W powieści podróżniczo-przygodowej po 1945 roku m ożna wyodrębnić wyraźny nurt postkolonialny. Reprezentują go powieści A rkadego Fiedlera
(W yspa Robinsona, Orinoko, Biały Jaguar), Sath-O kha (Tajemnica R zek i Bobrów, Głos prerii), Wiesława W ernica (Tropy wiodą p rzez prerię, Płomień w Oklahomie, Słońce A rizony), Longina Jana O konia (Tecumseh, Czerwono- skóry generał, Śladam i Tecumseha). Tem atyka indiańska, której atrakcyjność niewątpliwie podsycił filmowy gatunek westernu, została tu potrakto w ana odmiennie niż w powieściach XIX-wiecznych. To biali są częściej ukazani jako agresywni kolonialiści. Tubylcy zaś reprezentują honor, godność i tragizm ginącego świata, niszczonego przez białych. Do tego nurtu należy także Czarne sombrero A dam a Bahdaja. A u tor ten zasłynął jednak powieściami osadzonymi w rodzimych realiach, pełnych hum oru, z typowymi i wyraźnie skontrasto- wanymi postaciam i: Podróż za jeden uśmiech, Telemach w dżinsach, Gdzie jesteś Telemachu?, a także powieściami kryminalno-sensacyjnymi: Czarny parasol i K apelusz za sto tysięcy. Rezygnacja z egzotyki n a rzecz rodzimej scenerii wcale nie musi osłabić powieści przygodowej, czego dowodzi pisarstwo E dm unda Niziurskiego. U dało m u się stworzyć przygodow ą m aterię powieś
ciową z powszednich realiów domowych, szkolnych i wakacyjnych, znanych doskonale jego czytelnikom. Szkoła, harcerstwo, wycieczki, wędrówki oraz całkiem prozaiczne sytuacje zostały podniesione do rangi fascynujących opowieści dzięki wprowadzeniu napięcia, wątków sensacyjnych i niezwykle humorystycznej narracji (Niewiarygodne p rzyg o d y M arka Piegusa, Klub Włó
czykijów , P rzygody Bąbla i Syfona, Bąbel i Syfon na tropie).
Swoistą klasykę gatunkowej odm iany stworzył Alfred Szklarski powie
ściową serią o przygodach T om ka Wilmowskiego. Pisarz niezwykle udanie połączył historię, sensację, przygodę, dydaktyzm i egzotykę. O statnia powieść, napisana przy współudziale A dam a Zelgi i wydana po śmierci autora, Tomek w grobowcach faraonów (1994), stanowi praw dopodobnie zamknięcie cyklu, przynajmniej w części, nad k tó rą czuwał autor. Egzotyka i intryga (proces odzyskiwania skradzionego posążka) nie różnią się od form uł wypracowanych w poprzednich tomach. Zarów no Szklarski, jak i Wiesław W ernic funkcjo
nowali w obiegu czytelniczym na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięć
dziesiątych jako pisarze klasyczni. W ernic opublikow ał wtedy swoje ostatnie powieści: W N ow ej Fundlandii (1988), Z łe m iasto (1990), Chata Starego N iedźw iedzia (nieukończona).
Popularny w latach siedemdziesiątych au tor powieści indiańskich Longin Jan O koń w swych późniejszych utworach: Płonąca Preria (1986), Przełęcz grozy (1990), Przekleństw o Inków (1997) kontynuow ał styl i tem atykę znane z wcześniejszych tekstów. W ostatnim utworze zmienił scenerię na Am erykę Południow ą i osnuł akcję wokół pow stania T upaca A m aru II (1780— 1798).
W końcowych dekadach X X wieku zaznaczyła się także twórczość Krystyny Boglar: Stonoga (1989), Supergigant z m otylem (1989), Kolacja na Titaniku (1991).
Inna kultow a seria opow iada o przygodach pana Tom asza, historyka sztuki, detektywa am atora, posiadacza sportowego samochodu-am fibii. Cykl Zbigniewa Nienackiego Pan Sam ochodzik i... łączy powieść przygodow ą i kry
m inał. Jednak nad fabułą istotnie dom inuje płaszczyzna informacyjna. A utor stworzył postać rezonera, wyposażył go w wiedzę historyczną i przyrodniczą, którą dzieli się chętnie z innymi postaciami. Istotny jest także walor kom pensacyjny tej postaci. Nienacki udow adnia m łodem u czytelnikowi, że ze
wnętrzna nieatrakcyjność jest pozorem , który skrywa inteligencję, siłę, od
wagę, wiedzę, odpowiedzialność (pokraczny sam ochód z silnikiem ferrari).
Transform acja cyklu dobrze obrazuje niebezpieczny aspekt dydaktyzm u litera
tury młodzieżowej, prom ującej wzorzec obywatelski zgodny np. z dom inującą opcją polityczną. Śladem tego jest okresowa przynależność p ana Tom asza do O R M O (Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej). W spółczesną recepcję cyklu przedstawiła interesująco, na podstaw ie wypowiedzi internautów , A g
nieszka Sikorska8.
