728 to katolicy (66,1%), 359 – ewangelicy (32,6%) a 14 – ludność wyznania mojże-szowego (1,3%) 9. Inne źródła potwierdzają, że w 1885 r. w mieście żyły 1052 osoby 10. Celem niniejszego opracowania jest próba odtworzenia modelu rodziny małego miasta końca XIX wieku. Jako przykład wybrano Otyń – niewielkie miasteczko na Ziemi Lubuskiej, zamieszkałe przez przedstawicieli różnych grup społeczno-zawodowych i zróżnicowane pod względem religijnym. W celu ustalenia modelu ówczesnej rodziny, badaniu poddano między innymi następujące kwestie: wiek zawierania małżeństw, liczba dzieci w rodzinie, długość życia ówczesnej ludności, śmiertelność dzieci. Analizy dokonano w oparciu o akta Urzędu Stanu Cywilnego miasta Otynia z lat 1874-1900 11. Wiek zawarcia związku małżeńskiego
Jednym z ważniejszych etapów kształtowania się rodziny jest zawarcie związku małżeńskiego. Przede wszystkim duże znaczenie ma wiek, w jakim stawano na ślubnym kobiercu. W pierwszych związkach małżeńskich (kawaler-panna) 12zawartych w Otyniu kobiety najczęściej wychodziły za mąż w wieku 21-25 lat (44,4%), zaś mężczyźni w wieku 26-30 lat (47,5%). Tylko 13 kobiet zdecydowało się na małżeństwo przed ukończeniem 20 roku życia. Wśród mężczyzn wystąpiły tylko dwa takie przypadki (wykres 1). W niemal co drugim związku mężczyzna był starszy od żony (48,1%).
Odwrotna sytuacja (kobieta starsza od męża) wystąpiła w 15,4% małżeństw. Związki osób należących do tej samej kategorii wiekowej stanowiły 36,4% wszystkich ślubów udzielonych w Otyniu w latach 1876-1900. Największa różnica wieku między nowożeń-cami z Otynia wyniosła 17 lat 13.
Obliczenie dokładnego wieku nowożeńców pozwala stwierdzić, że kobiety w związkach pierwszych stawały na ślubnym kobiercu średnio w wieku 25,8 lat (mediana wyniosła 25 lat), a mężczyźni w wieku 28 lat (mediana osiągnęła wartość 27 lat).
Wykres 1. Wiek zawierania małżeństw pierwszych przez mieszkańców Otynia w latach 1874-1900
Źródło: Opracowanie własne. Dotyczy wszystkich tabel i wykresów w niniejszym opracowaniu.
Na tej podstawie można wnioskować, że wiek zawierania małżeństw w drugiej połowie XIX wieku nie odbiegał zbytnio od obecnych tendencji, obserwowanych w XX i XXI wieku. Nie zanotowano, bowiem wówczas żadnego związku, w którym chociaż
9 Archiwum Państwowe w Zielonej Górze (dalej: APZG), Altes Melde Register der Stadt Deutsch Wartenberg 1886-1893, sygn. 14.
10 E. Kayser, op. cit., s. 731.
11 APZG, Akta USC w Otyniu, sygn. 1-36, 71-101, 136-170.
12 Analizie poddano tylko związki pierwsze, gdyż związki powtórne były po pierwsze nieliczne, a po drugie zaw-ierano je często w wieku, który wykluczał posiadanie dzieci i założenie pełnej rodziny.
13 APZG, Akta USC w Otyniu, sygn. 87/10. Panna Martha Mathilde Franziska Wagner (31 lat) poślubiła kawalera Hermanna Edmunda Jozefa Schmidta (48 lat).
jedna z osób miałaby mniej niż 19 lat. Dość późne zawieranie pierwszych związków małżeńskich (kawaler-panna) z pewnością miało decydujący wpływ na liczebność rodziny. Skróceniu ulegał bowiem okres czasu, w którym kobieta mogła rodzić dzieci.
Zazwyczaj przyjmuje się, że okres rozrodczy kobiety mieści się w latach 15-45.
