Dokumenty wchodzące w skład akt cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra składają się z trzech poszytów. Pierwszy jest wykazem przyjęć uczniów na naukę, potwierdzeń zakończenia nauki oraz opłat cechowych 8. Drugi składa się z listy członków cechu introligatorów i kuśnierzy, dat wstąpienia oraz ich składek na lata 1886-1909 9. Trzeci jest księgą rachunkową z lat 1886-1903 10. Poszyty drugi i trzeci posłużyły do uzupełnienia listy mistrzów oraz dokładnego ustalenia składek, jakie płacili. Dokumenty znajdujące się w poszycie pierwszym są jednak najbardziej wartościowe. Dają one możliwość odtworzenia składu cechu oraz przekazują istotne informacje na temat jego członków. Dokumenty znajdujące się w pierwszej teczce można podzielić na kilka więk-szych części 11. Pierwsza składa się z dwóch rękopisów dotyczących wysokości stawek pobieranych za naukę, druga zawiera jeden dokument poświadczający brak zaliczenia egzaminu mistrzowskiego, oraz zbiór czterech „sztuk czeladniczych”. Kolejny stanowi spis członków cechu, który nie powstał później niż w 1887 r. 12Był on prawdopodobnie dwa razy uzupełniany nazwiskami kolejnych członków. Pierwszy raz przypuszczalnie w 1897, drugi nie wcześniej niż w 1898 r. 13Aktualizowano go przynajmniej do roku 1899 dopisując informacje o śmierci kolejnych mistrzów. Czwarta część dokumentacji składa się z dwudziestu dwóch krótkich wpisów informujących o ukończeniu egzaminu czeladniczego. Kolejnym jest spis przyjęć uczniów na naukę zawierający dwadzieścia sześć wpisów. Szóstą i ostatnią częścią poszytu jest tabela zawierająca następujące infor-macje o uczniach z okresu lat 1899-1905: imię i nazwisko ucznia, data i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania, profesja, imię i nazwisko nauczyciela, data rozpoczęcia oraz zakończenia nauki, oraz wzmianka o miejscu odbycia egzaminu i jego wyniku 14.
Struktura organizacji cechu introligatorów i kuśnierzy nie wydaje się różnić od podobnych schematów innych korporacji cechowych tego okresu. Najniżej w hierarchii stali uczniowie, zwani „Lehr – Junge”, bądź „Lehr – Bursche” 15. Przyjmowani byli na naukę trwającą 4 lata, choć można znaleźć wyjątki od tej reguły. Mamy w dokumentacji niejakiego Hermanna Kreuschnera, który pobierał naukę tylko dwa lata. Po bliższym przejrzeniu rękopisów okazało się, że pobierał on wcześniej nauki w Poznaniu, a w Zielonej Górze zakończył swoją edukację. Kolejnym, którego czas nauki był krótszy, był Paul Franke, który uczył się trzy lata. Należy przypuszczać, że duży wpływ na taką sytuację miał fakt, iż należał on do rodziny mistrza. Dokumentacja zawiera jeszcze infor-mację o siedmiu uczniach, których nauka wynosiła od trzech do trzech i pół roku. Jak się
8 Archiwum Państwowe w Zielonej Górze (dalej: APZG), Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1.
9 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Mitglieder Verzeichniss der Kürschner u. Buchbinder Innung zu Grünberg, sygn. 2.
10 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Cassen – Buch der Kürschner u. Buchbinder Innung, sygn. 3.
11 W kolejności zgodnej z ich ułożeniem w jednostce archiwalnej.
12 Tak wynika z ułożenia dokumentów w poszycie; APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 11;
13 Możemy to stwierdzić zestawiając dwie listy z członkami i porównując kolejność wpisu w poszycie pierwszym, z datą przyjęcia konkretnego członka z poszytu drugiego; APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848 – 1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 11;
APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Mitglieder Verzeichniss der Kürschner u. Buchbinder Innung zu Grünberg, sygn. 2, s. 2-5.
