Jako gatunek baśń odznacza się obecnością pierwiastków fantastyki i cudowności, które w naturalny i harm onijny sposób łączą się ze światem realnym. Elementy fantastyczne świata przedstawionego koncentrują się w okół zjawisk nadprzyrodzonych, postaci nie z tego świata, czarodziejskich zdarzeń, magicznych przedm iotów i liczb. Język baśni koncentruje się na swej m a
gicznej funkcji, czemu odpow iadają formuły-zaklęcia.
Baśń w kanonicznej postaci „utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludo
wego światopoglądu: wiarę w nieustającą ingerencję m ocy pozaziemskich, an- tropom orficzną wizję przyrody, niepisane normy m oralne, ideały więzi społecz
nych i sprawiedliwych zachow ań”7, prowadzących do tryum fu d o b ra i bez
względnego ukarania zła, a w rezultacie — do szczęśliwego zakończenia.
Baśń to gatunek, którego fabuła opiera się na podstaw owym schemacie wiodącym od „szkody” czy „b raku ” do sukcesu b o h atera8. W sukcesie tym czynny udział biorą zwykle magiczni pom ocnicy9. K reacje postaci są schem a
tyczne, „czarne” i „białe” , skontrastow ane, co ułatwia odbiór i ocenę. Główny bohater — dobry — to zwykły człowiek, często dziecko, zawsze też postać aktywna. W baśni bowiem nacisk kładzie się na wydarzenia, na akcję. Dzięki aktywności bohater zmienia swój los. Te cechy odzwierciedlają się w języku:
typowość bohatera przekłada się na jego imię — zwykłe, typowe. „Dzianie się”
w baśni sprawia, że dom inuje w niej dialogowa form a podawcza i ograniczona jest rola n arra to ra — w tekście oznacza to dużą reprezentację czasownika.
Baśń w podstawowej formie unika opisów, zarysowania tła zdarzeń, z czego wynika z kolei niska reprezentacja przym iotnika10. Schematyzm ujęć i ludowy światopogląd uwidocznia się także w stosowaniu tzw. logiki ludowej: pewne fakty są racjonalnie uzasadnione11.
Bajka m agiczna to również gatunek, którego „zasadniczą osobliwością językową jest wyzyskanie w narracji wyrażeń i zwrotów form ulicznych, stanowiących [jego] podstaw ę leksykalną” 12. To wspom niane już form uły
7 S. F r y c i e : Literatura dla dzieci i m łodzieży w latach 1945 1970. T. 2. W arszaw a 1982, s. 13.
8 Określenia W.J. P r o p pa : Nie tylko bajka...
9 Por. J. Ł u g o w s k a : Ludowa bajka magiczna ja ko tworzywo literatury. W rocław 1981;
także W.J. P r o p p : Nie tylko bajka...
10 W arto zauważyć, że ta cecha języka baśni pozw ala na mniej szkodliwe dla odbiorcy włączenie scen okrutnych jako kary za zło.
11 „K to powiedział A , ten musi powiedzieć B” — czytamy w Jasiu i M ałgosi; było dwanaście talerzy i trzynaście wróżek, dlatego jedna z nich m usiała być w yelim inowana z udziału w przyjęciu (Śpiąca królewna).
12 J. Ł u g o w s k a : Ludowa bajka..., s. 21.
4 Literatura..
zaklęć oraz form uły początku i końca. Te drugie w prow adzają jeszcze jeden wyznacznik uniwersalizmu baśni — nieokreśloność miejsca i czasu: „za sied
m iom a góram i, za siedmioma lasam i” ; „dawno, daw no tem u” . Form uły p o czątku i końca tw orzą klam rę, k tó ra ułatwia wejście, ale i wyjście z tego niezwykłego świata.
Zasadniczo język bajki magicznej jest prosty, zmierza w kierunku języka m ówionego (ze znaczącą rolą dialogów). W warstwie semantycznej niesie on jednak ukryte treści, m ądrość grom adzoną przez wieki i przekazywaną z p o kolenia na pokolenie. Swoistość znaczeń baśni polega bowiem na symbolicz
nych odniesieniach, kreow anych obrazów przekazujących odbiorcy prawdy o uniwersalnych problem ach egzystencjalnych.
O dm iany baśni
W klasyfikacji tekstów baśniowych za najważniejsze uznaje się źródło wątku baśniowego i w związku z nim wyodrębnia się dw a rodzaje przekazów:
P r z e k a z l u d o w y : „[...] nie zna autora, a tradycja jest zwykle bardzo odległa [...], funkcjonował przez wieki w przekazie ustnym, by wreszcie zostać utrwalonym przez zapis etnograficzny lub, najczęściej z niewielkimi zmianam i, zapis literacki” 13. Przekazywany ustnie jawi się jako tekst „otw arty” na d o pełnienia, wielotworzywowy (tworzywa pozawerbalne), aktywizujący odbiorcę.
Zorientow any jest na kod gatunkow y (opowiadający dąży do wiernego od
tworzenia wzorca), bez indywidualnego autorstw a.
