Doktor Jakub z Paradyża

Jakub z Paradyża jest bez wątpienia najwybitniejszą postacią jaka pojawiła się w średniowiecznym klasztorze cystersów w Mogi-le i parała się w jego skryptorium pracą pisarską. Źródeł, które sta-nowią odbicie jego działalności mamy wiele – chociażby jego liczne dzieła, które będziemy dalej omawiać. Skupmy się jednak na razie na tekście, który powstał w Mogile, w czasach mu bliskich. Tego rodzaju datacja i proweniencja źródła uczynią je bardziej „poinformowanym” o działalności Jakuba w klasztorze i jego skryptorium. Źródłem tym

192 Por. Anna Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni..., s. 58 oraz 93. 193 Por. tamże, s. 94.

194 Barbara Miodońska, Małopolskie malarstwo..., s. 88 i przyp. 120. 195 ACM, Rękop. Bibl., sygn. 610, fol. 559v.

196 Stanisław Tomkowicz, Powiat..., s. 190; Edward Chwalewik, Zbiory polskie.

Archiwa..., s. 464; Danuta Kamolowa, Krystyna Muszyńska, Zbiory rękopisów..., s. 146.

197 Barbara Miodońska, Małopolskie malarstwo..., s. 88 oraz przyp. 120. 198 Katalog archiwum..., s. 239.

jest (cytowana już wielokrotnie) kronika klasztorna Mikołaja z Krako-wa. Zgodnie z nią w czasach opata Dominika zasłynął na uczelni kra-kowskiej wybitny doktor służący radą temu opatowi. Był nim Jakub, wysłany z klasztoru cystersów w Paradyżu na studia do Krakowa. Sam opat wspierał w studiach Jakuba, który później został zakonni-kiem w Mogile. Kronika wspomina o jego wysokiej wiedzy i wykształ-ceniu oraz erudycji. Dzięki tym zaletom umysłu Jakub z Paradyża napisał szereg cennych traktatów i liczne, oryginalne dzieła. Były one, zdaniem kronikarza, wartościowe nie tylko dla duchowieństwa, a ponadto uzyskały aprobatę papieską. Przyniosły sławę Jakubowi. Sukcesy niestety przysporzyły mu też wrogów – zdaniem Mikołaja z Krakowa powodem była zazdrość współczesnych mu ludzi, nie wyłą-czając współbraci. Mikołaj porównuje Jakuba z Paradyża do sławnych mężów. Wspomina, że w zaistniałych okolicznościach odszedł on nie tylko z klasztoru w Mogile, ale w ogóle z zakonu cystersów. Wstąpił do kartuzów osiadłych koło Erfurtu. Kronika klasztorna stara się pod-kreślić, że w głębi duszy Jakub żałował tej decyzji i obliczu zbliżającej się śmierci odradzał innym tego rodzaju działania. Zalecał mianowi-cie, aby każdy pozostał przy swoim powołaniu. Jako człowiek wieko-wy zmarł wśród kartuzów200. Określenie, że Jakub z Paradyża dzia-łał w czasach opata Dominika wskazywałoby na lata 1439–1444201. Przyjrzymy się teraz bliżej jego życiorysowi.

Jakub z Paradyża urodził się około roku 1380 (1381), w Wielkopol-sce w pobliżu klasztoru w Paradyżu, między Świebodzinem i Między-rzeczem. W ustaleniu daty urodzin pomaga wypowiedź przedśmiertna Jakuba, który mówi o tym, że dożył 84 lat202. Historiografia niemiec-ka określała go jako Jakuba z Jutenborgu (miasto pod Wittenbergą), ale dalsze badania pozwoliły odrzucić ten pogląd. Pochodził on ze śro-dowiska osadników niemieckich, o czym świadczy powtarzające się w rękopisach rodowe nazwisko „Kunike” (Coneke), które należało do najczęściej używanych nazwisk w tym okresie. Jego rodzina osiedliła się w Wielkopolsce. Po 20 latach pracy na ojcowiźnie Jakub wstąpił do klasztoru cystersów w Paradyżu. Pozostawał w nim do roku 1420. Z tego okresu praktycznie nie mamy żadnych informacji o jego dzia-łalności, poza tym, że krótko przebywał u konfratrów w Zbrasławiu pod Pragą. Zapewne pobyt ten wpłynął na przyszłe poglądy Jakuba

200 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 457–458. 201 Por. tamże, s. 457 z Marcin Starzyński, Katalog opatów mogilskich..., s. 113– 114 i tenże, Nomina abbatum..., s. 152.