14 Z pozostałych rubryk została wypełniona tylko jedna. Dotyczy ona śmierci ucznia Fritza Knetschke, który zmarł w ostatnim roku swojej nauki (1907 r.); APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buch-binder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 24-25.
15 Z. Kropidłowski, Samopomoc w korporacjach rzemieślniczych Gdańska, Torunia i Elbląga (XIV-XVIII w.), Gdańsk 1997, s. 71; Uczniowie w dokumentach cechu introligatorów i kuśnierzy są nazywani „Büchbinder-lehrling” (uczniowie introligatorscy) oraz „Kürschner„Büchbinder-lehrling” (uczniowie kuśnierscy).
okazało wszyscy oni praktykowali u mistrza introligatorskiego Otto Dehmela. Można zatem stwierdzić, iż zdecydowana większość uczniów u wspomnianego mistrza, kończyła naukę szybciej. Mamy jeszcze informacje o innym członku rodziny Dehmel, niejakim Fritzu, który praktykował również u swojego krewnego Carla, a jego nauka trwała 3 lata 16. Uczniowie byli zobowiązani do płacenia ustalonych składek, niestety nie znamy ich wy-sokości. Wiemy jednak, że wpisowe dla ucznia w roku 1849 wynosiło jeden talar nie-miecki („Reichstaler”) i piętnaście fenigów („Pfennig”) 17. Kolejny stopień w organizacji stanowili czeladnicy („Geselle”). Aby zostać czeladnikiem, uczeń musiał odbyć określony termin wysługi. Jeśli uczeń musiał jeszcze spłacić dług wobec mistrza, mógł on być dłuższy, niż w założeniu. Nauka kończyła się odpłatnym wyswobodzeniem („freisprachen”), którego wartość wynosiła trzy talary niemieckie w roku 1849, oraz trzy i pół marki w latach 1888-1899. Czasami uczeń musiał również przedstawić „sztukę czeladniczą” („Geselles-tück”). Wyswobodzenie było potwierdzane otrzymaniem „listu wyuczonego” („Lehrbrief”).
W dokumentach cechowych, mamy cztery przypadki udokumentowania „sztuki czelad-niczej” w latach 1848-1852, oraz dwadzieścia dwa poświadczenia zdania egzaminu cze-ladniczego („Gesellenprüfung”), w latach 1887-1899 18. Mogłoby z tego wynikać, iż za-przestano zwyczaju udowadniania swoich umiejętności przy pomocy „sztuki czelad-niczej”. Egzamin czeladniczy wydawałby się zastępować „sztukę czeladniczą”, niestety nie mamy żadnych informacji w dokumentach wyjaśniających bliżej, na czym miał on polegać, jak również czy w ogóle różnił się od „sztuki czeladniczej” 19. Kolejni w hierarchii mieścili się mistrzowie. Czeladnik, aby uzyskać godność mistrza musiał odbyć wędrówkę, której trasę wyznaczały kolejne warsztaty i w ten sposób mógł się wykazać swoimi fa-chowymi umiejętnościami („Meisterstück”) 20. W dokumentach nie mamy żadnej wzmianki, co do czasu trwania owych wędrówek. Z innych opracowań, dowiadujemy się, że ten czas mógł wynosić od roku do lat pięciu 21. Oprócz tego, czeladnik był zobowiązany do zbiera-nia listów z każdego odwiedzonego miasta dla dokumentowazbiera-nia wędrówek, służących doskonaleniu zawodowemu. Obok nabywania doświadczenia, powodem wędrówek była również potrzeba zapoznania się z nowinkami technicznymi. Zgodnie z twierdzeniem K. Bąkowskiego, ten zwyczaj utrzymał się do poł. XIX wieku 22. Nie mamy zatem pewności, czy wędrówki były jeszcze praktykowane wśród członków cechu introligatorów i kuś-nierzy. Przyjęty do cechu mistrz musiał zapłacić wpisowe, które wynosiło nie więcej niż cztery talary niemieckie w roku 1849, oraz od czterech do pięciu w roku 1850 23. Do tego musiał płacić raz do roku składkę wynoszącą półtorej marki w latach 1886-1909 24.
16 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 21-25.
