320.

Z punktu widzenia badań nad działalnością pisarską skryptorium w Mogile osoba brata Mikołaja z Krakowa wydaje się szczególnie waż-na. Jego kronika zawiera najstarsze wzmianki o pisarzach klasztor-nych i ich dziełach. Nie pominął przy tym i swojej osoby – zamieścił szereg informacji o charakterze autobiograficznym. Urodził się w roku 1437, a jego matka wyszła za mąż za niejakiego Mikołaja, brata opata klasztoru cystersów w Mogile – Piotra Hirszberga. Być może to spowo-dowało, że mając lat 15, w roku 1452, wstąpił do wyżej wymienionego klasztoru. W wieku podeszłym, mając już 68 lat, przystąpił do pisania kroniki klasztornej. Według literatury naukowej zachowany jej tekst jest autografem ozdobionym przez autora rysunkami opatów, z których sześciu mu współczesnych mogło zostać sportretowanych z natury. Mi-kołaj pozostawił po sobie jeszcze inne dzieła: Liber Monasterii

Clara-e-Tumbae, in quo privilegia, donationes, approbationes Summorum Pontificum, regum, ducum, etc. continentur i Sermones ab Adventu ad Pascha jak również Sermones de Beata Virgine Maria. Zgon Mikołaja

nastąpił w roku 1505, ewentualnie w 1506. Świadczy o tym tekst jego klasztornej kroniki doprowadzony do roku 1505. Wygląda więc na to, że śmierć nie pozwoliła mu na kontynuowanie dzieła.

3.13. Podsumowanie

Osoby pracujące w skryptorium klasztoru cystersów w Mogile moż-na zaprezentować w formie tabelarycznej ukazującej ich imiomoż-na oraz czas aktywności.

W sumie możemy naliczyć 12 imiennie znanych zakonników zwią-zanych ze skryptorium klasztoru cystersów w Mogile do początków XVI stulecia. Trzech z nich (Herman, Engelbert i Piotr Hirszberg) było opatami. Jeden – Jakub z Paradyża miał stopień naukowy doktora i był znanym uczonym oraz profesorem uniwersytetu krakowskiego. Sied-miu kopiowało lub iluminowało kodeksy (Ludwik, Jan Wartenberg, Arnold, Mikołaj Brygier, brat N, Jerzy z Sambora i Mikołaj). Jeden (Mikołaj z Krakowa) był m.in. kronikarzem klasztornym.

Wzmianki imienne w wieku XIII i XIV są nieliczne i łącznie dotyczą czterech osób (opata Hermana, Engelberta i braci Ludwika oraz Jana Wartenberga). Najwięcej informacji mamy z XV stulecia – po czterech

319 Franciszek Uryga, Claraetumbae (vulgo Mogila)..., s. 310. 320 Katalog archiwum..., s. 112 (poz. 25), 250–252 (poz. 624 i 625).

imiennie znanych zakonników z pierwszej (brat Arnold, dr Jakub z Pa-radyża, bracia Mikołaj Brygier oraz N) i z drugiej jego połowy (opat Piotr Hirszberg oraz bracia Jerzy z Sambora, Mikołaj iluminator i Mikołaj z Krakowa, kronikarz). W wieku XV większa liczba informacji o osobach pracujących w skryptorium mogła wynikać ze wzrostu zatrudnienia spowodowanego intensywniejszą aktywnością pisarską. Zapewne była ona wynikiem zwiększenia roli intelektualnej opactwa i jego współpracą z uniwersytetem krakowskim. Szczególne znaczenie miało tutaj kształ-cenie się cystersów i ich działalność naukowo-dydaktyczna321. Ponadto nie bez wpływu mogła być kwestia pożaru klasztoru w roku 1447 i chęci uzupełnienia ewentualnych strat w księgozbiorze322.

Lp. Osoba pracująca w skryptorium Czas aktywności

1 Opat Herman 1277–1283

2 Brat Ludwik 1277–1283

3 Opat Engelbert 1283–1287

4 Brat Jan Wartenberg 1375/1376–1389

5 Brat Arnold 1412

6 Doktor Jakub z Paradyża 1420–1441

7 Brat Mikołaj Brygier 1426–1439

8 Brat N 1441

9 Brat Jerzy z Sambora 1461–1475

10 Brat Mikołaj 1461–1475

11 Opat Piotr Hirszberg 1461–1475

12 Brat Mikołaj z Krakowa 1452–1505/6

Źródło: opracowanie własne.

Do szczególnie płodnych pisarzy zaliczymy opata Engelberta, któ-ry napisał zaginiony Żywot św. Jadwigi oraz Kronikę polsko-śląską, Jana Wartenberga (skopiował De consideracione beati Bernhardi ad

Eugenium papam, Omeliare adventuale, Horologium sapiencie

Henry-ka Suzo), doktora Jakuba z Paradyża (około 140 prac, w tym 80 trakta-321 Hugo Leszczyński, Studia w klasztorach cysterskich..., s. 347–348; Krzysztof Ożóg, Kościół krakowski..., s. 133; Marta Kusznierewicz-Mikś, Studia cystersów

mogil-skich..., s. 566–567; Jerzy Kłoczowski, Prowincja polska cystersów w świetle akt kapituł generalnych tego zakonu z XV wieku, [w:] Polska w świecie. Szkice z dziejów kultury,

red. Jerzy Dowiat, Aleksander Gieysztor, Janusz Tazbir, Stanisław Trawkowski, War-szawa 1972, s. 188–190.

tów), Mikołaja Brygiera (skopiował Speculum Wincentego z Beauvais,

Catholicon Jana z Genui i Summa confessorum pióra Astezana), jak

również Mikołaja z Krakowa (Liber Monasterii Clarae-Tumbae, in quo

privilegia, donationes, approbationes Summorum Pontificum, regum, ducum, etc. continentur i Sermones ab Adventu ad Pascha, Sermones de Beata Virgine Maria, a przede wszystkim Chronicon monasterii Claratumbensis ordinis Cisterciensis).