Wstępowanie kobiet w związki małżeńskie w wieku 26 lat powodowało, że okres, w którym mogły urodzić dzieci, był znacznie ograniczony.
Stan cywilny małżonków
Czynnikiem determinującym kształt przyszłej rodziny jest niewątpliwie stan cywilny współmałżonków. Pod względem liczebnym dominowały związki pierwsze (kawalerów z pannami). Stanowiły one 87,1% wszystkich ślubów udzielonych w tym czasie w Otyniu (wykres 2).
Zawieranie małżeństw przez osoby owdowiałe (często w podeszłym wieku) znacząco ogranicza liczbę dzieci w danej rodzinie, a czasem zupełnie wyklucza możliwość ich posiadania. W latach 1874 -1900 w Otyniu zawarto 24 związki małżeńskie, w których jedno z państwa młodych (lub oboje) było stanu wdowiego. W czternastu przypadkach wiek państwa młodych (a przede wszystkim kobiet) nie wykluczał posiadania dzieci.
Z pewnością osoby wchodzące ponownie w związek małżeński tworzyły czasami nieco odmienny kształt rodziny, gdyż w kilku przypadkach w rodzinach takich wychowywały się dzieci z poprzedniego małżeństwa wraz z dziećmi z obecnego związku 14. Niewątpliwie prowadziło to do kształtowania się nieco innych relacji w obrębie rodziny niż miało to miejsce w przypadku pozostałych rodzin.
Wykres 2. Stan cywilny współmałżonków w Otyniu w latach 1876-1900
Wyznanie małżonków
Warto zwrócić uwagę także na to, czy związki małżeńskie, w których małżonkowie byli różnego wyznania tworzyły inne modele rodziny niż pary, w których oboje byli tego samego wyznania. W badanym okresie w Otyniu zawarto 45 związków mieszanych pod względem wyznaniowym (24,2%). Spośród nich 19 par miało dzieci 15. Najczęściej
14 Np. Wdowiec Johann Jacob August Fitze wraz z drugą żoną Anną Marią Hedwig Lamm, wychowywali dwoje dzieci z jego pierwszego związku małżeńskiego oraz pięcioro własnych. Wdowa Maria Louise Krahan z domu Fechner wraz z drugim mężem Ernestem Wilhelmem Gottliebem Golisch wychowywali dwoje dzieci z jej pierw-szego małżeństwa oraz jedno własne.
15 Pozostałe pary małżeńskie były bezdzietne bądź osiedliły się poza miastem i w księgach USC w Otyniu nie ma informacji o ich dzieciach.
małżeństwa mieszane wyznaniowo miały troje dzieci (47,4%), rzadziej zaś jedno lub sześcioro dzieci.
Małżeństwa jednolite pod względem wyznaniowym stanowiły w Otyniu 75,8%.
W latach 1874-1900 zawarto ich 141. Rodziny te miały najczęściej czworo (20,0%) lub troje dzieci (18,8%). Zdarzały się jednak takie, w których było dziesięcioro, a nawet trzynaścioro dzieci. Można zatem stwierdzić, że małżeństwa mieszane pod względem wyznaniowym miały zazwyczaj mniej dzieci niż rodziny jednolite wyznaniowo 16. Pochodzenie społeczno-zawodowe małżonków
Warto sprawdzić również, czy państwo młodzi pochodzili z tych samych lub zbli-żonych kategorii zawodowych. Zbieżność pochodzenia zawodowego współmałżonków została zbadana poprzez zakwalifikowanie zawodu każdej z osób 17do jednej z pięciu kategorii zawodowych: 1) urzędnicy państwowi i inteligencja; 2) właściciele (m.in. właś-ciciele domów, młynów, karczm); 3) rzemieślnicy; 4) robotnicy; 5) rolnicy.
W Otyniu dominowały małżeństwa osób należących do tej samej kategorii zawodowej (62,3%). Małżeństwa homogeniczne występowały najczęściej wśród rzemieślników i robotników. Niemal 38% małżeństw zostało zawartych przez osoby należące do dwóch różnych kategorii zawodowych. Spośród nich ponad 61% stanowiły związki, w których mężczyzna należał do wyższej kategorii zawodowej (tabela 1).