202 Jerzy Misiurek, Historia i teologia..., s. 38 (z przyp. 19); Jarosław Stoś,

– klasztor zbrasławski był silnym ośrodkiem ruchów reformatorskich i devotio moderna. W przyszłości mogło to zaowocować jego wstąpie-niem do klasztoru w Mogile, w celu włączenia się do jego odnowy. Pobyt Jakuba w Zbrasławiu musiał przypadać na okres jeszcze przed rokiem 1420, ponieważ wtedy klasztor tamtejszy spustoszyli husyci203.

Mając lat 40, w roku 1420, zapisał się na wydział sztuk wyzwo-lonych uniwersytetu w Krakowie. W rok później otrzymał stopień bakałarza, w 1422 r. zaś został magistrem tegoż wydziału204. Studia w Krakowie oznaczały związanie się z klasztorem cystersów w Mo-gile. Pobyt w nim okazał się ważny dla przyszłej twórczości Jakuba z Paradyża205. Jego dalsze zainteresowania dotyczyły teologii. Kon-tynuował jednocześnie studia na uniwersytecie w Krakowie, którego środowisko naukowe było na tyle prężne, że oddziaływało na okolicz-ne klasztory, w tym na cystersów w Mogile. Okres studiów teolo-gicznych objął lata 1423–1431. Mistrzami Jakuba byli Franciszek z Brzegu, Andrzej z Kokorzyna czy Paweł z Worczyna. Mając lat 52 doktoryzował się z teologii. Był pierwszym cystersem z Polski, który otrzymał stopień doktora. Podkreślił to w swojej mowie, 29 stycznia 1432 r., podczas uroczystej promocji. Dodał przy tym, że pochodził z chłopstwa, a awans zawdzięcza przynależności do stanu kapłańskie-go i zakonu. Było to całkiem zrozumiałe, ponieważ ogół ówczesnych uczonych wywodził się z mieszczaństwa206. Obowiązki uniwersyteckie Jakuba z Paradyża nie ograniczyły się tylko do samych studiów. Jesz-cze w 1427 r. mianowano go uJesz-czelnianym kaznodzieją. Jakub wygła-szał kazania oparte na mistyce św. Bernarda z Clairvaux. Były one głoszone w uniwersyteckim kościele pw. św. Anny, po polsku. Kaza-nia miał także w innych kościołach krakowskich, ale po niemiecku. Po doktoracie Jakub z Paradyża ostatecznie zamieszkał w klasztorze, w Mogile. Namówił go do tego jeszcze opat Paweł – jego przyjaciel, uczeń i mecenas. Świadczy to, że jego związek z Mogiłą datował się na okres wcześniejszy niż pontyfikat opata Dominika, ponieważ trwał od 203 Jarosław Stoś, Jakub..., s. 12–13 oraz 18; Krzysztof Broda, Studenci

uniwer-sytetu krakowskiego..., s. 140; Władysław Augustyn, Jakub z Paradyża, s. 136; Jan

Fijałek, Mistrz Jakób z Pradyża, profesor..., s. 423–424; Damian Augustyn Kuś, Jakub

z Paradyża..., s. 73.

204 Damian Augustyn Kuś, Jakub z Paradyża...; Jarosław Stoś, Jakub..., s. 14; Stanisław A. Porębski, Jakub z Paradyża – poglądy..., s. 374.