17 Ibidem, s. 2.
18 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1; W poszytach brakuje dokumentów z przedziału lat 1852-1887;
Patrz również Z. Kropidłowski, op. cit., s. 65 i 72; S. Herbst, op. cit., s. 3-4.
19 W opracowaniach można znaleźć wzmianki jedynie o „Gesellestück”; F. Kiryk, Cechowe rzemiosło metalowe:
zarys dziejów do 1939 r., Warszawa 1972, s. 85; Z. Kropidłowski, op. cit., s. 72; K. Bąkowski, Dawne cechy krakowskie (z rycinami), Kraków 1903, s. 54.
20 W interesujących nas dokumentach znajduje się jeden z 1950 r. dotyczący „sztuki mistrzowskiej”, nie została ona jednak zaliczona przez introligatora Leo Tschierscha; APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 9.
21 S. Herbst, op. cit., s. 4; K. Bąkowski, op. cit., s. 69.
22 K. Bąkowski, op. cit., s. 69.
23 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 2 i 8.
24 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Mitglieder Verzeichniss der Kürschner u. Buchbinder Innung zu Grünberg, sygn. 2, s. 2-5.
Z dokumentów cechu introligatorów i kuśnierzy wynika, że w roku 1848 zwierzch-nikiem („Vorsteher”) cechu był mistrz introligatorski August Richter, zastępcą („Stel-lvertreter”) był August Sachtleben. Pojawia się jeszcze niejaki Theodor Eichholz jako
„Jüngster”, które to określenie znaczyło prawdopodobnie odpowiednio niższy poziom jego przygotowania zawodowego 25. Poza wyżej wymienionymi oraz protokolantem J. Senftlebenem, w aktach nie ma więcej informacji na temat poszczególnych tytułów, czy pełnionych funkcji w cechu.
Pierwsze dokumenty z lat 1848-1852 zostały prawdopodobnie sporządzone przez mistrza introligatorskiego E. A. Richtera. Przemawia za tym porównanie tekstu, w którym wymienia sam siebie z imienia i nazwiska, z jego własnym podpisem nakreślonym pod tym samym rękopisem. Zestawienie tych dwóch duktów pisma, wskazuje na bardzo wiele podobieństw w sposobie kreślenia poszczególnych liter i ich wiązań. Mimo wszystko, należy traktować to jako w sferze prawdopodobieństwa, choć było ono bardzo możliwe. Za jego osobą może jeszcze przemawiać fakt, iż od 1849 do 1852 r., widnieje tylko jego podpis pod dokumentami. Do tego dukt pisma jest zbieżny z rękopisami wcześniejszymi, na których zostało oparte przypuszczenie.
Protokolantem cechu („Schriftführer”) był mistrz kuśnierski J. Senftleben, którego podpis widnieje pod dokumentami od 1887 do 1897 r. 26Na przestrzeni tych lat jego pismo pojawia się prawie na każdym dokumencie. Pewność, że były protokołowane przez niego, mamy jednak tylko w przypadku dwóch dokumentów z lat 1892-1893.
Takie ustalenie jest możliwe w wyniku porównania jego pisma z pozostałymi rękopisa-mi. Z analizy pisma wynika, że możemy przypisać jego ręce dokumentom z lat 1887-1888 oraz 1890-1893 27. Na jednym rękopisie z roku 1888 brak jego podpisu, jednakże dukt pisma wskazuje na jego osobę. Na przestrzeni 1889-1891 roku, można zauważyć również dukt innego pisarza, którym był mistrz introligatorski Otto Häusler.
Sporządzał on dokumenty w roku 1889, na zmianę z mistrzem J. Senftlebenem w latach 1890-1891 28. Pismo tego mistrza było bardzo charakterystyczne, ponieważ każdą grammę w takich literach jak „m”, „n” i „u”, kreślił osobno 29. Dzięki porównaniu tekstu z podpisami mistrzów można było ustalić wykonawcę owych dokumentów. Pracę protokolanta po J. Senftlebenie kontynuował mistrz kuśnierski R. Panitsch. Poza porów-naniem duktu pisma, potwierdza to kolor atramentu na dokumentach z roku 1894. Środek pisarski przy pomocy którego zostały one spisane, został również użyty do podpisu.