Tabela 1. Zbieżność pozycji zawodowej współmałżonków w Otyniu w latach 1874-1900
16 Być może było to związane z faktem braku akceptacji ze strony społeczeństwa i Kościoła katolickiego dla małżeństw mieszanych. Mogło to przyczyniać się do podjęcia decyzji o wyjeździe takich rodzin z katolickiego Otynia na tereny, gdzie dominowali protestanci. To zaś prowadziło do braku dalszych informacji o liczbie dzieci w danej rodzinie, która mogła być wyższa, niż to podają księgi USC dla Otynia.
17 Przynależność kobiety do określonej grupy zawodowej została ustalona w oparciu o zawód wykonywany przez jej ojca, gdyż źródła nie podają zawodu wykonywanego przez kobiety.
zawód mężczyzny
zawód kobiety
liczebność kategorii a urzędnicy
państwowi i inteligencja
właściciele rzemieślnicy robotnicy rolnicy
urzędnicy państwowi i inteligencja
- 2 2 - - 4
właściciele - 4 4 - 1 9
rzemieślnicy 2 3 41 11 8 65
robotnicy 1 2 8 26 2 39
rolnicy 1 - 2 - 10 13
liczebność
kategorii a 4 11 57 37 21 130
a Nie uwzględniono braku danych
Miejsce zamieszkania małżonków
Analiza miejsca zamieszkania panów młodych wykazała, że najwięcej osób mieszkało w Otyniu (52,7%). Znacznie mniej mężczyzn przybyło do Otynia z Nowej Soli (8,6%) i Zielonej Góry (3,8%). Wśród kobiet zawierających związek małżeński w USC w Otyniu najwięcej mieszkało w Otyniu (83,6%). Zaledwie 31 kobiet przybyło do Otynia z innych miejscowości (najwięcej z Niedoradza i Kunic). Można zatem wnioskować, że to mężczyźni częściej decydowali się na poszukiwanie żony poza miejscowością zamieszkania.
W Otyniu w związki małżeńskie wstępowały najczęściej osoby mieszkające w osa-dach położonych dość blisko siebie. Rzadko decydowano się na zawarcie związku małżeńskiego z osobą zamieszkałą w miejscowości położonej daleko od Otynia. Wiązało się to bowiem dla jednego z małżonków (zapewne częściej dla kobiety) z koniecznością opuszczenia rodzinnych stron i zamieszkaniem w otoczeniu obcym pod względem kulturowym, obyczajowym, mentalnym.
Ruchliwość międzypokoleniowa
Badaniom poddano także stopień ruchliwości międzypokoleniowej wśród mężczyzn, którzy w latach 1874-1900 zawarli związek małżeński w Otyniu. Dokonano porównania pozycji zawodowej ojców i panów młodych (tabela 2). Uzyskane wyniki wykazały, że niewiele ponad połowa mężczyzn (55,0%) dziedziczyła pozycję zawodową swojego ojca. Co czwarty mężczyzna osiągnął wyższą pozycję zawodową niż jego ojciec. Niemal jedna czwarta mężczyzn zajęła niższą pozycję zawodową niż ich rodzice. Najwyższy poziom stabilności międzypokoleniowej występuje wśród rzemieślników, zaś najwięk-szy poziom ruchliwości zanotowano w kategorii robotników. Kolejne pokolenia często decydowały się na pracę w fabryce zamiast w zakładzie rzemieślniczym. Synowie rol-ników także często zmieniali swoją pozycję zawodową, poprzez podejmowanie pracy w fabrykach lub zakładach rzemieślniczych.