205 Damian Augustyn Kuś, Jakub z Paradyża..., s. 74; Jarosław Stoś, Jakub..., s. 13. 206 Kazimierz Lepszy, Jakub z..., s. 363; Stanisław A. Porębski, Jakub z Paradyża

– poglądy..., s. 17–18; Krzysztof Ożóg, Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej...,

s. 60; tenże, Kościół krakowski..., s. 133; Teresa Michałowska, Literatura polskiego..., s. 374.

roku 1432. Pobyt tu zaowocował licznymi dziełami pisarskimi i pracą dydaktyczną profesora na uniwersytecie. Studia i obowiązki profe-sorskie pozwoliły Jakubowi poznać wybitnych uczonych tego okresu: Mikołaja Pszczółkę z Błonia, Tomasza Strzempińskiego oraz Jana Dąbrówkę, co w efekcie skutkowało reformatorskimi poglądami207.

Obowiązki Jakuba nie ograniczały się tylko do pracy dydaktycz-nej. Opat klasztoru cystersów w Mogile Paweł starał się wcielać w ży-cie poglądy Paradyżanina. W związku z tym obaj byli w latach 1427– 1433 wizytatorami klasztorów męskich w Polsce opartych na regule św. Benedykta208. Autorytet Jakuba z Paradyża wykorzystywano tak-że w poważnych sporach religijnych. Chodziło mianowicie o podjęcie dyskusji w husytami. Ponieważ dysputy z nimi organizowane przez Zygmunta Luksemburskiego kończyły się niczym, ich organizacji pod-jął się Władysław Jagiełło. W marcu 1431 r. do Krakowa na Wawel przybyła delegacja husytów. Celem spotkania miało być porozumie-nie doktrynalne i zachęceporozumie-nie ich do udziału w soborze w Bazylei. Dys-kusja rozpoczęła się 19 marca na Wawelu (w związku z interdyktem nałożonym na miasto przez Zbigniewa Oleśnickiego) i trwała przez kilka dni. Stronę polską (katolicką) reprezentowała grupa uczonych z uniwersytetu krakowskiego, ponieważ byli oni dobrze przygotowani i znali pisma oraz poglądy husytów, jak również treść dyskusji wokół czterech artykułów praskich. Obok Jakuba z Paradyża byli obecni: Mikołaj Kozłowski, Andrzej z Kokorzyna, Franciszek z Brzegu, Jan Elgot, Benedykt Hesse oraz Eliasz z Wąwolnicy, a ponadto król, ksią-żę Zygmunt Korybutowicz, a także liczni panowie. Husytów reprezen-towali Prokop Wielki i Piotr Pein209. Jakub z Paradyża zaangażował się w sprawę soboru w Bazylei. Opracował on traktat koncyliary-styczny, który w wersji ostatecznej zredagował Tomasz Strzempiński. Była to oficjalna podstawa propozycji reform ze strony uniwersytetu w Krakowie i główny dokument delegacji polskiej. Być może Jakub osobiście brał udział w soborze. Ponadto przypisuje się mu nawet au-torstwo anonimowej mowy na powitanie poselstwa soborowego. Nato-miast 8 maja 1441 r. Paradyżanin uczestniczył w synodzie łęczyckim

207 Damian Augustyn Kuś, Jakub z Paradyża..., s. 75–76; Stanisław A. Porębski,

Jakub z Paradyża – poglądy..., s. 18–19; Jarosław Stoś, Jakub..., s. 17–18; por.

Mar-cin Starzyński, Katalog opatów mogilskich..., s. 113–114 i tenże, Nomina abbatum..., s. 152; Kazimierz Lepszy, Jakub z..., s. 363.

208 Kazimierz Lepszy, Jakub z...; Stanisław A. Porębski, Jakub z Paradyża –

po-glądy..., s. 19; Jarosław Stoś, Jakub..., s. 18.

209 Krzysztof Ożóg, Kościół krakowski..., s. 166; tenże, Uczeni w monarchii

Ja-dwigi Andegaweńskiej..., s. 305; Teresa Michałowska, Średniowiecze…, s. 764; tejże, Literatura polskiego..., s. 374.

reprezentując klasztor cystersów w Mogile, o czym wiemy z wygłoszo-nego tam przemówienia opata Dominika210.

