Dokładna definicja „pieniądza zastępczego” jest nadal tematem dyskusji wielu numizmatyków zajmującym się nim. Pieniądz zastępczy, bez względu na jego rodzaj, charakteryzuje się tym, że zawsze zastępuje on w pewnym ograniczonym zakresie legal-ny pieniądz państwowy, a jego wydawca nie jest uprawniolegal-ny do emitowania legalnego pieniądza państwowego.
Głównymi przyczynami emisji takiego pieniądza były m.in. brak pieniądza w obiegu pieniężnym, dążenie do zamknięcia obiegu pieniężnego, ułatwienie lub usprawnienie pracy, bądź po prostu chęć osiągnięcia zysku 8. Wydawanie zastępczych znaków pie-niężnych było niezgodne z prawem bankowym i menniczym Rzeszy. Jednak skutki braku bilonu w obiegu zmusiły Bank Rzeszy do tolerowania w wyjątkowych przypad-kach wydawania pieniądza zastępczego przez gminy i przedsiębiorstwa 9. Dopiero 8 maja 1917 r. zarządzeniem ministra ds. handlu i przemysłu rząd dopuścił możliwość wprowadzenia do obiegu prowizorycznych pieniędzy po uprzednim uzyskaniu zezwole-nia państwowego i ustanowieniu zabezpieczezezwole-nia w wysokości wypuszczonych bonów w postaci zablokowanych zasobów bankowych lub papierów wartościowych zdeponowanych w Banku Rzeszy 10.
Zastępcze znaki pieniężne w formie monet znane były w Europie już od XVI w., a w postaci bonów od XVIII w. Jednakże nigdy i nigdzie zjawisko emisji pieniądza zastępczego nie przybrało tak ogromnych rozmiarów jak w Niemczech w latach 1914-1924 11. Na terenach dziś stanowiących południową część województwa lubuskiego i północną część województwa dolnośląskiego blisko pięćdziesięciu emitentów zdecy-dowało się na emisję własnych środków pieniężnych w postaci monet zastępczych i żetonów monetarnych. Tereny te po Kongresie Wiedeńskim znalazły się w granicach administracyjnych rejencji legnickiej, składającej się między innymi z powiatów:
Głogowskiego, Kożuchowskiego, Szprotawskiego, Zielonogórskiego i Żagańskiego.
W tych pięciu powiatach znamy obecnie czternaście miejscowości, w których wydawano pieniądz zastępczy w formie monet (Głogów, Grębocice, Henryków, Iława, Iłowa, Kotla, Kożuchów, Małomice, Nowa Sól, Przemków, Przysieczna, Szprotawa, Zielona Góra, Żagań).
Emisją monet i żetonów zastępczych zajmowali się zarówno wystawcy urzędowi, jak i prywatni. Do pierwszej grupy należały urzędy i kasy miejskie, a także instytucje zarządzane przez władze komunalne (gazownie, elektrownie, przedsiębiorstwa miejskie). Do drugiej grupy zaliczymy firmy, fabryki, huty, kopalnie, restauracje, sklepy oraz majątki ziemskie. Osobną grupą stanowili emitenci monet zastępczych dla jeńców wojennych. Terenowy zakres ważności urzędowych i prywatnych monet był zróżnico-wany i uzależniony od charakteru emitenta. W przypadku emisji prywatnych zakres ten był węższy, ograniczony w większości przypadków do terenu zakładu przemysłowego czy majątku ziemskiego.
Monety lokalne masowo bito w Niemczech w latach 1916-1923. Bezpośrednią przy-czyną ich pojawienia się było zniknięcie z obiegu monet zdawkowych. Brak drobnego pieniądza dokuczliwy był bardzo w życiu codziennym, skutecznie powodował utrud-nienia w handlu detalicznym i wypłatach wynagrodzeń. W tej sytuacji wiele magistratów i zarządów gmin zdecydowało się na emisję własnych znaków pieniężnych. Od 1914 r.,
8 A. Szmidt, Systematyka pieniądza zastępczego, [w:] Zastępcze znaki pieniężne w Polsce w XX w., red. B. Paszkiewicz, Warszawa 1984, s. 58.
9 Z. Bartkowiak, Pieniądz zastępczy magistratu miasta Poznań w latach 1916-1923, Poznań 1988, s. 8.
10 O. Reichert, Das städtische Notgeld in Liegnitz, [w:] Mitteilungen des Geschichts – und Altertums Vereins zu Liegnitz, T. 15, Liegnitz 1936, s. 99.