Tabela 2. Ruchliwość międzypokoleniowa w Otyniu w latach 1874-1900
zawód ojca
zawód syna
liczebność kategorii a urzędnicy
państwowi i inteligencja
właściciele rzemieślnicy robotnicy rolnicy
urzędnicy państwowi i inteligencja
2 0 1 1 1 5
właściciele 0 1 5 3 1 10
rzemieślnicy 2 5 47 17 2 73
robotnicy 0 1 3 17 1 22
rolnicy 0 2 7 7 5 21
liczebność
kategorii a 4 9 63 45 10 131
a Nie uwzględniono braku danych
Liczba dzieci w rodzinie
Istotna dla kształtowania się modelu rodziny jest kwestia liczby dzieci. Wśród badanych małżeństw tylko pięć par nie miało dzieci. W każdym przypadku wynikało to z przyczyn naturalnych, czyli późnego wieku małżonków lub przedwczesnej śmierci jed-nego z nich. Spośród pozostałych par małżeńskich najwięcej było takich, które miały troje lub czworo dzieci 18. Sporadycznie w rodzinie było więcej dzieci. Najliczniejsza rodzina posiadała trzynaścioro dzieci.
Najczęściej pierwsze dziecko pojawiało się na świecie w okresie krótszym niż 9 mie-sięcy po ślubie, czyli zostało poczęte zanim zawarto związek małżeński. Może to sugerować, że związki małżeńskie w Otyniu były często zawierane dlatego, że miało urodzić się dziecko. Sporadycznie zdarzało się, że po ślubie rodzice musieli czekać na pojawienie się dziecka dłużej niż rok. Pomiędzy urodzeniem pierwszego i drugiego dziecka mijało nieco więcej czasu – zazwyczaj powyżej 12 miesięcy. Odstępy między pojawieniem się kolejnych dzieci wynosiły co najmniej rok, zaś najczęściej było to więcej niż dwa lata.
Dzieci nieślubne
W tym miejscu warto poruszyć kwestię związków nieformalnych (pozamałżeńskich).
W końcu XIX wieku w Otyniu ponad 3% dzieci zostało poczętych jako nieślubne.
Najczęściej ich rodzice zawierali związek małżeński jeszcze przed urodzeniem się dziec-ka (wówczas dziecko traktowano w źródłach jako potomdziec-ka z prawego łoża). Zdarzało się jednak, że kobieta nie wstępowała w związek małżeński, ale wychowywała dzieci samodzielnie lub żyła w związku nieformalnym. W omawianym okresie w Otyniu zdarzyły się dwa takie przypadki. Maria Scheppel miała dwoje dzieci nieślubnych w odstępie dwóch lat. Księgi stanu cywilnego nie podają informacji o ojcu żadnego z dzieci ani o fakcie zawarcia związku małżeńskiego przez tę kobietę. Analogicznie wyglądała sytuacja w przypadku Ernestiny Weisemann.
Długość życia członków rodziny
Ważną kwestią w ustaleniu modelu rodziny jest długość życia jej członków. Wśród dorosłych występowała niewielka śmiertelność osób od 21 do 60 roku życia (16,2%).
Największa śmiertelność osób będących w związku małżeńskim wystąpiła w kategoriach wiekowych 61-80 lat. Można zatem stwierdzić, że niewiele było sytuacji, kiedy śmierć rodzica nastąpiła zanim dzieci osiągnęły wiek dorosły. Wśród dzieci największa śmiertelność występowała do czwartego roku życia (zgony te stanowiły 36,6% wszyst-kich zgonów w tym okresie).
Zakończenie
Podsumowując, model typowej rodziny zamieszkującej w Otyniu w końcu XIX wieku nie odbiegał w zasadzie od współczesnej rodziny. Małżeństwo zawierali najczęściej mężczyźni w wieku 26-30 lat i kobiety w wieku 21-25 lat. W zdecydowanej większości
18 Należy traktować te wyniki z pewną ostrożnością, gdyż badane rodziny mogły mieć więcej dzieci, ale ograniczenia chronologiczne źródeł nie pozwalają tego ustalić.
rodziny tworzyły pary, dla których było to pierwsze małżeństwo. Przeważały rodziny jednolite wyznaniowo, to znaczy oboje małżonkowie byli tego samego wyznania (najczęściej katolickiego). Dominowały związki małżeńskie zawierane z osobami pochodzącymi z Otynia lub z najbliższych miejscowości. Współmałżonkowie najczęś-ciej należeli do tej samej kategorii społeczno-zawodowej. W ponad połowie przypadków synowie dziedziczyli zawód ojca, co wskazuje na pewną ciągłość tradycji, zwłaszcza wśród rzemieślników.
