„Iran nie jest jednoosobową dyktaturą, jest to państwo rządów oligarchii, składającej się z duchownych i świeckich fundamentalistów, tworzących zło-żoną rzeczywistość polityczną”15. Konstytucja całość władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej powierza zwierzchnictwu Najwyższego Przywód-cy, jednocześnie przewiduje wybieralnego Prezydenta, Parlament i Zgroma-dzenie Ekspertów. W wyborach ma być wyrażana wola narodu, ale organy niepochodzące z wyboru wyznaczają, kogo wybór ma dotyczyć. System organów państwowych ukształtowany został tak, aby rządzenie przebiega-ło bezkolizyjnie. Kiedy doszprzebiega-ło do konfl iktu Prezydenta i Premiera, zlikwido-wano stanowisko tego ostatniego. Kiedy zaczęło dochodzić do konfl iktów między Parlamentem a Radą Strażników, powołano Radę Konsultacyjną do rozstrzygania pomiędzy nimi sporów. Mimo to, nieustannie dochodzi do ko-lizji. Stanowiska świeckie dublują się z godnościami duchownymi, rządowe siły zbrojne działają niezależnie od formacji paramilitarnych. Władza wyko-nywana jest na podstawie prawa stanowionego, którego wykładnia należy do muzułmańskich prawników.
W konstytucji irańskiej możemy przeczytać: „Konstytucja sprzeciwia się formom społecznej i intelektualnej tyranii oraz monopolu ekonomicznego, a odchodząc od systemu despotycznego daje narodowi prawo decydowania o swoim losie”; „W Republice Muzułmańskiej Iranu sprawy kraju powinny być rozstrzygane w powszechnym głosowaniu w drodze wyborów, tak jak w przypadku elekcji Prezydenta, przedstawicieli do Zgromadzenia Muzuł-mańskiego, członków Rad, lub w drodze referendum w sprawach szczegól-nej wagi państwowej”16. W tej samej Konstytucji możemy jednak znaleźć zapisy: „Konstytucja Republiki Muzułmańskiej Iranu, jako wyraziciel kultu-ralnych, społecznych, politycznych i ekonomicznych instytucji społeczeństwa irańskiego, opiera się na zasadach i naukach islamu, które odzwierciedlają prawdziwe aspiracje wspólnoty muzułmańskiej”; czy „W okresie nieobecno-ści Dwunastego Imama w Islamskiej Republice Iranu przywództwo świeckie i imamat wspólnoty wiernych spoczywa na sprawiedliwym prawniku, osobo-wości charyzmatycznej, świadomej epoki, odważnej, przywódczej, z inicjaty-wą, która staje się za nie odpowiedzialna”17.
System prawny Republiki Muzułmańskiej Iranu opiera się na monteskiu-szowskim trójpodziale władzy. Władza organów pochodzących z wyborów jest jednak uzupełniana, a jednocześnie skutecznie hamowana przez
kon-15 M. Kazemzadeh, Intra-Elite Fac onalism and the 2004 Majles Elec ons in Iran, „Middle Eastern Studies” 2008, March, v. 44, no. 2, s. 189, h p://web.ebscohost. com/ehost/pdfviewer/pdfviewer?vid=4&hid=109&sid=0621c329-369b-4560-912c-4990f5df4af9%40sessionmgr114.
16 „Islamic Republic of Iran Cons tu on” 1979, December, 3, h p://faculty.unlv.edu/ pwerth/Const-Iran(abridge).pdf
192
Katarzyna Czajkowska
stytucyjne uprawnienia organów niewybieralnych18. Proces polityczny został zorganizowany w taki sposób, że nawet gdyby demokratyczne organy oka-zały się wystarczająco silne i zdyscyplinowane, aby samodzielnie i skutecz-nie podejmować decyzje, są zobligowane do przyjęcia stanowiska organów zwierzchnich. Najwyższą formą władzy legislacyjnej jest Zgromadzenie Mu-zułmańskie, w którym zasiadają reprezentanci społeczeństwa. Deputowani wraz z objęciem mandatu deklarują przestrzeganie norm islamu, ochronę zdobyczy rewolucji muzułmańskiej, umacnianie wiary, prawdy i sprawiedli-wości zgodnej z naukami Proroka19. Konstytucja przewiduje ustawodawczą i kontrolną funkcję parlamentu z zastrzeżeniem, że nadzór nad legislatywą sprawuje Rada Strażników. Organ ten składa się z sześciu sprawiedliwych prawników muzułmańskich wybieranych przez Najwyższego Przywódcę i kolejnych sześciu nominowanych przez zwierzchnika władzy sądowniczej. Obecność Rady jest formą legitymizacji prac parlamentu, co obok upraw-nienia do nadzorowania wyborów parlamentarnych i prezydenckich daje jej niemal nieograniczony zakres władzy.
