Początkowo pisali je księża; później trubadurowie
w Prowancyi i truwerzy na północy. Śpiewali je, wę
drujący po całym kraju żonglerzy (jongleurs), którzy
przy trubadurze grali rolę sług-wykonawców (mini
ster, stąd ménestrel i ménétrier, po poi. min-strel)- Rękopisy utrwalają te pieśni, choć nie jedna
.zginęła- Pierwotny charakter pieśni gestów — był suro-
I
wy i dziki; wpływ południa, kultury, wpływ Arabii, wreszcie rozwój tej poezyi w formie artystycznej u trubadurów — zmiękczył, złagodził barbarzyństwo Franków.
Przytem jednak znika pierwotna szczerość — i wchodzi do poezyi erudycya. Zamiast śpiewać — zaczęto je czy tać; zamiast ściśle trzymać się podań — zaczęto fanta-zyować w sposób najswobodniejszy; zamiast krótkich kantylen o 1000—2000 wierszy, pisano obszerne poe mata po 20.000 — 30.000 wierszy. Sztuka rymowania,
w pierwotnych Gestach bardzo zaniedbana, u trubadu rów rozwija się doskonale, aby później nanowo upaść
i coraz bardziej ustępować prozie.
Gesta tworzą się od końca XI w. do 1325 r., który można uważać za punkt zwrotny. Od tego czasu
I
(XIV w.) zaczęto pisać romanse prozą.Główne Gesta są następujące: Dzieje Berty, mat ki Karola W. (Adenès le Roi), Dziecinne lata Karlo- mana (Girard d’Amiens), Rzym wyzwolony; Dziecinne
lata Rolanda, Girars de Viaile, Les quatre fils d’Aymon, Podróż Karola W. do Jerozolimy, Wojna Saska, Klęska Roncevalska (Gaydon), Wzięcie Pampeluny, Wejście do
Istnieją również Gęsta prowincyonalne, np. Gęsta
Pro-wansalów, Gęsta Loherenów (Lotaryńczyków), Gęsta
■Gerarda z Roussillon’u, Gęsta Aubry z Burgundyi itd. Nakoniec Gęsta z epoki wojen krzyżowych, któ rych bohaterem jest Goffred z Bouillon. (Przygody ry cerza Łabędzia, Dzieciństwo Goffreda, Pieśń o Antiochu, Pieśń o Jeruzalem, Pieśń o Jeńcach (chétifs) i t. d.
II.Cykl bretoński krąży około imienia króla Artura i Okrągłego Stołu; wypłynął on z pieśni bardów celtyckich i wallijskich, jak cykl Karola z kan tylen.
Artur w VI w. prowadził walkę mieszkańców
Bretanii przeciw najazdom Anglosasów. Na dworze swo
im otoczył się Artur gronem rycerzy, którzy z nim ra zem walczyli i zasiadali do uczt u jego stołu, mającego
okrągłą formę; ta okrągła forma miała znaczenie sym
boliczne, oznaczała bowiem równość tych rycerzy —
i stąd powstała ich nazwa rycerzy okrągłego stołu.
Artur jest ideałem rycerza i króla chrześcijańskie go; legenda bardziej zreformowała Artura niż Karloma-na: otoczyła go mnóstwem karłów, olbrzymów, czarno
księżników; kobiety i historye miłosne zajmują tu wię
cej miejsca — niż w Gestach. Rycerstwo w pierwszej
seryi cyklu bretońskiego bardzo prędko przemienia się
w galanteryą; ale za to w seryi drugiej staje się /ono religijnem i wprowadza kult Świętego Graala, na
czynia z wieczerzy pańskiej, w którem Józef z Aryma- tei zebrał krew z ran Chrystusowych: poszukiwanie św.
Graala i walka, o niego jest treścią tych poematów. Do seryi I należą: Roman du Brut, (praojca
125
(Rollon), historya książąt normandzkich; Rycerz lwa,, Lancelot du lac, Eree i Enide, Cliget, Trystan i Izolda,, Merlin czarownik.