W wielu rodzinach pierwsze dziecko przychodziło na świat w kilka miesięcy po tym, jak jego rodzice zawarli związek małżeński. Sugeruje to, że często nie czekano ze skon-sumowaniem związku aż do ślubu. Większość rodzin posiadała troje lub czworo dzieci, a oprócz tego w związkach powtórnych wychowywano dzieci z poprzednich małżeństw.
Należy podkreślić, że pomiędzy urodzeniem kolejnych dzieci rzadko mijało więcej niż trzy lata. Najczęściej zaś dzieci pojawiały się na świecie co 1-2 lata. Z pewnością wyni-ka to z faktu, że nie znano wówczas skutecznych metod zapobiegania ciąży. Można jed-nak wskazać także na to, że dość późny wiek zawierania małżeństw oraz duża śmiertel-ność dzieci skłaniały do szybkiego decydowania się na kolejne dziecko tuż po urodzeniu poprzedniego.
W Otyniu wyodrębniono także rodziny składające się z kobiety i jej nieślubnych dzieci (bądź rodziny, w których rodzice nie mieli zawartego formalnie związku małżeńskiego).
Mimo dość znacznej śmiertelności wśród dzieci do czwartego roku życia, można nadal mówić o rodzinach pełnych – niewielu bowiem dorosłych zmarło przed ukończe-niem 60 lat. W przeważającej liczbie rodzin było zatem dwoje rodziców, zaś śmierć pierw-szego z nich następowała najczęściej w momencie, kiedy dzieci były już dorosłe i tworzyły własne związki.
Zusammenfassung
Familienmodell in einer Kleinstadt gegen Ende des XIX. Jh. am Beispiel von Wartenburg (Otyń)
Wartenburg (Otyń) wurde wahrscheinlich durch deutsche Ansiedler gegründet und das erste Vermerk darüber fällt auf das Jahr 1313. Die Stadt hatte viele Besitzer – anfänglich gehörte es der Familie Zabeltitz, ab 1516 der Familie von Rechenberg, und ab 1616 – der Familie von Sprintzenstein. Dann herrschten in der Stadt bis 1776 Jesuiten.
Demnächst wurde die Stadt dem Prinzen von Sagan und Kurland Peter Biron und 1879 Doktor Karl Rudolf Friedenthal verkauft.
Gegen Ende des XIX. Jh. war Wartenburg ein kleines Bauernstädtchen mit ca. 1000-1100 Einwohnern. Seine Entwicklung war mit der Produktion der Baumwolle wie auch dem Tabak- und Weinanbau verbunden. Zahlenmäßig überwiegen hier Katholiken, die Zahl der Protestanten war ein bisschen niedriger, dagegen machte die jüdische Bevölkerung nur eine kleine Prozentzahl aus.
Die Untersuchungen des Familienmodells einer Kleinstadt am Ende des XIX. Jh.
wurden in Anlehnung an Standesamtsbücher aus Wartenburg aus den Jahren 1874-1900 durchgeführt. Die Ehen wurden meistens von Männern im Alter von 26-30 Jahren,
Frauen dagegen im Alter von 21-25 Jahren geschlossen. Es dominierten Eheschließungen zwischen Junggesellen und Jungfrauen. Zur Trauung kam es vorwiegend unter den Gläu-bigen der gleichen Konfession und den Vertretern der gleichen Berufsgruppe. In Ehe-bünde traten am häufigsten Personen, die in nahe gelegenen Kolonien wohnten. In mehr als der Hälfte der Fälle erbten die Söhne den Beruf des Vaters.