11 W. Lesiuk, J. Kujat, Pieniądz zastępczy na Śląsku w latach 1914-1924, Opole 2002, s. 18.
w formie papierowych bonów, zaś od 1916 r. w formie metalowych monet. Wykonywano je z najtańszych i najłatwiej dostępnych metali, początkowo były to emisje cynkowe, a od 1918 r., w większości emisje monet żelaznych. Z miast Środkowego Nadodrza leżą-cych w granicach administracyjnych rejencji legnickiej cztery magistraty (Kożuchów, Szprotawa, Żagań, Zielona Góra) oraz jedna gmina miejska (Nowa Sól) zdecydowały się na wybicie własnych monet. Aby uchronić się przed zarzutem bezprawnego wydawania pieniędzy wydawcy nadawali im wiele cech, które miały na celu odróżnienie ich od oficjalnych monet. Dlatego też przybierały one różne kształty. Obok okrągłych w obiegu znajdowały się kwadratowe, prostokątne, sześcioboczne czy ośmioboczne monety. Temu też służyły umieszczane na monetach rozmaite nazwy dodatkowo podkreślające ich zastępczy charakter. Na monetach z Zielonej Góry występują nazwy KRIEGSGELD, NOTGELD, Żagania i Kożuchowa KLEINGELDERSATZMARKE (il. 1), Nowej Soli ERSATZGELD (il. 2) i Szprotawy KRIEGSGELD 12.
il. 1. Moneta miejska z Kożuchowa (ze zbio-ru autora)
il. 2. Moneta Urzędu Gminy w Nowej Soli (ze zbioru Muzeum Regionalnego w Nowej Soli)
Kompozycja graficzna monet urzędowych jest stereotypowa. Na awersie znajduje się herb miasta z nazwą emitenta, na rewersie natomiast liczba oznaczająca wartość monety oraz jej nazwa. Na niektórych monetach dodatkowo podano rok, w którym ją wybito. Ten element treści monety, bardzo rzadko był umieszczany na monetach zastępczych i żetonach monetarnych wystawców prywatnych.
Większość urzędowych monet bita była przez firmę Ludwiga Christiana Lauera w Norymberdze (Kożuchów, Zielona Góra, Żagań). W latach 1916-1922 wyproduko-wano tam ok. 65% ogółu niemieckich monet niepaństwowych 13. Poza Lauerem ich
pro-12 Forma KRIEGSGELD (pieniądz wojenny) była częstą stosowaną na monetach zastępczych bitych przez urzę-dowych wystawców do zakończenia pierwszej wojny światowej. Równo z nimi, a także po zakończeniu działań wojennych w obiegu znajdowały się monety, których nazwy bezpośrednio informowały o ich charakterze:
ERSATZGELD (pieniądz zastępczy), NOTGELD (pieniądz z potrzeby), KLEINGELDERSATZMARKE (drobny pieniężny znak zastępczy).
13 B. Paszkiewicz, Prywatne monety z prywatnych mennic, [w:] Mennice, mincerze, techniki mennicze, Nowa Sól 1984, s. 51.
dukcją zajmowały się m.in. firmy Gebrüder Kugel & Fink w Lüdenscheid (Zielona Góra, Szprotawa) i Gustav Brehmer w Markeneukirchen (Nowa Sól). W porównaniu z prywat-nymi emisjami zachowało się wiele źródeł, dzięki którym dowiadujemy się gdzie i dla jakiego miasta były bite urzędowe monety, a także w jakich nakładach. Takie informacje można odnaleźć w ówczesnej prasie, jak również w sprawozdaniach miejskich 14.
Od 1921 r. wiele miast w Niemczech emitowało monety wykonane z porcelany i kamionki. Wśród nich była Zielona Góra, która w 1921 r. wyemitowała monety z brą-zowej porcelany o nominałach 50 fenigów i 1 marki (il. 3), zaś w 1922 r. z białej porce-lany, o nominale 75 fenigów i 1 marki 15. Ich produkcją zajęła się Staatlichen Porzellan – Manufaktur w Miśni. Mimo ich dość dużych nakładów były to monety przeznaczone dla kolekcjonerów. Niemniej ślady zużycia na wielu egzemplarzach wskazują, że fun-kcjonowały one także w obiegu.