Uważa się, że kazanie na uniwersytecie w wrześniu roku 1441 było jednym z ostatnich występów publicznych Jakuba w Polsce. Nie można jednak wykluczyć, że był obecny na synodzie piotrkowskim 23 kwiet-nia 1442 r. Wiele wskazuje na to, że musiał opuścić klasztor w Mogile i Polskę ze względu na niechęć konfratrów. Miała być ona spowodowa-na zbyt gorliwym spowodowa-nawoływaniem do przestrzegania ścisłej obserwancji życia zakonnego. Jego odejście zbiegło się w tym czasie z końcem pon-tyfikatu opata Dominika, zwolennika surowego przestrzegania reguły, z którego mnisi byli niezadowoleni, cieszącego się poparciem Jakuba. Sam Jakub w swoich pismach i kazaniach otwarcie opowiadał się prze-ciw nadmiernemu gromadzeniu dóbr ziemskich przez klasztory. Zapro-ponował nawet warunkową, czasową i ograniczoną sekularyzację dóbr zakonnych. Miał to być środek służący poprawie moralności mnichów. Uważał, że czasowe odebranie przez państwo dóbr klasztorom popra-wi poziom moralny w nich, a jeśliby i to nie pomogło, władze miałyby prawo użyć siły. Rzecz jasna zniechęciło to do niego konfratrów. Wiele wskazuje na to, że porzucenie cystersów na rzecz kartuzów przez Ja-kuba miało swój oddźwięk na kapitule generalnej zakonu w roku 1443. Doktor Jakub z Paradyża był bowiem zbyt znanym i uczonym cyster-sem, aby jego odejścia nie zauważyły władze zakonne. Przypomniano na niej zakaz przechodzenia cystersów do kartuzów i zagrożono karami opatom, którzy do tego dopuszczą. Między obydwoma zakonami istnia-ła ugoda w tej sprawie, lecz kartuzi jej nie przestrzegali. Cystersów, którzy do nich odeszli traktowano jako odstępców211. Omawiając oko-liczności odejścia Jakuba warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden szcze-gół. W rękopisie przechowywanym w archiwum klasztornym znajdu-je się nota rubro po traktacie De veritate dicenda spisana gotykiem. Brzmi ona: Hic fuit frater Jacobus de Suleyow professus dum exiuit

de ordine Cartusi ensium de Lapide Refugij i[d] e[st] sancti Iohannis bapitste sub anno 1513. Datę 1513 można tłumaczyć tylko jako czas

powstania tej notatki, ponieważ nie wydaje się, aby cysters z początku wieku XVI nie znał prawidłowej daty śmierci tak wybitnego mogilskie-go konfratra, która nastąpiła w roku 1464. Treść noty dotyczy sześciu

210 Kazimierz Lepszy, Jakub z..., s. 363; Stanisław A. Porębski, Jakub z

Parady-ża – poglądy..., s. 19; Marcin Starzyński, Katalog opatów mogilskich..., s. 114; Teresa

Michałowska, Literatura polskiego..., s. 374.

211 Jan Fijałek, Mistrz Jakób z Paradyża i uniwersytet..., s. 53 oraz 57–59; Sta-nisław A. Porębski, Jakub z Paradyża – poglądy..., s. 19–20 oraz 60; Jarosław Stoś,

lat życia Jakuba z Paradyża, dla których nie mamy ówczesnych źródeł. Być może po opuszczeniu Mogiły w roku 1441 przebywał on w Sulejo-wie, a potem wstąpił do kartuzów w Schaubergu na Węgrzech. Pogląd ten jest jednak tylko niepewnym przypuszczeniem, gdyż nie znamy lat jego pobytu w Sulejowie ani w Schaubergu. Jedyne zaś potwierdzone daty to rok 1441 (ostatni raz występuje w Krakowie) i 1447, od kiedy przebywa dowodnie w kartuzji św. Zbawiciela pod Erfurtem212. Odcho-dząc z Mogiły Jakub zabrał swój osobisty księgozbiór, chociaż pewne sporządzone przez siebie księgi pozostawił w klasztorze. Podróże z wła-snym księgozbiorem były w tamtych czasach wśród uczonych normalną praktyką213. Kartuzja św. Zbawiciela w Erfurcie była ostatnim miej-scem pobytu Paradyżanina. Zmarł w niej 30 kwietnia 1464 r. po czte-rech latach choroby214.