Twórczość „starych m istrzów ” literackiej przygodówki stanowi najbliższy punkt odniesienia dla rodzimej twórczości dla dzieci i młodzieży ostatnich dwu dekad. Najwyraźniej pokazuje to kontynuacja cyklu Nienackiego o przygo
dach Pana Sam ochodzika, pióra A rkadiusza Niemirskiego. Są to, począwszy od 1999 roku, powieści: Skarby wikingów — tom 1: N a p łytk iej wodzie, tom 2:
W objęciach Neptuna', Arsen Lupin; A m erykańska przygoda; Europejska p r z y goda; Przem ytnicy; Fałszerze; Zagadka kaszubskiego rodu; K rzyż lotaryński;
Stara księga; Z ło ty Bafomet; Zakładnicy; K radzież w Nieporęcie; Włamywacze;
Projekt Chronos; Ś w ięty Graał; A tlantyda. Coraz większa popularność filmu (kinowego i telewizyjnego) zrodziła przekonanie o atrofii beletrystyki przygo
dowej, o jej historycznym schyłku. Próby restytucji gatunku przebiegały po
czątkowo według wzorów filmowych. K rzysztof Petek w cyklu przygodowych kryminałów starał się zaadaptow ać dla literatury elementy kina sensacyjno- -przygodowego. N iepraw dopodobieństw a fabuły wskazują na prym at „efektu”
nad spójnością i wiarygodnością świata przedstawionego; więcej w tych utw o
rach przemocy i szybkich sekwencji zdarzeń (Kamienna pułapka. T rzy dni od teraz, M roczny labirynt, W szystko w swoim czasie). D o tego kręgu fabu- larno-tematycznego należą powieści K rystyny Drzewieckiej P iątka z Z a ką tka (1999), M arty Tomaszewskiej Kim je s t wujek Tomek? (1997), Anny Onichi
mowskiej D aleki rejs (1989) i Gdzie je ste ś tatusiu? (2000). Pierwsza powieść Onichimowskiej m a dodatkow o charakter metafikcji. Lekceważony brat wysy
ła anonim owe listy do brata, o którego akceptację zabiega. Tem atem listów jest plan podróży w celu odnalezienia ojca. Podróż realizuje się w drugiej powieści, k tó ra stanowi już klasyczną powieść przygodow ą z akcją rozgry
8 A. S i k o r s k a : „Albowiem tylko obojętnych na zlo omija przygoda", czyli dlaczego wciąż warto wracać do pana Samochodzika. „G uliw er” 2005, n r 4, s. 37—42.
wającą się m .in. w Afryce, gdzie K u b a i Paweł odnajdują ojca. Zaskakującą (biorąc pod uwagę profesję autora) „robinsonadę” stworzył Cezary W odziński w swoim debiucie Wielkie wędrowanie. Pięciu chłopców i dziewczynka przeży
wają wiele przygód inicjacyjnych (nauka żeglowania, przygotowywanie jedze
nia, budow a tratw y, wznoszenie szałasu). Oprócz doświadczania przygód rzeczywistych, bohaterow ie działają także w świecie fantastycznym . W odziński kładzie nacisk na symetrię świata dzieci i dorosłych. W finale pow raca autor filozof, w prowadzając m .in. postacie dajm onionów . Odpowiedzialność dzieci rozwija się dzięki poważnem u traktow aniu ich przez dorosłych. Prosty pomysł dał znakom ity rezultat w powieści Roksany Jędrzejewskiej-W róbel Sznurkowa historia (2004), w której atrakcyjny wątek przygody oparty został na wędrówce zwykłego sznurka, przemierzającego świat, zanim trafi do adresata. Z nakom ity cykl utworów wypełnionych egzotyką i przygodą stworzył Jacek Dubois:
A w szystko p rzez faraon a (2005), K o ty pustyni (2005), Sfinks w (o )błęd zie (2006). H um or, błyskotliwe dialogi, nienatrętny dydaktyzm pokazują m odel twórczości dla dzieci ery kom puterów.
„W spółczesność przynosi nową, znacznie szerszą form ułę teoretyczną przy
gody, stąd też coraz trudniej ją zdefiniować. Rozum ie się ją na ogół jako pewną strukturę o określonych cechach, pewną sem antyczno-fabularną całość możliwą do wyodrębnienia w tekście literackim. Składa się na nią zespół elementów, a najważniejsze z nich to:
— przekroczenie granic zwyczajności, odejście osoby, przedm iotu, zjawiska od ustalonego porządku [...];
— pojawienie się niebezpieczeństwa, a wraz a nim chęć stawienia m u czoła [...];
— seria coraz trudniejszych do pokonania i bardziej niebezpiecznych zadań prowadzących do rozszyfrowania zagadki, odnalezienia poszukiwanej oso
by lub przedm iotu, zdem askowania przestępców;
— finał najczęściej satysfakcjonujący bohatera pozytywnego, w grę może wejść satysfakcja m oralna z pokonania lęku, chęci zemsty itp .”9