Brat Jan Wartenberg

Jego osobę wymienia kronika klasztorna Mikołaja z Krakowa. Zgod-nie z nią Jan w pierwszym roku pontyfikatu opata Piotra Lipki spisał pięć ksiąg De consideracione beati Bernhardi ad Eugenium papam158. Według wydawcy byłby to rok 1376159. Ponadto 10 września 1380 r. wy-konał inne dzieło – Omeliare adventuale, zwane także de adventu

Do-mini. Jan Wartenberg został określony w kronice jako „brat” – [...] per

manus fratris Iohannnis Warty(i)nberg160. Wreszcie też kronika Mikołaja

z Krakowa wspomina o dziele Horologium sapiencie, pięknej księdze spo-rządzonej „[...] w czasie [pontyfikatu] tego opata [Piotra Lipki]”161. Nie ma tutaj ściśle określonej datacji spisania ww. dzieła, więc czas jego powsta-nia należałoby przyjąć ramowo, według lat rządów wspompowsta-nianego opata.

nika polska” – metoda..., s. 59 (według niego kronika stanowi odbicie opinii kościelnych

i dworskich kół politycznych, opowiadających się za polityką księcia Henryka IV Prawego). 157 Zachowany rękopis zawierający tekst Kroniki polsko-śląskiej znajduje się w Bi-bliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, w Oddziale Rękopisów, pod sygn. R 204; Elż-bieta Wilamowska, Kronika polsko..., s. 81; por. Zbigniew Wielgosz, „Kronika polska” – metoda..., s. 44; tenże, „Kronika polska” w twórczości..., s. 233; Konstanty Klemens Jażdżewski, Lubiąż. Losy i kultura..., s. 99 (przyp. 97).

158 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449.

159 Wojciech Kętrzyński, [Wstęp do] Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii

Claratumbensis...

160 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449. 161 Tamże.

Spróbujmy określić początek pisarskiej aktywności Jana. Zgodnie z klasztorną kroniką jest to – jak wspomniano – pierwszy rok pontyfi-katu opata Piotra Lipki162. Według wydawcy Wojciecha Kętrzyńskiego było to w roku 1376163. Poprzednik opata Piotra Lipki – Mikołaj I po raz ostatni w dokumentach pojawił się 4 lipca 1375 r.164 Sam Piotr z god-nością opata klasztoru cystersów w Mogile pierwszy raz wystąpił w dy-plomie z dnia 22 października 1376 r. dotyczącym zakupu części wsi Moniakowic z młynem Barłóg od Hanka Kopacza i jego rodziny165. Do-wodzi to, że Piotr Lipko mógł zostać opatem po 4 lipca 1375 r., ale przed 22 października roku 1376. Jak więc widać, rok 1376 jako pierwszy jego pontyfikatu jest możliwy. Data śmierci opata Piotra przypada z kolei na okres po 4 października 1389 r. Według kroniki klasztornej jego ponty-fikat miał trwać ponad 27 lat. Jest to jednak sprzeczne z dokumentami, w których występuje on tylko do roku 1389166. Tym samym przyjmuję czas pontyfikatu Piotra Lipki na okres od 1375/1376 do 1389 r.

Z powyższych rozważań wynika, że zgodnie z kroniką klasztorną rok 1376 (anno ipsius primo)167 jako początek aktywności Jana Warten-berga jest jak najbardziej możliwy. Mógł on aktywizować się w tym cza-sie jako pisarz. Zachodzi pytanie, ile miałby wówczas lat. Odpowiedź na nie zależy od tego, czy był autorem wymienionych w kronice dzieł, czy tylko ich kopistą. Jako autor mógłby być starszy (wymagana wiedza, wykształcenie, erudycja), jako zaś kopista młodszy. Będąc autorem za-pewne zaliczałby się w klasztorze do grona seniorów, czyli miałby około 20 lat stażu zakonnego i liczyłby od 40 do 50, ewentualnie 60 lat168. W średniowieczu wstępowano na ogół do zakonu w wieku 23–25 lat169. Wtedy czas profesji Jana Wartenberga przypadłby na drugą połowę lat 40., ewentualnie lata 50. wieku XIV. Jeśli natomiast Jan byłby tylko kopistą, to jako pełnoprawny członek wspólnoty (kronika nazywa go „bratem”) liczyłby od 25 do 30 lat, lecz nie więcej niż 45170. Posiadałby już jakiś staż zakonny i umiejętności, ale zarazem dobry jeszcze wzrok.