Przejdźmy do dorobku Jakuba z Paradyża. Jego twórczość dzieli-my na dwa okresy – krakowski i erfurcki215. Niestety z czasu pobytu w Mogile i pracy naukowo-dydaktycznej w Krakowie aż do roku 1441 nie możemy ustalić pełnej listy powstałych dzieł216. Trzeba przy tym dodać, że w literaturze naukowej mamy istotne rozbieżności dotyczące liczby jego prac. Na przykład ks. Jerzy Misiurek i Władysław Augustyn mówią o 80 traktatach217, Damian Augustyn Kuś wspomina o 24 trak-tatach moralnych i 32 teologiczno-moralnych218, a Teresa Michałowska wskazuje na dorobek liczący 140 dzieł219. Liczba ta może być nawet wyższa – 148, w tym około 80 wspomnianych wyżej traktatów220. Sta-nisław A. Porębski wymienił natomiast aż 200 kazań221. Rozbieżności takie mogą być efektem tego, że ogół dzieł zachował się w rękopisach i brakuje wyczerpującego opracowania całości dorobku Jakuba. Zda-niem wspomnianego Stanisława A. Porębskiego wydano dotąd zaled-wie około 10% spuścizny Paradyżanina (15 traktatów), większość zaś z nich pozostaje w formie manuskryptów. Nie dokonano też pełnego 212 ACM, Rękop. Bibl., sygn. 629, fol. 120V (pag. 238); Katalog archiwum..., s. 255; Konstanty Michalski, Tadeusz Sinko, Przyczynki z kodeksu..., s. 9–10; Stanisław A. Po-rębski, Jakub z Paradyża – poglądy..., s. 20.

213 Jarosław Stoś, Jakub..., s. 20–21; tenże, Mistrz Jakub z Pradyża i „devotio

moderna”. Główne problemy..., s. 43.

214 Stanisław A. Porębski, Jakub z Paradyża – poglądy..., s. 20–21. 215 Tamże, s. 15.

216 Jarosław Stoś, Jakub..., s. 18.

217 Jerzy Misiurek, Historia i teologia..., s. 38 (z przyp. 19); Władysław Augustyn,

Jakub z Paradyża…, s. 136.

218 Damian Augustyn Kuś, Jakub z Paradyża..., s. 79.

219 Teresa Michałowska, Średniowiecze, s. 761; tejże, Literatura polskiego..., s. 374. 220 Artur Winiarczyk, Jakub z Paradyża…, s. 723.

opracowania poglądów Jakuba z Paradyża222. Kłopoty z ustaleniem do-robku z czasów pobytu w Krakowie i w Mogile223 są poważną przeszko-dą utrudniającą wskazanie tych dzieł, które mogą mieć proweniencję klasztornego skryptorium. Jednak zarówno w okresie krakowskim, jak i erfurckim podejmowana problematyka była zbieżna. Dokonajmy tu jej klasyfikacji. Wyróżniamy więc pisma dotyczące reformy Kościoła – na czele z Determinatio de ecclesia (koncyliaryzm i krytyka nadużyć du-chowieństwa – symonia, chciwość), piśmiennictwo teologiczno-moralne (postulaty poprawy obyczajów różnych stanów, ascetyka, kontempla-cja i demonologia), jak również piśmiennictwo praktyczne (omawiające sprawy sporne, poszanowanie świąt, kwestie mszy i komunii świętej, odpustów, traktatów handlowych, a nawet śmierci)224. W takim też po-rządku postaramy się omówić twórczość Jakuba z Paradyża.

