Personel skryptorium klasztoru cystersów w Mogile do początku wieku XVI
2. Skryptorium – definicja, organizacja i jego rola
Próby zdefiniowania pojęcia „skryptorium” początkowo opierały się na czynnikach drugorzędnych, takich jak pomieszczenie czy na-wet jego wyposażenie. Skryptorium widziano jako salę przeznaczoną
do prac pisarskich w klasztorze, ewentualnie jako specjalny stolik do pisania lub służący do tego rylec. Takie podejście pomijało rzecz naj-ważniejszą – podmiot – piszące osoby. Nie da się zaprzeczyć, że jeśli w skryptorium powstawały dzieła pisarskie, to samo wyposażenie do tego nie wystarczało. Najważniejszym elementem definicji musi być zatem wykorzystujący je podczas pisania człowiek. Prowadzone od lat 90. ubiegłego stulecia badania nad skryptoriami cystersów pozwoliły na zbudowanie definicji ujmującej pojęcie „skryptorium” pod względem personelu oraz organizacji pracy. W tym układzie termin ten należy rozumieć jako zespół klasztornych pisarzy (ale mogła być to także na-wet jedna osoba), o których działalności świadczą ich dzieła. Trzeba przy tym dodać, że istnienie osób piszących w klasztorze często nie było poświadczone nazewnictwem ich funkcji oraz stanowisk (np. notariusz, pisarz). Nieraz obowiązki pisarskie pełniono okresowo, a skryptorium mogło przez dłuższy czas nie działać, chociaż taki obraz może wynikać tylko ze stanu zachowania źródeł – część rękopisów mogła zaginąć. Pi-sarze klasztorni działali w dwóch grupach, z których jedna sporządzała kodeksy, druga zaś dokumenty. Należy przy tym podkreślić, że w przy-padku tego drugiego kręgu można czasami wyróżnić odrębną grupę redaktorów dyplomów. Krótko mówiąc, skryptorium to zespół pisarzy klasztornych podzielonych na dwa kręgi w związku z wykonywanymi zadaniami. Jedni sporządzali kodeksy na potrzeby naukowe, literackie i sakralne, drudzy odpowiadali za wykonanie dokumentów. Na ogół nie spotykamy się z sytuacją, żeby ci sami pisarze sporządzali oba rodzaje rękopisów. Podział taki wydaje się ścisły. Jego istnienie nie oznacza, że nie można mówić o jednym skryptorium, ponieważ widzimy wspólnotę graficzną – podobieństwa w piśmie dokumentów i ksiąg86. W wieku XIV zaczęto odróżniać iluminatora od pisarza (scriptor). Jednak wachlarz prac iluminatorskich bywał bardzo szeroki – obok dekoracji wykony-wano ozdobne inicjały i rubryki. Zdarzało się nawet, że iluminatorzy oraz pisarze – kaligrafowie wykonywali w budynkach polichromie. Ilu-minacje w kodeksie mogły być sporządzane przez jedną lub więcej osób. Bywało, że kopista był sam iluminatorem87. Do zakonów o długich i do-brych tradycjach iluminatorskich należeli właśnie cystersi88.
86 Andrzej Wałkówski, Skryptoria..., s. 406–407; tenże, Skryptorium – co
rozumie-my..., s. 11–12 oraz 19 (tam dalsza literatura); tenże, Skryptorium, s. 318–320.
87 Barbara Miodońska, Orgnizacja i technika pracy iluminatorów małopolskich
w latach 1400–1420, [w:] „Symbolae Historiae Artium”. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu dedykowane, Warszawa 1986, s. 330 oraz 342; Barbara Góra, Kronika Klasztoru Świętego Zakonu Cystersów w Pelplinie jako źródło informacji o skryptorium i bibliotece, [w:] Biblioteki i skryptoria..., s. 96.
Co było przyczyną powstania skryptoriów? U źródeł ich genezy leżała potrzeba powiększenia księgozbioru w opactwie, a głównym tego sposo-bem było kopiowanie we własnym zakresie89. Tak było również w Mogile90. Szczególny wzrost produkcji ksiąg w skryptoriach przypadł w Polsce na wiek XIV i XV, przy czym na tym polu obok benedyktynów przodowali cystersi. Należy zaznaczyć, że około 80% średniowiecznych manuskryptów w polskich księgozbiorach pochodzi z XV stulecia. Jeśli nawet taki stan rzeczy jest wynikiem strat, to odbija on skalę samego zjawiska spowodo-wanego wzrostem alfabetyzacji społeczeństwa. Trzeba przy tym zaznaczyć, że wynalezienie druku w wieku XV nie oznaczało automatycznego końca skryptoriów – nadal wykonywano w nich duże rękopisy liturgiczne91.