162 Tamże.

163 Wojciech Kętrzyński, tamże.

164 Marcin Starzyński, Katalog opatów mogilskich..., s. 102.

165 Marcin Starzyński, Nomina abbatum..., s. 149–150; ZDKM, nr 89. 166 Marcin Starzyński, Katalog opatów mogilskich..., s. 102.

167 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449.

168 Por. Anna Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni..., s. 57–59 (chociaż ustale-nia autorki dotyczą kanoników regularnych na Śląsku, to nie ma przeszkód, aby zasto-sować je do cystersów) z Marek Cetwiński, Wstęp do teorii pokoleń. Kryterium..., s. 29.

169 Por. Anna Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni..., s. 94.

170 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449; por. An-drzej Wałkówski, Kodeks, którego..., s. 229 (tam dalsza literatura).

Biorąc powyższe pod uwagę, jego profesja przypadałaby na drugą poło-wę lat 50., ewentualnie lata 60. wieku XIV.

Na (około) rok 1376 przypada sporządzenie pierwszego znanego dzieła Jana Wartenberga De consideracione beati Bernhardi ad

Euge-nium papam, traktatu dotyczącego kontaktów św. Bernarda ze swoim

uczniem, którym był późniejszy papież Eugeniusz III171. Natomiast

Ho-rologium sapiencie, zgodnie z kroniką klasztorną Mikołaja z Krakowa: Item circa hunc eciam abbatem scriptus est liber pulcher, qui

intitula-tur »Horologium sapiencie« [...]172, może być datowane ramowo na czas

pontyfikatu opata Piotra Lipki, czyli na lata około 1375/1376–1389173. Zdaniem Konstantego Hoszowskiego Horologium sapiencie miało być notowane przez różne przekazy także jako Horologium animae. Nieste-ty autor nie wspomina, o jakie chodzi przekazy174. Zaznaczył, że dzieło to jest nieznane literaturze175. W tej sytuacji kronika klasztorna Mikołaja z Krakowa zawiera jedyne źródłowe określenie wspomnianego dzieła – Horologium sapiencie176 i przy takiej wersji pozostaniemy. Z tejże kro-niki nie wynika jasno, czy Jan Wartenberg był autorem, czy tylko kopi-stą wymienionych na jej kartach ksiąg. Część literatury naukowej skła-nia się do traktowaskła-nia go jako autora i twórcy177. Jan Wartenberg nie mógł być jednak autorem Horologium sapiencie, ponieważ jest to dzie-ło niemieckiego mistyka dominikańskiego Henryka Suzo, znane także jako Księga mądrości przedwiecznej. Horologium sapiencie jest redakcją łacińską tego utworu178. Stwierdzenie w kronice Mikołaja z Krakowa, że dzieło De consideracione beati Bernhardi ad Eugenium papam sporzą-dził „piórem pięknym i godnym uwagi”179 może być po prostu wysoką

171 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449; Marcin Starzyński, Katalog opatów mogilskich..., s. 103.

172 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449. 173 Por. Marcin Starzyński, Katalog opatów mogilskich..., s. 103.

174 Konstanty Hoszowski, Obraz życia..., s. 17; tenże, Poczet opatów..., s. 92; por. Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449 – używamy jego wersji tytułu wraz z pisownią jako najbliższej oryginałowi.

175 Konstanty Hoszowski, Poczet opatów..., s. 92.

176 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449.

177 Konstanty Hoszowski, Obraz życia..., s. 17; tenże, Poczet opatów..., s. 92; Józef Szujski, Wiadomość historyczna..., s. 15; Franciszek Uryga, Claraetumbae (vulgo

Mo-gila)..., s. 313; Władysław Łuszczkiewicz, Wieś Mogiła..., s. 19; Stanisław Tomkowicz, Powiat..., s. 134; Hanna Kuna, Z dziejów biblioteki..., s. 48; Marcin Starzyński, Katalog opatów mogilskich..., s. 103.