Das erste Kind kam meistens einige Monate nach der Eheschließung seiner Eltern zur Welt. Die Mehrheit der Familien hatte drei oder vier Kinder, darüber hinaus wurden in erneuten Bünden Kinder aus vorheriger Ehe großgezogen. Bis zur Geburt des nächsten Kindes lagen selten mehr als drei Jahre dazwischen. Es gab auch Familien, die sich für informelle Bindungen entschieden. Trotz beachtlicher Sterblichkeit unter den Kindern bis zum 4 Lebensjahr kann von vollen Familien geredet werden, denn nicht viele von den Erwachsenen starben vor dem 60. Geburtstag.
Życie mieszkańców dawnego Czerwieńska (niem. Rothenburg an der Oder) w II po-łowie XIX stulecia, w momencie kiedy nastąpił niezwykle szybki rozwój tego miasta, stanowi ciekawy problem badawczy. Prowadzone od wielu lat przez autora badania naukowe pozwoliły na dość szczegółowe poznanie tego zagadnienia. Z racji, że do zadań historyka należy zarówno poznawanie dziejów jak też przekazywanie innym wiedzy o nich, warto zająć się tą tematyką i przedstawić nieznane dotychczas historiografii fakty z dziejów lokalnej społeczności tego niewielkiego, położonego niedaleko Zielonej Góry, miasteczka.
1. Historia miasta Rothenburg an der Oder 1
Dzieje miasteczka Rothenburg an der Oder związane są z historią rodziny von Rothenburg, od 1398 r. właścicieli Nietkowa oraz okolicznych terenów po obu stronach Odry. W 1482 r. ich posiadłość przeszła pod panowanie brandenburskie, co miało duże znaczenie dla dalszych jej dziejów. Stan ten uległ zmianie dopiero w 1816 r., kiedy tere-ny te weszły w granice Śląska 2.
W połowie XVI wieku Rothenburgowie założyli 5 km na wschód od swojej siedziby wieś, następnie wybudowali tam zameczek myśliwski, wokół którego w dość krótkim czasie zaczęła rozwijać się osada rzemieślnicza. Teren ten nazywano Nowym Nietkowem 3.
Prawdopodobnie pod koniec XVI stulecia członkowie rodziny von Rothenburg stali się gorącymi zwolennikami niemieckiego reformatora Marcina Lutra. W 1592 r. na terenie Nietkowa i okolic rozpoczął działalność pierwszy pastor protestancki – Georg Prätorius.
1 Niektóre fakty z historii miasta Rothenburg an der Oder autor zawarł już w artykule z konferencji, jaka odbyła się w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. C. Norwida w Zielonej Górze w 2007 r. W niniejszym tekście przytoczone zostaną tylko te informacje z poprzedniego wystąpienia, które niezbędne są dla właściwego zrozumienia omawianego obecnie zagadnienia. Zob. P. Góralczyk, Wybrane aspekty historii miasta Czerwieńsk na tle dziejów Zielonej Góry od XVI do początku XX wieku, [w:] Zielona Góra na przestrzeni dziejów. Przemiany społeczno-kulturowe, red. D. Kotlarek, P. Bartkowiak, Zielona Góra 2007, s. 198-204.
2 Codex Diplomaticus Silesiae (dalej jako CDS), Die Inventare der nichtstaatlichen Archiv Schlesiens, T. 24, cz. I.
Die Kreise Grünberg und Freystadt, Breslau 1908, s. 56; J. Partsch, Schlesien. Eine Landeskunde für das deutsche Volk, cz. 2, Breslau 1911, s. 641-642; W. Strzyżewski, Herby miejscowości województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1989, s. 18-19.
3 Adreßbuch des Kreises Grünberg, Schles. mit den Städten Rothenburg, Oder und Deutsch Wartenberg 1937/1938, Grünberg 1937, s. 353; A. Foerster, Geschichtliches von den Dörfern des Grünberger Kreises, Grün-berg i. Schl. 1905, s. 112; S. Kowalski, Miasta Środkowego Nadodrza dawniej, Zielona Góra 1994, s. 30.
Przemysław Góralczyk
(Publiczna Szkoła Podstawowa im. Janusza Korczaka w Czerwieńsku)