Jeśli chodzi o dyplomy, to w czasach, kiedy państwowe ośrodki władzy miały słabo wykształcone kancelarie, zakony sporządzały dokumenty róż-nych wystawców na rzecz własróż-nych klasztorów. Na tym polu także przodo-wali cystersi. Rozkwit dokumentu cysterskiego odbiorcy przypadł w Pol-sce na pierwszą połowę wieku XIII. Trzeba przy tym dodać, że dyplom miał w przypadku tego zakonu charakterystyczną formę opracowania graficznego pisma i stylistyki tekstu. Dzięki temu jest on łatwo rozpozna-walny. Wysoki poziom kancelaryjny cysterskich skryptoriów oddziaływał na organizację kancelarii dworskich. Okrzepnięcie kancelarii świeckich władców przyniosło stopniowe ograniczenie dokumentu klasztornego od-biorcy, co dotyczyło także cystersów, a zjawisko to widoczne jest w Polsce od lat 70. wieku XIII. Skryptoria skupiły się od tego czasu na działalno-ści wewnętrznej, takiej jak własna korespondencja, dokumenty opatów, a przede wszystkim na piśmiennictwie liturgicznym i literackim92.
Zachodzi pytanie, dlaczego w ramach skryptorium ukształtowały się dwa odrębne kręgi pisarzy kodeksów i dokumentów. Wydaje się, że wynikało to z odmiennych wymagań stawianych skrybom przy tego rodzaju rękopisach, ponieważ
89 Tamże.
90 Tejże, Małopolskie malarstwo..., s. 88.
91 Krzysztof Morajko OCist., Charyzmat zakonu cystersów, Kraków 2006, s. 327; Marta Kusznierewicz-Mikś, Studia cystersów mogilskich na uniwersytecie krakowskim
w XV wieku, „Studia Historyczne” 2000, R. 43, s. 568; Rafał Witkowski, „Ars scribendi” w opactwach cysterskich na Pomorzu w średniowieczu, [w:] Biblioteki i skryptoria...,
s. 27–28; Barbara Miodońska, Małopolskie malarstwo..., s. 25; Tadeusz Miazga,
Skryp-torzy ksiąg chóralnych w Polsce, „Studia Sandomierskie” 1982, t. 3, s. 307.
92 Maria Bielińska, Dyplomatyka wieków średnich, Warszawa 1977, s. 275–278; Katarzyna Gralak, Monastyczna kultura piśmienna. Polski krąg cysterski, „Przegląd Humanistyczny” 2004, R. 48, nr 1, s. 63; Andrzej Wałkówski, Skryptoria..., s. 71; o możliwości rozpoznania stylistyki tekstu ośrodka pisarskiego i redaktora dokumentu – por. Agnieszka Gut, Formularz dokumentów książąt zachodniopomorskich do połowy
„skopiowanie eleganckiej księgi wymagało od pisarza posiadania w zakresie kali-grafii szczególnych predyspozycji. Takich ludzi nie było zbyt wielu. Szkoda było, aby poświęcali oni swój cenny czas na sporządzanie pism dotyczących np. dochodów z karczmy, czy jeździli po włościach opactwa, wizytując wsie i ustalając wysokość pobieranych od nich dziesięcin, w celu wprowadzenia tych danych do dokumentu. Lepiej było zatrzymać ich w klasztorze i zapewnić im spokój potrzebny do pracy nad ozdobnym kodeksem. Działalność kancelaryjna wymagała natomiast znajomo-ści spraw związanych z zarządzaniem gospodarką klasztoru. Trzeba było odbywać w tym celu podróże i znać sprawy majątkowe opactwa, które znajdowały swoje odbi-cie w sporządzanych dokumentach. Odpowiedzialny za to zakonnik nie miał czasu, aby ślęczeć w klasztorze i poświęcać się żmudnej pracy kodeksowego kopisty”93. Ponadto pisarz dokumentów powinien znać zasady sztuki ich reda-gowania oraz podstawy prawa kanonicznego i rzymskiego94.
