Menger i jego kontynuatorzy – Eugen von Böhm ‑Bawerk (1851–1914) i Frie‑
drich von Wieser (1851–1926) – opowiadali się za aprioryzmem. W przeciwień‑
2 „Poważnym błędem szkoły historycznej […] było interpretowanie ekonomii jako opisu zachowanie pewnego typu idealnego, a mianowicie homo oeconomicus. Zgodnie z tą doktryną tradycyjna bądź ortodoksyjna ekonomia nie zajmuje się działaniami człowieka, tym, jaki on jest, i jak działa, lecz fikcyjnym, hipotetycznym wyobrażeniem na jego temat. Przedstawia człowieka jako istotę działającą wyłącznie z pobudek »ekonomicznych«, to znaczy kierującą się tylko chę‑
cią jak największych korzyści materialnych lub finansowych”. L. von Mises: Ludzkie działanie.
Przeł. W. Falkowski. Warszawa 2007, s. 53.
stwie do przedstawicieli szkoły historycznej Menger był przekonany, że realna struktura rzeczywistości ekonomicznej odkrywana przez badacza może być ujęta w uniwersalne prawa. Ekonomia była dla niego nauką dedukcyjną. Uniwersal‑
ność ta zasadza się na uniwersalności prostych kategorii ekonomicznych. Sądy wyrażające relacje pomiędzy tymi kategoriami nazywa Menger ścisłymi pra‑
wami3. Są one podobne do praw geometrii czy mechaniki i stanowią zarówno przeciwieństwo sądów faktualnych, jak i indukcyjnych hipotez. Zadaniem eko‑
nomii jest wykrywanie tych praw oraz najprostszych, a zarazem najbardziej typo‑
wych elementów rzeczywistości4. Menger był przekonany, że istnieją aprioryczne kategorie (istoty czy natury) występujące autonomicznie w rzeczywistości, któ‑
rych budowa i wzajemne powiązania opisywane są przez sądy a priori. Prawa ekonomii są aprioryczne w tym sensie, że są postrzegane jako oczywiste na mocy wewnętrznej intelligibilności leżących u ich podstaw zjawisk5. Aprioryczność oznacza dla Mengera sprzeciw wobec weryfikacji praw ekonomii na podstawie historii i doświadczenia, do których to odwoływanie się uważa za procedurę tak absurdalną, jak testowanie zasad geometrii poprzez mierzenie realnych obiek‑
tów6. Prawa ekonomii nie dotyczą przedmiotów umysłu, lecz określonych jakoś‑
ciowo istot czy natur takich rzeczy, jak wartość, zysk, pieniądz oraz relacji między nimi. Przedmiotem badań ekonomii nie są też pojęcia odnoszące się do zjawisk, ale same zjawiska. „Ekonomia teoretyczna – pisał Menger – ma za zadanie wykry‑
wanie ogólnych istot i ogólnych powiązań pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi, a nie analizowanie pojęć i wyciąganie wniosków z ich analizy. Te fenomeny czy też pewne ich aspekty, a nie ich językowe przedstawienia, są przedmiotem teore‑
tycznych badań na polu ekonomii”7. I dodawał: „Celem badań teoretycznych nie jest tylko poznanie, lecz także zrozumienie (das Verständnis) zjawisk. Poznajemy zjawisko, kiedy uzyskujemy jego obraz w umyśle. Rozumiemy go, kiedy odkry‑
wamy rację jego istnienia i jego charakterystycznych jakości (rację jego bycia i bycia ‑takim)”8.
Największą zasługą Mengera było sformułowanie subiektywistycznej teo‑
rii wartości oraz zasady marginalnej użyteczności, obu rozwijanych przez jego następców. Odrzucając obiektywistyczną, Menger posłużył się subiektywistyczną teorią wartości. W myśl tej koncepcji rzecz posiada subiektywną wartość, której miarą jest spodziewana satysfakcja wynikająca z jej marginalnej/krańcowej uży‑
3 Menger utożsamiał „ścisłe prawa” (exacte Gesetze) z prawami natury (Naturgesetze). Zob.
C. Menger: Untersuchungen über die Methode der Sozialwissenschaften und der Politischen Oekonomie insbesondere [1883]. In: Gesammelte Werke. Bd. 2. Tübingen 1969, s. 36–39.