Do seryi II. Parcifal (którego autorem jest
Chre-stien des Troyes) i wiele innycb, z których za naszych już czasów czerpał treść do swoich oper Ryszard Wagner.
Treść gestów i pieśni bretońskich nie pozostała
Lez wpływu na literaturę Europy : Z historyi Karola W. i innych królów powstała księga włoska p. t. Re a 1 i
di Fr an ci a, której historye do dzisiaj opowiadają we Włoszech wędrowni c o n tasta t or i. Z pieśni Rolan
dów i Rynaldów i z tej księgi tworzyli wielkie swe poemata Pulci, Bojardo, Ariosto. Dante kładzie w ręce Paola i Franceski Lancelota du Sac; Chaucer wy
ciągnął z nich nie mało swoichPowieści Kantorberyjskich;
Szekspir znalazł w nich treść do króla Leara.
W XII — XIV w. istniała w Niemczech romanty czna poezya epiczna t. zw. Ritterepos, która ściśle
biorąc jest naśladowaniem lub wolnem tłumaczeniem
gestów i pieśni bardów; tylko sztuka tu nieco wyższa,
obyczaje gładsze, głębokość niemiecka bardziej filozofi czna. Cykl Artura-Grala-Trystana jest treściątej roman
tyki epicznej wieków średnich w Niemczech. Hartman von Aue (Erek i Enika, Rycerz lwa); Wolfram von
Eschenbach (Parcifal, Lohengrin); Gotfryd (Trystan
i Izolda) — po swojemu przerobili Legendy bretońskie i karlowińskie, dodawszy wiele pierwiastków niemiec kich. Nakoniec, jak rzekliśmy wyżej, z tego samego źródła czerpał i Wagner swe opery.
III. Cykl starożytny. W wiekach średnich nie znano Homera, tylko bajeczne opracowania dziejów
wojny trojańskiej przez Daresa frygijczyka i Diktysa
z wyspy Krety. Gdy więc te baśnie przeszły przez wy obraźniępoetów średniowiecznych,wojownicy greccyzmie
nili się w nich na rycerzy, pałac Pryama na zaczarowany zamek, Polyfem na olbrzyma, a Tersyt na karła. Poezye te stanowią cykl trojański. Ale daleko większa sławą cieszył się cykl aleksandryjski. W XI.w. wyszła w Kon stantynopolu historya Aleksandra Wielkiego, napisana
niby to przez Kallistenesa, współcześnika i dworzanina Aleksandra Wielkiego. Historya pełna kłamstw i
fan-tazyj w guście średniowiecznym — podobała się nie
zmiernie ludziom XI.—XII. w. i wielki wpływ wywarła. Oczywiście nie ma tu mowy o ścisłości historycznej:
w r. 1184 wyszedł poemat dwóch truwerów, Lambert-
li-cors i Aleksandra du Bernay p. t.: „Alexandre“.
Tu kroi Macedoński jest rycerzem średniowiecznym, nosi pióropusz i herb na piersi, ma giermka i dwunastu pa rów. Aleksander w szklanym dzwonie schodzi w głębie
morza, na wozie ciągnionym przez gryfyulatuje donkba,
rozmawia z ptakami, zdobywa Rzym.
I oemat „Alexandre“ miał wielkie znaczenie
w literaturze francuskiej dla wersyfikacyi. Gęsta sa pi
sane wierszem 10 - zgłoskowym; cykl bretoński ośmio
zgłoskowym; „Alexandre“ po raz pierwszy zabrzmiał dwunastosylabowym wierszem, heksametrem francuskim,
który się odtąd nazywa Aleksandrynem, i który
zapanował w epopei, tradycyi a nawet liryce francuskiej.
