Engelbert, mnich lubiąski, opat klasztorów cysterskich w Mogile i Byszewie – Koronowie

Źródła notują go jako opata klasztoru w Mogile od roku 1283. Naj-wcześniejszy dokument wymieniający Engelberta na tej godności został wystawiony 25 kwietnia tegoż roku136. Potem spotykamy go w doku-mentach z 31 marca i 23 kwietnia 1286 r.137 Kronika Mikołaja z Kra-kowa datuje jego pontyfikat na lata 1283–1290138. Natomiast Excerpta

e libro mortuorum monasterii Mogilensis wskazują tylko datę dzienną

jego śmierci – 5 kwietnia139.

129 Por. tamże z Andrzej Wałkówski, Kodeks, którego..., s. 228.

130 Andrzej Wałkówski, Kodeks, którego..., s. 223 oraz 228. Na lata 1277–1283 przy-padał pontyfikat opata Hermana, z którym współpracował nad kodeksem nocturnale

cantuale brat Ludwik. Czas powstania tego kodeksu datowano ramowo na ten okres.

131 Por. Anna Pobóg-Lenartowicz, Kanonicy regularni..., s. 94.

132 Por. tamże, s. 58 oraz 93 z Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii

Clara-tumbensis..., s. 440.

133 Andrzej Wałkówski, Kodeks, którego..., s. 229.

134 Por. Katalog archiwum..., s. XXII; Hieronim Feicht, Muzyka liturgiczna w

pol-skim średniowieczu, „Musica Medii Aevii” 1965, t. 1, s. 40; Władysław Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 2002, s. 363 oraz 516.

135 Andrzej Wałkówski, Kodeks, którego..., s. 229.

136 Zbiór Dyplomów Klasztoru Mogilskiego przy Krakowie, wyd. Eugeniusz Jano-ta, Kraków 1865 [dalej: ZDKM], nr 35.

137 ZDKM, nr 37 i 61.

138 Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 441. 139 Excerpta..., s. 808.

Engelbert początkowo był zakonnikiem lubiąskim. Ponieważ tam-tejszy klasztor stanowił filię opactwa w Pforcie nad Soławą, może-my przyjąć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że był on Niemcem140. W roku 1283 przeniósł się z Lubiąża do klasztoru w Mogile obejmując tu stanowisko opata. Ponieważ jego poprzednik zmarł 3 marca 1283 r., Engelbert zaś po raz pierwszy jest poświadczony na tym stanowisku 25 kwietnia tego roku, to jego przeniesienie nastąpiło między 3 marca a 25 kwietnia141. Jako opat w Mogile Engelbert okazał się dobrym go-spodarzem, o czym świadczą: uregulowanie praw i obowiązków sołty-sów oraz osadników w Prandocinie, korzystna dla klasztoru wymiana dóbr z księciem opolskim i oświęcimskim Przemysławem czy wygrany proces sądowy o dziesięcinę z Czyżyn, a także uzyskanie od Leszka Czarnego poświadczenia immunitetu, jak i zezwolenia na lokację na prawie niemieckim w dobrach opactwa142. Był tak dobrym gospodarzem i przełożonym opactwa, iż otrzymał funkcję opata w Byszewie. Zgodnie z tradycją tamtejszego klasztoru objął obowiązki 3 kwietnia 1288 r., ale w dokumentach byszewskich widzimy go dopiero 23 kwietnia owego roku. Tam także był jednostką wybitną, regulując sprawy majątkowe klasztoru, a przede wszystkim przenosząc go do Koronowa. Zmęczo-ny obowiązkami zrezygnował ze stanowiska i postanowił powrócić do macierzystego Lubiąża. Zmarł jednak w Lądzie 17 lutego 1290 r., co zanotował tamtejszy nekrolog143. Jednak zdaniem Dariusza Karczew-skiego śmierć Engelberta nie nastąpiła w Lądzie. Inna jest też zdaniem tegoż badacza jej data – 14 czerwca 1289 r. Wspomniany autor uważa, że fakt wymienienia Engelberta w nekrologu lądzkim nie jest dowo-dem, że tam zmarł, ponieważ u cystersów istniał zwyczaj wpisywania do nekrologu także opata innego klasztoru. Sam Engelbert do tego nie 140 Konstanty Hoszowski, Obraz życia..., s. 11; tenże, Poczet opatów..., s. 91; An-drzej Wałkówski, Skryptoria..., s. 29 (gdzie dalsza literatura).

141 Por. Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 440 oraz

Excerpta..., s. 808 z ZDKM, nr 35; Zofia Kozłowska-Budkowa, Engelbert, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1948, s. 270; Andrzej Wałkówski, Skryptorium klasztoru cystersów w Mogile..., s. 176.