Pozostali mistrzowie, którzy złożyli podpisy pod rękopisem, użyli innego atramentu.
Obecnie różnica jest bardzo widoczna, ponieważ środek kryjący zastosowany do nakreślenia całości jest koloru jasnofioletowego, wyraźnie odcinając się od pozostałych ciemnych odcieni. Dukt pisma mistrza R. Panitsch, pojawia się na dokumentach
25 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 5; Brak informacji na temat Augusta Sachtleben oraz Theodora Eichholz. Pojawiają się oni w trzech dokumentach z roku 1848, zawsze tytułowani jako – odpowiednio – Stel-lvertreter oraz Jüngster.
26 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 15; Informacja pochodzi z dokumentów z lat 1892 i 1893. Pod jego nazwiskiem widnieje podpis Schriftführer.
27 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 12-16.
28 Ibidem, s. 13-14.
29 Gramma – konstrukcyjnie wyodrębniona część znaku graficznego. Wśród liter pisanych zgodnie ze wzorcem elementarzowym wyróżnia się litery jednogrammowe (np. c, o, s), dwugrammowe (np. a, n, p, u) i trójgrammowe (m). Słownik terminów pismoznawczych, http://prawo.amu.edu.pl/uploads/slownik/ (stan na 08.07.2008 r.).
z roku 1894 oraz na przestrzeni lat 1897-1899, czyli do najpóźniejszej daty, jaka widnieje w zachowanych dokumentach 30.
Przeprowadzone badania wykazały, że sporządzający dokument podpisywał się w jednym i tym samym miejscu. Wszystkie dokumenty z lat 1848-1852 były sygnowane bezpośrednio pod tekstem, z lewej strony. Na dwadzieścia dwa dokumenty z lat 1887-1899, dziewiętnaście zostało podpisanych przez protokolanta z prawej strony, tuż pod tekstem. Z pozostałych trzech, dwa były sygnowane z prawej strony pod tekstem, jednak w znacznej odległości od ostatniego wersu (w powstałą lukę, wpisali się inni mistrzowie), ostatni natomiast, nie został podpisany przez pisarza 31. Zdecydowana większość wydaje się potwierdzać twierdzenie, jakoby rękopisy były sygnowane w określonym miejscu. Należałoby uznać to za rodzaj nienormowanego zwyczaju.
Z opracowań nie wiele można się dowiedzieć na ten temat, za wyjątkiem drobnej wzmianki w podręczniku J. Szymańskiego. Kiedy wspomina on o polskich kancelariach monarszych, mówi, że w XV wieku król sygnował dokument ze strony lewej, a kanclerz z prawej 32. Z powodu zaobserwowanych wyjątków nie można brać tego za pewnik, jednak jako wskazówka dodatkowa może pomóc przy ustalaniu tożsamości wykonawcy.
Zapoznanie się z rękopisami cechu introligatorów i kuśnierzy wykazało, że spośród wymienionych uczniów, zdecydowana większość uczyła się fachu introligatorskiego. Świad-czy to prawdopodobnie o większym zapotrzebowaniu w tej dziedzinie. Jak wynika to cho-ciażby z monografii Schmidta, był to wcześniej wyłącznie cech kuśnierski 33. Na przestrzeni około stu pięćdziesięciu lat kuśnierze stanowili marginalną część wśród kształconych uczniów. Jest to niewątpliwie bardzo interesująca zależność, która aż się prosi o zestawienie z sytuacją panującą w innych miastach. Niestety niedosyt literatury dotyczącej cechu introli-gatorskiego uniemożliwia na chwilę obecną rozszerzenie wniosków w tej materii.
Przeprowadzone badania pokazują, jak ważna w identyfikacji osoby piszącej jest szeroko rozumiana analiza pisma. W niektórych przypadkach dzięki jej zastosowaniu jesteśmy w stanie ustalić z pewną dozą prawdopodobieństwa wykonawcę rękopisu.