Początek aktywności mogilskiego skryptorium przypadł na rok 1223, ponieważ wtedy sporządzono w nim pierwszy zachowany doku-ment. Do roku 1231 w skryptorium spotykamy się z pismem romańsko--gotyckim i wczesnogotyckim, a później króluje wyłącznie uformowany gotyk. Trzeba zaznaczyć, że wpływy lubiąskie na stylistykę tekstu do-kumentów są widoczne w latach 20. i 30. wieku XIII. Natomiast zbież-ności graficzne widać w ciągu całego XIII stulecia. Od lat 80. tego wie-ku mamy do czynienia z większą stabilizacją personalną. Mniej więcej w tym okresie (druga połowa lat 70., lata 80.) spotykamy znanych z imienia zakonników pracujących w skryptorium – opata Hermana i brata Ludwika (1277–1283) twórców zaginionego dzisiaj kodeksu
noc-turnale cantuale oraz Engelberta (1283–1287). Skryptorium mogilskie
stało na dobrym poziomie, czego dowodzi wysoki udział dyplomów kan-celaryjnej proweniencji klasztornej w całej masie dokumentów wyda-nych na rzecz opactwa (mniej więcej 74%), świadczenie techniczwyda-nych usług na rzecz publicznego notariatu, a jego aktywizacja nastąpiła dość wcześnie. Miało ono podobny poziom do skryptoriów lubiąskiego i hen-rykowskiego95. Spadek aktywności pisarskiej cystersów na polu doku-mentów, widoczny od lat 70. wieku XIII, wynikający z ukształtowania się i wzrostu poziomu kancelarii świeckich96 nie oznaczał, że przestali oni pisać. Skupiono się na sporządzaniu kodeksów, których liczba (jak wyżej wspomniano) rosła od wieku XIV, a zwłaszcza XV. Upowszechniał
93 Andrzej Wałkówski, Skryptorium – co rozumiemy..., s. 17.
94 Rościsław Żerelik, Urzędnicy skryptoriów klasztornych na Śląsku do końca
pierwszej połowy XIV wieku. Ze studiów nad działalnością dyplomatyczną klasztorów śląskich, „Sobótka”, 1989, R. 44, z. 4, s. 560 (z przyp. 11).
95 Andrzej Wałkówski, Skryptorium klasztoru cystersów w Mogile..., s. 186–187. 96 Maria Bielińska, Dyplomatyka wieków..., s. 275 i 277; Katarzyna Gralak,
się w tym czasie papier97. Dotyczyło to także klasztoru w Mogile. Akty-wizacja mogła być wymuszona stopniowym niszczeniem się księgozbio-ru, a przede wszystkim pożarem, który w 1447 r. spowodował znaczne straty w zakonnej bibliotece98. Katalog opisujący rękopisy mogilskie, autorstwa Kazimierza Kaczmarczyka i Gerarda Kowalskiego, wyda-je się potwierdzać ten pogląd. Wśród zanotowanych średniowiecznych manuskryptów około 30 pochodzi z XV stulecia, w tym większość z jego drugiej połowy. Poza wyjątkami nie znajdziemy tam kodeksów z wcze-śniejszego okresu99.
Przez skryptorium należy rozumieć grupę piszących zakonników (ewentualnie jednego mnicha). W grupie tej można wyróżnić dwa osob-no działające kręgi – pisarzy dokumentów i kodeksów. Od XIV stule-cia obserwujemy oddzielanie się funkcji iluminatora od zadań kopisty. Skryptoria cysterskie były do lat 70. wieku XIII bardzo aktywne na polu kancelaryjnym. Spadek ich aktywności w tej dziedzinie wynikał z tego, że kancelarie władzy świeckiej stały się z czasem w tym zakre-sie zupełnie samodzielne, wypierając dokument klasztornego odbiorcy. Trzeba jednak podkreślić, że zjawisko to nie dotyczyło kodeksów. Spo-rządzana w nich liczba ksiąg rękopiśmiennych rosła od XIV, a szczegól-nie w XV stuleciu. Mogilskie skryptorium rozpoczęło swoją działalność już w roku 1223, czyli od początku istnienia klasztoru i należało do dobrze zorganizowanych (podobnie jak w macierzystym Lubiążu, czy w Henrykowie). W latach 70. i 80. wieku XIII osiągnęło stabilizację i z tego też okresu znamy z imienia pierwszych jego pracowników – pi-sarza Ludwika, opata Hermana oraz Engelberta. W świetle zachowa-nej podstawy źródłowej szczególny wzrost produkcji można zakładać w drugiej połowie XV stulecia, po pożarze klasztoru w roku 1447, który zubożył księgozbiór opactwa.