142 Marcin Starzyński, Nomina abbatum..., s. 147; ZDKM, nr 35–37 oraz 61. 143 Konstanty Klemens Jażdżewski, Engelberci czy Engelbert? W związku z

autor-stwem pierwszego Żywota św. Jadwigi Śląskiej (druga połowa XIII wieku), [w:] „Men-te et lit„Men-teris”. O kulturze i społeczeństwie wieków średnich, Poznań 1984, s. 192–194;

Krystyna Zielińska-Melkowska, Opat byszewsko-koronowski Engelbert i jego Żywot św.

Jadwigi Śląskiej, „Nasza Przeszłość” 2001, t. 96, s. 43–44 i 49; Marcin Starzyński, Nomina abbatum..., s. 147; tenże, Katalog opatów mogilskich..., s. 93–94; Franciszek

Sikora, Upadek fundacji cysterskiej w Szpetalu i początki odnowionego klasztoru

by-szewskiego, „Zapiski historyczne” 1975, t. 40, z. 2, s. 16 (200) i przyp. 24; Zofia

był kimś obcym dla klasztoru w Lądzie, ponieważ przebywał w nim 24 sierpnia 1288 r.144

Engelbert wydaje się postacią dość tajemniczą, o czym mogą świad-czyć chociażby przytoczone wyżej rozbieżności co do miejsca i daty jego śmierci. Dodatkowo sprawę komplikuje fakt, że ani kronika Mikołaja z Krakowa, ani Excerpta e libro mortuorum monasterii Mogilensis nie mówią nic o jego lubiąskim pochodzeniu, ani o objęciu opactwa w Bysze-wie145. Czyżby chodziło o dwie różne osoby?146 To, że mamy do czynienia z jednym Engelbertem udowodnił już jednak Konstanty Klemens Jaż-dżewski147. Jest jeszcze inna wskazówka, że była to jedna osoba. Doku-menty powstałe w skryptorium klasztornym, kiedy Engelbert sprawo-wał urząd opata w Mogile spisysprawo-wała ta sama ręka, efekty pracy której spotykamy w późniejszych dyplomach klasztoru byszewskiego. Pocho-dzą one z czasów, gdy Engelbert kierował właśnie opactwem w Bysze-wie. To może świadczyć o tożsamości Engelberta, opata klasztoru w Mo-gile, a następnie w Byszewie148. Trzeba przy tym dodać, że wspomnianą rękę pisarską widzimy też w skryptorium lubiąskim149. Jej praca łączy kolejno klasztor w Mogile, Byszewie i Lubiążu, gdzie okazała się stosun-kowo najaktywniejsza. Spotykamy ją stale w dokumentach Engelberta – i w Mogile i w Byszewie. Natomiast jej obecność w Lubiążu może świad-czyć także o związku wspomnianego Engelberta z klasztorem lubiąskim i wspiera pogląd o jego tamtejszej profesji150. Możemy więc traktować Engelberta – lubiąskiego zakonnika, później opata w Mogile, a następ-nie w Byszewie jako jedną i tę samą osobę.

Swoją działalność pisarską Engelbert rozpoczął jeszcze jako za-konnik w klasztorze lubiąskim. W latach 1262–1267 napisał zaginiony

144 Dariusz Karczewski, Tradycja fundacyjna klasztoru cystersów w Byszewie

(Ko-ronowie), [w:] Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej, red. Andrzej Marek

Wy-rwa, Józef Dobosz, Poznań 2000, s. 311.

145 Por. Mikołaj z Krakowa, Chronicon monasterii Claratumbensis..., s. 440 oraz

Excerpta..., s. 808.

146 Por. Konstanty Klemens Jażdżewski, Engelberci..., s. 193. 147 Tamże, s. 189–194.

148 Por. Karol Mieszkowski, Studia nad dokumentami katedry krakowskiej XIII

wieku. Początki kancelarii biskupiej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 35

(przyp. 89) i Andrzej Wałkówski, Skryptorium klasztoru cystersów w Mogile..., s. 154 (rękę tę określono jako S) z Zofia Kozłowska-Budkowa, Engelbert, s. 270.

149 Andrzej Wałkówski, Skryptorium klasztoru cystersów w Mogile..., s. 154. 150 Andrzej Wałkówski, Podobieństwa w praktyce kancelaryjnej klasztorów

cyster-skich w Mogile i Lubiążu do końca XIII wieku, [w:] Pelplin – 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu, Materiały z sesji naukowej, red. Dariusz A. Dekański, Bernard A. Grenz, Alicja Słyszewska, Andrzej