il. 3 Porcelanowa moneta Zielonej Góry z 1921 r. (ze zbioru autora)
Oprócz magistratów i gmin, zakłady komunalne emitowały własne monety i żetony monetarne. Były to głównie płatnicze żetony gazowe i prądowe, stosowane we wprowadzonych w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku gazomierzach oraz w licznikach prądowych. Jedną z przyczyn powstania i rozpowszechnienia się takich automatów było dążenie do sprawniejszego sposobu pobierania opłat za gaz i prąd oraz ułatwienie pracy inkasentowi, któremu odpadł obowiązek odliczania według stanu licznika należności do zainkasowania. Zasada działania liczników gazowych i prądowych polegała na tym, że użytkownik wrzucał do otworu wrzutowego pewną liczbę monet lub żetonów, po czym przekręcał mechanizm otwierający przepływ gazu lub prądu. Wrzucona moneta po przekręceniu uchwytu spadała do zamykanego na kłódkę zasobnika znajdującego się w dolnej części licznika. Monety okresowo wybierał inkasent sprawdzając, czy ich ilość zgodna jest ze stanem wskazanym przez licznik monet 16. W początkowym okresie liczniki przystosowane były do pobierania opłat w monetach obiegowych, głównie w 10-fenigówkach. Wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej nastąpiła tezauryzacja m.in. monet niklowych. Ponieważ automaty pochłaniały ogromną ich ilość nazywano je często Groschengräber (grabarze 10-fenigówek – słowo Groschen było potoczną nazwą monet o tym nominale) 17. Rozwiązaniem problemu przez gazownie i elektrownie było zastąpienie tych monet przez specjalne żetony wykonane z cynku lub mosiądzu. Żetony te nie nosiły na sobie oznaczeń pieniężnych a ich nominały były wyrażone w m3lub kWh. Nie dotyczy to żetonów z interesującego nas rejonu. Zarówno Miejskie Zakłady Oświetleniowe w Żaganiu oraz Zakłady Komunalne w Szprotawie wydały żetony bez
14 Verwaltungsbericht der Stadt Grünberg in Schlesien vom 1914 bis 1923, Grünberg 1924, s. 411.
15 K. Scheuch, Münzen aus Porzellan und Ton, Gütersloh 1995, s. 45.
16 A. Schmidt, Płatnicze żetony prądowe, „Biuletyn numizmatyczny” 1986, nr 9 – 12 (221 – 224), s. 189.
17 B. Sikorski, Katalog żetonów gazowych z ziem polskich, Piła 1986, s. 32.
il. 5 – 10 fenigów z obozu jenieckiego w Szprotawie (ze zbioru autora)
il. 6 – 10 fenigów z obozu jenieckiego w Żaganiu (ze zbioru Wiesława Chłopka)
oznaczenia nominału. Emitenci nadawali im także charakterystyczne cechy odróżniające je w sposób widoczny od monet państwowych. Żeton gazowy z Żagania w centralnej części umieszczony ma otwór, natomiast żetony gazowe ze Szprotawy mają otwór w kształ-cie pięcioramiennej gwiazdy lub posiadają półkoliste wyciękształ-cie na lewym boku (il. 4).
il. 4 - Żeton gazowy Zakładów Komunal-nych w Szprotawie (ze zbioru Wiesława Chłopka)
W czasie I wojny światowej w obozach jenieckich wprowadzono monety i banknoty przeznaczone do organizacji w nich obrotu pieniężnego. Takie znaki pieniężne posiadały ważność obiegową wyłącznie na terenie obozu 18. Miały one także za zadanie uniemożli-wić ucieczkę więźniom pozbawionym dostępu do pieniądza państwowego.
Na omawianym terenie w dwóch obozach używano takich monet; w Szprotawie i Żaganiu. Zarówno żołnierski obóz jeniecki w Szprotawie (Kriegs-Gefangenen-Lager Sprottau) jak i żołnierski obóz jeniecki w Żaganiu (Kreiegsgefangenenlager Sagan) podlegały V Korpusowi Armii. Na potrzeby obozu w Szprotawie działał lazaret przeciw-gruźlicowy, na obszarze którego również wprowadzono własny pieniądz zastępczy.
Monety obozu w Szprotawie (il. 5) wykonano z cienkiej blachy żelaznej stemplami typu
18 B. Sikorski, Monety zastępcze obozów jeńców wojennych 1914-1918, Piła 1996, s. 5.
brakteatowego, co sprawia, że rewersy monet są negatywami awersów, natomiast monety z Żagania (il. 6) wykonano jednostronnie. Monety te nie są datowane i posiadają ubogi i schematyczny rysunek, stanowiące charakterystyczne cechy dla tego okresu 19.