Na poglądy dotyczące reformy Kościoła w duchu koncyliaryzmu miała wpływ koncepcja Jana Gersona zwana unionizmem. Jan, kanc-lerz uniwersytetu paryskiego, „dusza soboru” w Konstancji, preferował bardzo umiarkowaną wersję koncyliaryzmu jako przejściową formę or-ganizacji Kościoła, stanowiącą środek zaradczy na schizmę zachodnią. Władza soboru miała ją usunąć i przywrócić jedynowładztwo papieża, a tym samym w konsekwencji wzmocnić jego władzę monarchiczną225. Jakub także był zwolennikiem koncyliarystycznej formy rządów w Ko-ściele226, ale bardziej radykalnym, ponieważ uważał, że papież ma być podporządkowany soborowi, jego zaś władza jest służebna wobec Ko-ścioła227. Koncyliaryzm zyskał szerokie poparcie wśród profesorów uni-wersytetu w Krakowie. Obok Jakuba można tu wymienić Benedykta Hesse, Wawrzyńca z Raciborza czy Jana Elgota228. Ponadto na skrysta-lizowanie się poglądów Jakuba wpłynęli Mateusz z Krakowa, Henryk Lagenstein z Hesji i Stefan Palecz z Pragi. Paradyżanin uważał, że do wyrugowania nadużyć w administracji kościelnej (zwłaszcza symonii) przyczyni się władza soboru. Natomiast kompetencje papieża miały ograniczyć się tylko do spraw administracyjnych, a to dlatego, że nie otrzymał on od Chrystusa pełnej władzy nad Kościołem. Te poglądy Jakub z Paradyża wyraził w specjalnym traktacie, który ostatecznie

222 Tamże, s. 11 oraz 79.

223 Por. Jarosław Stoś, Jakub..., s. 18.

224 Stanisław A. Porębski, Jakub z Paradyża – poglądy..., s. 15–16. 225 Tamże, s. 23–24.

226 Juliusz Domański, Filozofia i myśl..., s. 21; Krzysztof Broda, Studenci

uniwer-sytetu krakowskiego..., s. 48.

227 Jarosław Stoś, Jakub..., s. 42.

228 Teresa Michałowska, Średniowiecze, s. 321; Krzysztof Ożóg, Kościół

zredagował Tomasz Strzempiński jako oficjalne stanowisko polskiej de-legacji na soborze w Bazylei229. Traktat ten Jakub napisał w Krakowie zimą na przełomie 1440/1441 r. i nadał mu tytuł Determinatio de

ecc-lesia230, czyli uczynił to jeszcze jako cysters w Mogile. Tym samym

mo-żemy to dzieło niewątpliwie uznać za powstałe w tamtejszym skrypto-rium. Jakub uważał sobór za najlepsze lekarstwo przeciwko schizmie, ale także herezji oraz najpewniejszą drogę do reform Kościoła. Tekst składa się z 12 tez, co ma symboliczną wymowę, ponieważ nawiązuje do 12 artykułów wyznania wiary. Podobną budowę miała mowa Jana Gersona, którą wygłosił on 23 marca 1415 r. w Konstancji, o zadaniach soboru. Jakub wzorował się więc na tym tekście (Jana Gersona nie było już w Bazylei). Pierwsza teza dotyczy kwestii jedności Kościoła, a drogą do przełamania schizmy i herezji jest jego reforma polegająca na uzna-niu wyższości soboru nad papieżem. Jedynie sobór decyduje o walce z herezją, reformie Kościoła i wykorzenia schizmę. Teza druga opie-ra się na twierdzeniu, że władzę w Kościele powszechnym powierzono apostołom, i to im Chrystus przekazał rządy, a nie jednej osobie. Ich naturalnymi następcami są biskupi, reprezentujący Kościół na sobo-rze. Teza trzecia dotyczy nieomylności władzy w Kościele. Tutaj Jakub z Paradyża opowiada się za tym, aby sprawy wątpliwe przedkładać pod obrady wielu osób, gdyż suma ich doświadczeń i wiedzy gwarantuje nieomylność w wydawaniu orzeczeń. Nie jest do tego zdolny autory-tet żadnej jednostki. Teza czwarta mówi o wyższości władzy soboru nad papieską i stanowi uzupełnienie poprzedniej. Papież ze względu na swoje stanowisko jest najgodniejszy wśród innych duchownych, ale w konfrontacji z całością gremium biskupów już nie, ponieważ przed wyborem na biskupa Rzymu był cząstką ich społeczności. Jest kimś kogo można określić jako primus inter pares. Papież nie stoi więc ponad Kościołem, ale stanowi jego integralną część. Teza piąta dotyczy należ-nego posłuszeństwa soborowi i Kościołowi, ponieważ otrzymał On dzę bezpośrednio od Chrystusa. Szósta teza mówi o reprezentacji wła-dzy w Kościele. Zgodnie z nią nie można zgromadzić na raz wszystkich Jego członków, ponieważ składa się On z wielu społeczności w różnych częściach świata. Stąd konieczne jest przedstawicielstwo ogółu. Legal-ną oraz jedyLegal-ną jego formą jest zwołany zgodnie z prawem sobór. To on stanowi najwyższą władzę. Teza siódma podbudowuje teologicznie 229 Władysław Augustyn, Jakub z Paradyża…, s. 136–137; Damian Augustyn Kuś, Jakub z Paradyża..., s. 76–77; Stanisław A. Porębski, Jakub z Paradyża –