178 Por. Katalog archiwum..., s. XXIII z Suzo Henryk, [w:] Chrześcijaństwo.

Ency-klopedia PWN. Święci. Zakony. Sanktuaria, Warszawa 2007, s. 758.

179 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449; Słownik

oceną estetycznego wyglądu. Jeśli chodzi o Omeliare adventuale (albo

de adventu Domini), to powstało ono w roku 1380, przy czym

kroni-ka wskroni-kazuje notę znajdującą się na jego końcu, zawierającą nie tylko wspomniany rok, ale także dzień – 10 września – jako czas ukończenia pracy180. W nocie tej wspomniano, że czynnikiem sprawczym był opat Piotr Lipko, który: hunc comparavit librum per manus fratris Iohannis

Wartinberg scriptum [...]181. Wieloznaczność rozumienia słowa

compa-ravit182 była podnoszona już wyżej, kiedy omawiano działalność

pisar-ską opata Hermana183. Nie ułatwia ona określenia roli Piotra. Opat ten (podobnie jak Herman) mógł wydać polecenie sporządzenia

Omelia-re adventuale184 i wówczas nie możemy wykluczyć dwóch możliwości.

Pierwszej, że Jan Wartenberg był tylko kopistą istniejących wcześniej homilii. Drugiej, iż mógł on być ich autorem i napisał je na polecenie opata. Jeśli jednak przyjmiemy autorstwo opata Piotra Lipki lub za-łożenie, że dokonał on tylko ich wyboru, to Jan byłby jedynie kopistą gotowych homilii. W tekście kroniki Mikołaja z Krakowa opisującym udział Jana Wartenberga w powstaniu wszystkich trzech dzieł mamy

zawsze do czynienia z frazą [...] per manus fratris Iohannis

Wart(y)in-berg w kontekście pisania księgi185. To podkreśla ręczny charakter jego

pracy (tak jak np. w przypadku wcześniej opisanego brata Ludwika). Tym samym sformułowanie to może sugerować, że Jan Wartenberg był kopistą przepisującym wymienione trzy dzieła (Horologium sapiencie;

De consideracione beati Bernhardi ad Eugenium papam oraz Omeliare adventuale) i w tym przypadku opinie Mikołaja z Krakowa [...] scriptus

est liber pulcher lub [...] stilo satis pulchro et notabili186 dotyczą

niewąt-pliwie ich estetycznego wykonania.

Czy w tym układzie należałoby uznać, że opat Piotr Lipko mógł być autorem, ewentualnie kompilatorem, zbioru homilii przepisanych przez Jana? Raczej nie, ponieważ o sprawczej roli Piotra wiemy z cyto-wanej w klasztornej kronice noty, która zawiera nie tylko datę wyko-nania dzieła, ale stanowi również formę dedykacji dla tegoż opata187. s. 1404–1405 podaje znaczenie słowa stilus jako pióro, narzędzie pisarskie, ale też i sposób pisania.

180 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449. 181 Tamże.

182 Por. tamże ze Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. 2, red. M. Plezia, s. 713–715.

183 Także wcześniej: Andrzej Wałkówski, Kodeks, którego..., s. 226–227. 184 Por. tamże, s. 226–228.

185 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 449. 186 Tamże.

Autorowi, choćby był jedynie kompilatorem zbioru homilii, nie pisało się dedykacji.

O działalności brata Jana Wartenberga wiemy tylko z kroniki klasztornej Mikołaja z Krakowa. Jego aktywność możemy datować na okres od około roku 1375/1376 do 1389. Mniej więcej w 1376 r. spo-rządził on dzieło: De consideracione beati Bernhardi ad Eugenium

pa-pam. Natomiast 10 września 1380 r. zakończył pracę nad kodeksem Omeliare adventuale. Horologium sapiencie możemy z kolei datować

ramowo na czas pontyfikatu opata Piotra Lipki, czyli na okres od oko-ło 1375/1376 do 1389 r. Analiza tekstu kroniki pozwala wskazać rolę Jana Wartenberga w skryptorium klasztoru cystersów w Mogile. Naj-prawdopodobniej był on kopistą.