Monety zastępcze o charakterze wojskowym emitowane były także przez kantyny i kasyna wojskowe. Były one rodzajem pożyczki, którą można było wydać wyłącznie na terenie jednostki wojskowej. Takie monety funkcjonowały w kantynie II batalionu 58 Pułku Piechoty w Głogowie.
Kolejną grupą, która wprowadziła do obiegu własne znaki pieniężne byli emitenci prywatni. Największa ilość prywatnych emisji stanowiły emisje przemysłowe. Przy wypuszczaniu na rynek swoich monet, właściciele i zarządy fabryk kierowały się zazwyczaj takimi samymi przyczynami jak instytucje urzędowe. Lecz niekiedy motywacje wystawcy były inne. Głównie w przypadku wcześniejszych emisji chodziło o zamknięcie obiegu pieniężnego w obrębie fabrycznej kantyny 20.
Emisje przemysłowe monet zastępczych są poznane słabo. Dane archiwalne o nich uległy zniszczeniu lub rozproszeniu. Wygląd zewnętrzny tych monet w małym stopniu różnił się od wyglądu monet magistrackich czy gminnych. Podobnie było z ich kształtami i materiałem, z którego je wykonano. Zresztą produkcją jednych i drugich często zaj-mowały się te same firmy. Przykładem są trzy emisje monet Zakładów Tekstylnych Gruschwitza z Nowej Soli czy monety fabryki Antona Kothnego z Przysiecznej k/Głogowa, które wykonano w zakładzie Lauera w Norymberdze.
Jedną z form przemysłowego pieniądza zastępczego były żetony deputatowe, nie opiewające na jednostki pieniężne, a na określone ilości artykułów. Wśród nich wyróż-niamy żetony posiłkowe (Speisenmarken), które upoważniały do otrzymania posiłku w czasie pracy, bądź to w formie porcji zupy, mleka czy kawy. Przykładem takim jest żeton na jeden posiłek firmy H. Kleinpau z Iłowy oraz żetony Zakładów Żelaznych oraz firmy Warstein–Hefag (il. 7) z dzisiejszego Przemkowa uprawniające do otrzymania
19 W. Chłopek, Zarys dziejów pieniądza żagańskiego /XIII – XX w./, Żagań 1991, s. 14.
20 B. Paszkiewicz, Pięć wieków polskiej monety zastępczej, Warszawa 1981, s. 10.
il. 7. Żeton firmy Warstein-Hefag z Przem-kowa (ze zbioru Ryszarda Siwaka)
il. 8. Żeton piwny browaru „Góra Zam-kowa” w Zielonej Górze” (ze zbioru Jana Bogusia)
jednego litra kawy. Do tej grupy zaliczamy także żetony piwne (Biermarken) wydawane pracownikom często jako dodatkowe wynagrodzenie. Realizowano je w piwiarniach, których właściciele rozliczali się później z przedsiębiorcą. Przykładem jest aluminiowy żeton nowosolskiej fabryki mebli H. Krägefsky und Söhne. Podobną praktykę stosowało również wiele browarów gdzie ich pracownicy mogli pobierać odpowiednią ilość piwa w magazynie czy też sklepie firmowym. Taki żeton wydał Browar Góra Zamkowa w Zielonej Górze (il. 8). Jego posiadacz uprawniony był do otrzymania jednego litra piwa. Ciekawym i rzadko spotykanym jest żeton deputatowy nieustalonego emitenta z Żagania (G.A. Sagan), na awersie którego znajduje się wartość 50 kg koksu 21.
Do grupy monet prywatnych emitentów zaliczymy emisje kupieckie. Do najwcześ-niejszych należą monety wydawane przez Związki Konsumentów. Skupiały one w swoich szeregach robotników i rzemieślników w celu zaopatrywanie swoich członków w artykuły spożywcze. Niemieckie Związki Spożywców wydawały swój własny wewnętrzny pieniądz, mający ważność tylko w sklepach zrzeszonych w związku.
Posługiwać się nim mogli wyłącznie członkowie, kupując w tych właśnie sklepach lub rozliczając się bezpośrednio z dostawcami, związanymi z daną organizacją specjalną umową. Przykładem takiej emisji są monety Związku Konsumentów w Nowej Soli i Związku Konsumentów z Warsztatów Budowy Maszyn w Szprotawie, posiadające nominał wyrażony w srebrnych groszach (Silber Groschen) - jednostce funkcjonującej do reformy monetarnej przeprowadzonej w Niemczech w 1873 r. 22 Z tego samego okresu pochodzą monety Towarzystwa Oszczędnościowego w Zielonej Górze (il. 9).
il. 9. srebrny grosz Towarzystwa Oszczęd-nościowego w Zielonej Górze. (źródło:
aukcja internetowa www.ebay.de)
Jedną z form bilonu zastępczego były monety kapslowe (Kapselmarken). Wykonane one były z celuloidu, cienkiej blachy aluminiowej, kartonu i z celofanu. Ich istotnym elementem było wykorzystanie znaczka pocztowego, który określał nominał monety.