Prowadząc badania ręcznie sporządzonych zapisów nie powinno się lekceważyć analizy duktu. Ustalenie w przyszłości szerokiego katalogu cech, służącego do badania pisma z minionych wieków, byłoby niezwykle przydatnym narzędziem dla badaczy.
Fot. 1 i 2. Pismo mistrza E. A. Richtera po-chodzące z jednego dokumentu. Fotografia pierwsza stanowi fragment rękopisu, druga podpis umiejscowiony pod tekstem. APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 2-3.
30 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 16-18; Brak jakichkolwiek dokumentów z lat 1895-1896.
31 APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 13; Jest to wspomniany wyżej dokument z roku 1888, sporząd-zony prawdopodobnie przez mistrza J. Senftlebena.
32 S. Nawrocki, Rozwój form kancelaryjnych na ziemiach polskich od średniowiecza do końca XX wieku, Poznań 1998; W. Semkowicz, Encyklopedia nauk pomocniczych historii, Kraków 1999; J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2002, s. 461.
33 H. Schmidt, op. cit., s. 288-289.
Fot. 3. Pismo mistrza J. Senftlebena. W prawym dolnym rogu widnieje podpis mistrza oraz określenie „Schriftführer”.
APZG, Akta cechu introligatorów i kuś-nierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 15.
Fot. 4. Pismo mistrza Otto Häuslera. APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 13.
Fot. 5. Pismo mistrza R. Panitscha. APZG, Akta cechu introligatorów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 16.
Fot. 6. Spis członków cechu kilkakrotnie uzupełniany. APZG, Akta cechu introliga-torów i kuśnierzy miasta Zielona Góra, Buchbinder Innungs Sachen 1848-1905, Akten des Magistrats zu Grünberg, sygn. 1, s. 11.
34 Ze względu na wieloznaczność ostatnia rubryka pozostała w brzmieniu oryginału.
Imię i nazwisko mistrza
Miasto pochodzenia
Rodzaj
rzemiosła Uwagi
Böhm Rudolph Nowa Sól introligator
-Dehmel Carl Zielona Góra introligator
-Dehmel Otto Zielona Góra introligator
-Dehmel Paul Bytom Odrzański introligator
-Dehmel R. - -
-Eichholz Theodor - - Jüngster 34
Fiedler Eduard Zielona Góra kuśnierz
-Fiedler Emil Zielona Góra kuśnierz
-Franke Fr. Lonise Nowa Sól -
-Franke Gustav Nowa Sól introligator
-Franke Paul Nowa Sól introligator
-Gerlach Max Nowa Sól introligator ausgeschieden 1891
Glatzel J. - -
-Häusler Otto Zielona Góra introligator ausgeschieden 1891
Hohenstein Paul Zielona Góra kuśnierz
-Kanitz C. Nowa Sól kuśnierz ausgeschieden 1898
Karnetzky Otto Zielona Góra introligator
-Knispel R. - -
-Lachmann L. Nowa Sól kuśnierz
-Langner Carl Zielona Góra kuśnierz gestorben 1898
Luppa [E.] Czerwieńsk kuśnierz gestorben 1899
Luppa G. - -
-Luppa O. Czerwieńsk - ausgeschieden 1894?
Mohr P. Zielona Góra introligator
-Panitsch R. Zielona Góra kuśnierz
-Peisker G. Nowa Sól introligator ausgeschieden 1898
Richter August - introligator Vorsteher
Sachtleben August - - Stellvertreter
Senftleben Jul[ius] Zielona Góra kuśnierz Schriftführer Sommer R[einhold] Zielona Góra kuśnierz gestorben 1897
Stephan L. Nowa Sól introligator ausgeschieden 1892
Stiller Jul[ius] Zielona Góra kuśnierz
-Weber Oskar Zielona Góra kuśnierz ausgeschieden 1894
Werther A. Zielona Góra introligator verstorben 1894
Winterlich Carl Zielona Góra introligator
-Zauptner T. - - Verhandeln
Lista mistrzów cechu introligatorów i kuśnierzy, którzy pojawili się w opraco-wanych dokumentach:
Zusammenfassung