poglą-dy..., s. 14 oraz 16. Por. także: Teresa Michałowska, Średniowiecze, s. 761–763; tejże, Literatura polskiego..., s. 374–375.

sobór jako jedynego reprezentanta Kościoła, a Paradyżanin zaznacza, iż wszyscy wierni muszą przestrzegać postanowień soborowych, co do-tyczy także papieża. Sobór dysponuje władzą sądowniczą, władzą nad dogmatami wiary, nad walką z odszczepieństwami i nad ogólną refor-mą Kościoła. Następne pięć tez jest rozwinięciem poglądów zawartych w poprzednich siedmiu. Teza ósma głosi, że autorytet Kościoła stoi po-nad każdym z jego członków. Działa On z upoważnienia Chrystusa. Teza dziewiąta stwierdza, iż sobory w Konstancji i w Bazylei zostały zwołane legalnie i tym samym są reprezentacją Kościoła. Dziesiąta precyzuje, że nikt nie może rozwiązać ani przenieść legalnie zwołanego soboru, nawet sam papież. Teza jedenasta (nawiązując do ósmej) za-znacza, że Kościołowi należy się powszechne posłuszeństwo, ponieważ rządzi w imieniu Chrystusa, papież zaś podlega jego jurysdykcji, któ-rą sprawuje sobór. Wreszcie dwunasta teza dotyczy sytuacji Kościoła w czasie soboru w Konstancji. Zgodnie z nią prawnie wybrany przez sobór papież (naturalnie po uprzednim usunięciu antypapieży) musi zostać uznany przez wszystkich wiernych. Omawiany traktat przyniósł Jakubowi z Paradyża sławę międzynarodową. Stanowił fundamental-ną odpowiedź na szereg pytań drążących ówczesne duchowieństwo, po-dzielone na koncyliarystów i kurialistów. Uważa się go za szczytowe osiągnięcie teologii tamtych czasów. Prezentowany jednak przez Jaku-ba koncyliaryzm był radykalny. Współcześni Jakubowi uważali wręcz, że jest on zbyt radykalny. W tej sytuacji nie dziwi modyfikacja jego tez dokonana przez Tomasza Strzempińskiego, zanim przedłożono je na soborze231.

Do nurtu twórczości Jakuba z Paradyża dotyczącego reform Ko-ścioła zaliczymy dzieła o naprawie życia zakonnego. Są wśród nich mowy wizytacyjne oraz traktaty związane z dyscypliną zakonną, jak np. Collationes in actu visitationis, Compendium de tribus

substanti-bus religiosorum, czy Questio super esu cranium. Uważał on, że

głów-ną przyczygłów-ną demoralizacji zakonników, a także hierarchii kościelnej była chciwość i pazerność na dobra materialne. To, jego zdaniem, było główną przeszkodą w reformie Kościoła. Jakub krytykował szereg nad-użyć finansowych, w tym i takich, które uzyskały sankcję prawną (np. wnoszenie okupu przy wstępowaniu do zakonu). Potępiał gromadze-nie prywatnej własności przez mnichów, nawet pod postacią dobrowol-nych ofiar. Hierarchii miał za złe symonię. Jednak to nie sama krytyka oczywistych przecież wad ówczesnego duchowieństwa stawiała Jakuba