obecnie Żywot św. Jadwigi151. Według innej opinii, sformułowanej przez Dariusza Karczewskiego, dzieło to powstało przed rokiem 1262, czyli momentem rozpoczęcia prac komisji badającej dowody święto-ści księżnej Jadwigi. Było ono przechowywane w bibliotece lubiąskiej jeszcze w wieku XVIII, tradycja zaś autorstwa Engelberta była żywa również w okresie nowożytnym152. Także w Lubiążu rozpoczął on w la-tach 1281–1282 prace nad Kroniką polsko-śląską, chociaż dzieło to do-kończył w Mogile, gdzie od 1283 r. był opatem153. To właśnie w Mogile powstała ogólnopolska część tej kroniki, a pisano ją od roku 1283 do 1287154. Dzieje ogólnopolskie do roku 1202 oparto na zapisach kroniki Wincentego Kadłubka. Ponadto dzieło omawia wydarzenia dotyczące Śląska od roku 1241, a także spotykamy się w nim z fragmentem dzie-jów powszechnych w postaci wykazu władców niemieckich od Ottona I. Kronika kończy się na roku 1285 opisem otoczenia Krakowa mura-mi przez Leszka Czarnego155. Kronika polsko-śląska zawiera określony program polityczny. Jest nim poparcie cystersów dla książąt dążących do zjednoczenia Polski. Dotyczyło to Piastów śląskich, którym kronika miała dostarczyć informacji na temat ich praw do korony polskiej. Być może dzieło powstało w związku z planami koronacyjnymi Henryka IV Prawego156. Omawiany przekaz nie zachował się do naszych czasów 151 Konstanty Klemens Jażdżewski, Engelberci..., s. 191–192; tenże, Lubiąż. Losy

i kultura..., s. 102–103; Andrzej Wałkówski, Skryptoria..., s. 332.

152 Dariusz Karczewski, Tradycja fundacyjna klasztoru..., s. 310–311.

153 Heinrich von Loesch, Zum „Chronicon Polono-Silesiacarum”, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens” 1931, Bd. 65, s. 220–223 i 231; por. Zbigniew Wiel-gosz, „Kronika polska” – metoda prezentacji dziejów, [w:] Dawna historiografia śląska, Opole 1980, s. 49; tenże, „Kronika polska” w twórczości dziejopisarskiej klasztoru

lubią-skiego, [w:] „Scriptura custos memoriae”. Prace historyczne, red. Danuta Zydorek,

Po-znań 2001, s. 242 i 246 (utrzymuje, że obie części mają tego samego autora); Konstanty Klemens Jażdżewski, Lubiąż. Losy i kultura..., s. 97–98 i 102–103; Andrzej Wałkówski,

Skryptoria..., s. 86 oraz 332; tenże, Biblioteka klasztorna..., s. 130; tenże, Skryptorium klasztoru cystersów w Mogile..., s. 72–75; tenże, Działalność intelektualna skryptorium w Mogile do końca XIII wieku, „Folia Librorum” 2010, t. 16, s. 41.

154 Por. Heinrich von Loesch, Zum „Chronicon Polono-..., s. 220–223 i 231; Kon-stanty Klemens Jażdżewski, Lubiąż. Losy i kultura..., s. 102–103; Andrzej Wałkówski,

Biblioteka klasztorna..., s. 130; tenże, Skryptoria..., s. 86; tenże, Działalność intelektu-alna..., s. 41.

155 Elżbieta Wilamowska, Kronika polsko-śląska. Zabytek pochodzenia

lubiąskie-go, „Studia Źródłoznawcze” 1980, t. 25, s. 83 oraz 85; Joseph Gottschalk, Der historische Wert der Legenda maior de beata Hedwigi, „Archiv für schlesische Kirchengeschichte”

1962, Bd. 20, s. 96; Michał Kaczmarek, Motywy w dziejopisarstwie cystersów śląskich

w XIII wieku, [w:] „Mente et litteris”. O kulturze..., s. 146.

156 Wacław Korta, Średniowieczna annalistyka śląska, Wrocław 1966, s. 357–359; Elżbieta Wilamowska, Kronika polsko..., s. 80–81 i 88–90 oraz 94; Zbigniew Wielgosz,

„Kro-w „Kro-wersji oryginalnej i znamy go jedynie z trzech kopii. Najstarsza i je-dyna do dziś zachowana, to Kodeks redigerowski z XIV stulecia, do tego dochodzą późniejsze i zaginione – Kodeks królewiecki (wiek XV) i

Ko-deks z Książa (wiek XVIII)157.

Engelbert był początkowo zakonnikiem w klasztorze lubiąskim. Od 1283 do 1287 r. był opatem klasztoru cystersów w Mogile. Od roku 1288 został też opatem w Byszewie. Przeniósł konwent cystersów z By-szewa do Koronowa. Później zrezygnował z godności opata. Nie znamy pewnej daty jego śmierci. Literatura naukowa mówi, że mógł zakoń-czyć życie 14 sierpnia 1289, ewentualnie 17 lutego 1290 r. Kronika Mikołaja z Krakowa wskazuje tylko na rok 1290, natomiast Excerpta

e libro mortuorum monasterii Mogilensis podają jedynie datę dzienną

– 5 kwietnia. Engelbert był autorem zaginionego Żywotu św. Jadwigi, który sporządził jeszcze jako zakonnik lubiąski, najwcześniej przed ro-kiem 1262, a być może dopiero w latach 1262–1267. Także w Lubiążu, w latach 1281–1282, rozpoczął prace nad Kroniką polsko-śląską, do-kończył ją już jako opat w Mogile między rokiem 1283 a 1287.