Najlepsze studyum o poematach epicznych francuskich
stanowi 3-tomowe dzieło Leona Gautier Epopées fran
çaises; nadto dzieło Pigeonneau, Gastona Parid, J. J.
fran-127
ęaiSe/ P° istnieje w tym przedmiocie tłumacze
nie bardzo dobrej książki Eichbofa: Literatura wieków
średnich, oraz studyum Edwarda Grabowskiego w „Li
teraturze średniowiecznej“, wydania Lewentala. Niektóre
baśnie i legendy przeszły w podania ludowe polskie,
oczywiście bardzo przemienione.
Można wskazać również odczyt Asnyka „O tru
badurach“ i „Antologię trubadurów“ (zresztą tylko historycznych utworów) p. Edwarda Porębo-wicza.
II.
Epopeja.
Epopoję dla Francyi stanowi „Pieśń o Rolan
dzie“. Jest to epopeja szczera i naiwna. Jest ona naj
starszą ze wszystkich epopej nowożytnych; pochodzi bo
wiem z X. wieku, podczas gdy Sy g u rd narodził się
w XI. w., Nibelungi w XII, Cyd w XII: zawiera
■ona w sobie zarodkowo wszystkie Pieśni gestów, ale zarazem przewyższa je swoją doskonałością artysty
czną. Pieśniom gestów zazwyczaj brak planu i po
rządku; rysnnek figur jest niedbały. Przeciwnie Pieśń o Rolandzie jest ścisła i logiczna, postaci silnie za
znaczone, równie cesarz Karloinan,jak pobożny Roland,
wierny Oliwar, pogański król Marsyliusz, emir Baligant
Dwie namiętności — mówi p. Genin — zapełniają poemat: męstwo i miłość ojczyzny. Nigdzie indziej ten ogień nie płonie tak od końca do końca. Zaledwie, że
poeta pozwala na inną miłość. Epizod z piękną Andą
nie trwa dłużej nad 24 godzin. Mieści się na końcu poe
matu — i nader umiejętnie przygotowuje rozwiązanie.
Ostatnia ta ofiarabudzi ipodwaja litość innych.(Wstęp do pieśni o Rolandzie, Cap. I.)
Historya nieco inaczej wystawia Rolanda niż autor pieśni o nim. Podług historyi aryergarda Karola W.
była ofiarą zdrady Gaskonów pod Roncevalem; ale au
tor zamienił Gaskonów na Saracenów: był on w
swo-jem prawie, i szedł tu za uczuciem narodowem. Uczy nił go przytem krewnym cesarza — iw ten sposób na
dał mu wyższe stanowisko i większą powagę; rozsławił go nie tylko w Pirenejach, ale też nad Renem, w An
glii i we Włoszech. Nawet w Poznaniu znajduje się pomnik Rolanda. Co prawda jest to tylko wybryk
pa-tryotyzmu niemieckiego. Nie mówiąc już o poematach
Ariosta i Bojarda, liczne ballady Uhlanda, wiele ustę
pów z Legendy Wieków, niektóre poemata Tenyssona, opera Roland a Roueevaux Mermeta, Córka R o- landa, dramat Bornier — wyszły z tej epopei.
Pierwszym wydawcą krytycznym Pieśni o Rolan dzie był Genin, który ją podzielił na 5 pieśni, zbadał jej j?zyk, dał tłumaczenie i wysoko ją podniósł w opinii
erudytów. Nie mógł jednak uczynić jej popularną: —
język Rolanda jest niedostępny dla dzisiejszych Francu
zów. Pp. Lehugeur i d’Arzil dali wierszowane jej tłu
maczenie, ale i to nie rozpowszechniło poematu poza
wiel-— 129 —
kim zabytkiem literatury francuskiej. Najważniejsze są
Genin’a, Gautier’a, Vitel’a i innych.
Według badań Gńnin’a poemat ten pochodzi zkoń
ca X i początku XI w. Autorem zaś jego ma bye Tu- rold lub Theroulde, autor poematu o bitwie pod Ha- stings. Wersya ta utrzymuje się, i za autora Pieśni o Rolandzie uchodzi Turold.
Epopeję tę literatura polska posiada w pięknem tłumaczeniu pani Seweryny Duchińskiej.