Dzięki rozmiarowi znaczka monety te miały dość dużą średnicę pozwalającą oprócz nazwy emitenta umieścić na niej hasło reklamowe firmy czy rysunek reklamowanego produktu lub usługi. Z takiego rozwiązania skorzystały zakłady Gruschwitza w Nowej Soli (il. 10). Do produkcji nowosolskich monet użyto białego kartonu będącego tłem znaczka oraz dopasowanego kształtem krążka celofanu. Aby scalić ze sobą wszystkie elementy monety zastosowano na obwodzie aluminiową obrączkę zaciskową 23. Rodzaj wykorzystanego znaczka pozwala nam w przybliżeniu określić czas wydania monety na 1921 r.
21 W. Chłopek, op. cit., s. 18.
22 E. Korczyńska, B. Paszkiewicz, Mennictwo XIX i XX wieku, Kraków 1989, s. 387.
23 J. Kujat, Znaczek jako element pieniądza zastępczego na Śląsku w latach 1914-1924, „Przegląd numizma-tyczny” 2003, nr 3, s. 48.
il. 10. Moneta zakładów Gruschwitza w Nowej Soli (źródło: aukcja internetowa www.ebay.de)
Monetę zastępczą jako nośnik reklamy doskonale wykorzystano w okresie między-wojennym emitując żetony rabatowe. Wiele sklepów do szerokiego wachlarza ofert mających na celu przyciągnięcie klienta dodało wręczanie osobom robiącym większe zakupy specjalnych żetonów, które uprawniały do ulg przy kolejnych zakupach w danej firmie. Żeton dokładnie precyzował wysokość przyznawanego upustu, uzależniając go od minimalnej kwoty dokonanych zakupów. Dom odzieżowy Ewalda Tucha w Zielonej Górze wydał żeton (il.11) opiewający na rabat 1 marki przy zakupie na kwotę 25 marek, natomiast dom odzieżowy Gustava Krause z Żagania z 1927 r., gwarantował upust w wysokości 2 marek przy zakupach na kwotę 50 marek. Rabatowy żeton wydał również właściciel sklepu z odzieżą męską Karl Gerstenberger ze Szprotawy. Zapewniał on zniżkę w wysokości 1 marki przy zakupie na sumę 15 marek lub 30 fenigów przy zakupie na kwotę 5 marek. Informację o emitencie oraz warunki rabatu umieszczano na awersie. Rewersy tych żetonów są z reguły jednolite i przedstawiają bądź popiersie prezydenta von Hindenburga (Żagań) bądź orła stylistyką nawiązującego do orła cesarskiego (Zielona Góra, Szprotawa). Wszystkie te żetony pochodziły z wytwórni Hezinger Crimmitschau z Saksonii.
il. 11. Żeton rabatowy domu odzieżowego Ewalda Tucha z Zielonej Góry (ze zbioru Wiesława Chłopka)
Do emisji kupieckich zaliczymy również żetony zastawne (Pfandmarken). Były to głównie żetony zastawu za butelkę. Kupujący otrzymywał taki żeton po wpłaceniu zastawu za butelki. Gdy je zwracał wraz z żetonem, otrzymywał zwrot kaucji. Na ogół oprócz ilości butelek na żetonie umieszczano informację o wysokości sumy zastawnej 24. Tak było w przypadku monet Kantyny Grolla w Głogowie, na których oprócz napisu FLASCHENPFAND widnieje nominał 10 fenigów.
Do grupy prywatnych emisji moneta zaliczymy monety dominialne. Były to jedne z pierwszych form pieniądza zastępczego będące w obiegu już w XVI wieku.
24 B. Paszkiewicz, op. cit., s. 13.
Funkcjonowały one na podobnej zasadzie jak monety przemysłowe. Ich głównym zadaniem było zamknięcie obiegu pieniądza. Monety dominalne pełniły także rolę potwierdzenia wykonanej robocizny m.in. dla sezonowych robotników, którzy mogli je realizować w miejscowym sklepie. Z interesującego nas terenu znana jest jedna tego typu moneta pochodząca z Dominium Sprottischdorf w dzisiejszym Henrykowie.
Zusammenfassung