P r z e k a z l i t e r a c k i cechuje się określonym autorstw em i fabułą nieule- gającą m odyfikacjom (jedynym tworzywem jest język), o kształcie zamkniętym i skończonym. Tekst baśni może pozostawać w luźnym związku z kodem gatunkow ym , a także naruszać pewne jego konwencje14. M ożna je jednak opisywać za pom ocą wielu kategorii charakterystycznych dla baśni (jak walka dob ra ze złem, przenikanie świata realnego i fantastycznego, obecność formuł).
W ątki tych baśni są całkowicie oryginalne lub prezentow ane w wersji nieznanej dotąd „tradycji literackiej” .
W ram ach sposobu funkcjonow ania omawianego gatunku wyróżnia się takie odm iany, jak: „baśń klasyczna”15 oraz „baśń nowoczesna” , nazywana
13 M. K ą t n y : Baśnie i baśniowość, czyli kraina dziecięcego mitu. Kielce 2000, s. 5.
14 Por. J. Ł u g o w s k a : Bajka w literaturze dziecięcej. W arszawa 1988.
15 W edług G . Leszczyńskiego literacka baśń klasyczna oznacza związek ze św iatopoglą
dem deterministycznym i wiarą w ostateczny trium f d o b ra (por. Słownik literatury..., s. 32),
inaczej „współczesną” czy „auto rsk ą” . T a ostatnia porusza aktualne, realne problemy, przy w ykorzystaniu elementów konwencji baśniowej. Jednocześnie jednak baśń nowoczesna przedstaw ia etyczną złożoność św iata16, nie pokazuje go już wyłącznie w czarno-białych barwach. Jej cechy to przede wszystkim oryginalne ujęcie tem atu i odejście od klasycznych, ludowych schematów kompozycyjnych. Zaliczane do niej utwory są zwykle dwuadresowe (dla od
biorcy dziecięcego i dorosłego), z ukrytym dla czytelnika dziecięcego podteks
tem (filozoficznym, satyrycznym), co pozwala na ich odczytanie na różnych poziom ach interpretacyjnych. D ookreślone tło zdarzeń, miejsce i czas akcji, postaci o pogłębionym psychologicznie rysunku, skom plikow ana fabuła, roz
m aity wymiar etyczny zbliżają współczesną baśń do powieści fantastycznej, fanta sy lub science fic tio n 11. Ustalenie między nimi ścisłych granic jest przy dzisiejszym stanie badań niezwykle tru d n e 18. D ość powiedzieć, że te same tytuły klasyfikowane bywają do kilku gatunków . W ielokrotnie podkreśla się też synkretyzm gatunkow y współczesnej baśni jako n aturalną konsekwencję
„rozbudow yw ania i pogłębiania znaczeń zawartych w czarodziejskich fabu
łach”, które stanow ią jedynie jeden z wykorzystanych wzorców genologicz- nych19.
„T rudno we współczesnej refleksji literaturo- czy kulturoznawczej o defini
cję baśni, która byłaby na tyle pojem na, by wchłonęła w siebie jej wielorakie odm iany i form y istnienia (a nie tylko struktury). Baśń wpisuje się bowiem elastycznie w dynamizm przem ian konwencji gatunkow ych (science fiction, fantasy, horror story [...]), w literackie wyobrażenie porządku życia [...], w ikonografię, [...] refleksję filozoficzną. M ożna powiedzieć, że baśń leży u źródeł wszelkiej twórczości, a w literaturze, k tó ra stanowi jej glebę m a
cierzystą, wnika głęboko w zgoła niebaśniowe struktury narracyjne”20.
a Z . A dam czykow a klasyczną baśnią literacką nazywa np. baśń A ndersenow ską, z nSeraz o d mienionym schematem, np. zwycięstwem zła (por. Z. A d a m c z y k o w a : Literatura dziecięca.
Funkcje — kategorie — gatunki. W arszawa 2004).
16 Np.: A. de S a i n t - E x u p e r y : M aty Książę.
17 Por. R. C a i l l o i s : O d baśni do science fiction. W: I d e m : Odpowiedzialność i styl. Eseje.
W arszawa 1967; G. L a s o ń : Baśń a fantasy — podobieństwa i różnice. „A kcent” 1984, n r 4.
18 Por. rozw ażania G. Skotnickiej n a tem at klasyfikacji literatury z elementami fantastyki:
G. S k o t n i c k a : Nowoczesna fa n ta styka w powieściach dla dzieci i m łodzieży u progu nowego wieku. W: Książka dla dziecka wczoraj, dziś, jutro. Red. K. H e s k a - K w a ś n i e w i c z o w a . Katowice 1999, s. 41 —55.
19 Por. J. C i e ś l i k o w s k i : Baśń synkretyczna. W: I d e m : Literatura i podkultura dziecięca.
Wrocław 1975; J. P a p u z i ń s k a : Zatopione królestwo. W arszawa 1989; J. Ł u g o w s k a : Baśń ja ko wprowadzenie do myślenia aksjologicznego. W: Kulturowe konteksty baśni. T. 2: W p o
szukiwaniu straconego królestwa. Red. G. L e s z c z y ń s k i . Poznań 2006.
20 G. L e s z c z y ń s k i : Wstęp. W: Kulturowe konteksty... T. 1: Rozigrana córa mitu. Red.
I d e m . Poznań 2005, s. 10.