4 Ibidem, s. 41.
5 B. Smith: Austrian Economics and Austrian Philosophy. On: Austrian Economics. Eds.
W. Grassl, B. Smith. London–Sydney 1986, s. 3–4.
6 C. Menger: Untersuchungen…, s. 54.
7 Ibidem, s. 6, przypis 4.
8 Ibidem, s. 14.
teczności. Zasada marginalnej użyteczności nie wymaga odwołania się do psy‑
chologicznego czy fizjologicznego pojęcia zaspokojenia. Zasada ta, która mówi, że człowiek będzie zawsze wykorzystywał daną rzecz czy usługę, aby zaspokoić najbardziej palącą potrzebę, jest wpisana w pojęcie celowego działania. Ponieważ każdy człowiek przedkłada „więcej” nad „mniej” satysfakcji, to każdy egzemplarz danej rzeczy będzie wykorzystywany do zaspokajania coraz to mniej ważnych z punktu widzenia jednostki potrzeb.
W myśl tej zasady wartość konkretnego egzemplarza danej rzeczy jest wyzna‑
czona przez użyteczność tej rzeczy w jej najmniej korzystnym zastosowaniu.
Inaczej mówiąc, wartość danej rzeczy w przypadku posiadania ich większej ilo‑
ści odpowiada zadowoleniu, jakiego gotowi jesteśmy się pozbawić, rezygnując z jednego egzemplarza tej rzeczy. Eugen von Böhm ‑Bawerk ilustruje to prawo, każąc sobie wyobrazić farmera, który zebrał pięć worków zboża. Aby rozpla‑
nować wykorzystanie tych pięciu worków, zaczął od przeznaczenia pierwszego z nich na utrzymanie się przy życiu aż do następnych zbiorów. Drugi worek prze‑
znaczył na pożywienie zapewniające mu nie tylko przeżycie, lecz wartościową dietę. Trzeci worek miał służyć urozmaiceniu diety i stąd przeznaczony został na wykarmienie drobiu. Czwarty został wykorzystany do produkcji brandy, a piąty do karmienia papug, których zachowanie sprawia mu przyjemność. War‑
tość każdego worka zboża równa się spodziewanej satysfakcji, jaką odniesie far‑
mer z karmienia papug. Jest to ta satysfakcja, którą gotów jest poświęcić, gdy zabraknie mu jednego worka zboża. Wybierając więc sposoby wykorzystania worków zboża, farmer musi wiedzieć, jaki rodzaj spożytkowania zboża przynie‑
sie mu najmniej satysfakcji. Wartość każdego worka będzie wyznaczona przez jego marginalną użyteczność9. Istotą koncepcji subiektywnej wartości jest, jak pisał Hayek: „nie jedynie relacja pomiędzy człowiekiem a konkretną rzeczą czy klasą rzeczy, lecz miejsce tej rzeczy w całości, […] schemat wedle którego ludzie decydują, w jaki sposób dysponować zasobami, które są w ich posiada‑
niu, i mając na uwadze rozmaite przedsięwzięcia10”. W XX wieku dzieło Men‑
gera kontynuowali głównie Ludwig von Mises, Friedrich von Hayek i Murray N. Rothbard.
9 T.C. Taylor: An Introduction to Austrian Economics, www.mises.org/austecon.asp [dostęp: 18.02.2012].
10 F.A. von Hayek: Economic Thought VI: The Austrian School. In: International Encyclope‑
dia of the Social Sciences. Ed. D.L. Sills. New York 1968, s. 458, za: J. Moser: The Origins of the Austrian School of Economics. „Humane Studies Review”, Vol. 11/1997, No. 1, s. 4.