Konstytucja zakłada egzekutywę dwuczłonową z niepełnym systemem gabinetowym. Naród w jednej osobie wybiera Prezydenta i szefa Rady Mini-strów. Nieodzownym warunkiem piastowania urzędu głowy państwa są atry-buty polityczne i religijne, irańskie pochodzenie i obywatelstwo, nienaganna reputacja i wysoka moralność korespondująca z ofi cjalnym credo państwa20. Prezydent jako głowa państwa i szef rządu dysponuje bardzo szerokim zakre-sem władzy, z zastrzeżeniem, że prawo łaski, mianowanie ofi cerów, naczelne zwierzchnictwo sił zbrojnych, inicjowanie referendum, stanowienie pokoju i wojny zostały zarezerwowane dla Najwyższego Przywódcy. Choć mianuje członków swojego gabinetu, nie ma prawa weta wobec Zgromadzenia, nie może też go rozwiązać ani nie powołuje sędziów, gdyż dwie ostatnie funk-cje również są zarezerwowane dla Najwyższego Przywódcy. Tego ostatniego wybiera trzecie i ostatnie demokratycznie wybierane ciało, którym jest Zgro-madzenie Ekspertów – grupa osiemdziesięciu sześciu irańskich duchownych, której kompetencje, od kiedy na czele państwa stanął ajatollah Khamenei, sprowadzają się do wspierania autorytetu Najwyższego Przywódcy.
W Iranie mamy do czynienia ze swoistą balance of power. Decydujący wpływ na kształt irańskiego systemu politycznego mają relacje pomiędzy Najwyższym Przywódcą a Prezydentem21. Ich współpraca pozwala skutecznie realizować politykę państwa, ale są w stanie również skutecznie paraliżować
18 W. O. Beeman, Elec ons and Governmental Structure in Iran: Reform Lurks under the Flaws, „The Brown Journal of Word Aff airs” 2004, v. 11, iss. 1, s. 58–59, h p:// web.ebscohost.com/ehost/pdfviewer/pdfviewer?vid=9&hid=106&sid=6e345fd1-3ed6-451e-a002-d235475e6bff %40sessionmgr112.
19 M. Stolarczyk, Iran: Państwo i religia, Warszawa 2001, s. 146.
20 Tamże, s. 154.
21 M. Piskur, System Polityczny Islamskiej Republiki Iranu, „Portal Spraw Zagranic-znych” 2008, 16 V, h p://www.psz.pl/tekst-11032/Mariusz-Piskur-System-polity-czny-Islamskiej-Republiki-Iranu.
193
Ź
ród
ła legitymizacji autorytaryzmu ira
ń
skiego
swoje działania. Prezydent, aby uzyskać większą samodzielność decyzyjną, musi mobilizować wokół siebie opinię publiczną, co jest stosunkowo proste na początku kadencji, ale jego mandat słabnie wraz z narastaniem niespeł-nionych obietnic przedwyborczych. Wówczas rośnie pozycja Najwyższego Przywódcy. Zachowawczość irańskiej polityki nie wynika, powtarzając za Kazem Alamdarim, z nieograniczonej omnipotencji jednego ośrodka władzy, ale z wielości tych ośrodków, z których każdy jest w stanie przetrwać dzięki potencjałowi ekonomicznemu, militarnemu i organizacyjnemu, ale żaden nie jest na tyle silny, aby móc podporządkować lub obalić pozostałe22. Od czasów rewolucji Iran ma trzy ośrodki władzy wykonawczej, pod auspicjami Najwyż-szego Przywódcy, Prezydenta i Przewodniczącego Zgromadzenia Ekspertów. W Iranie mamy do czynienia z sześcioma ośrodkami legislacyjnymi: Islam-skim Zgromadzeniem Konsultatywnym, Radą Rewolucji Islamskiej, Radą Bezpieczeństwa Narodowego, Radą Strażników, Radą Konsultacyjną i Radą Ministrów. Niektóre fundacje i ośrodki modlitwy wielkością i majątkiem nie ustępują rządowi.
Irański system polityczny jest zbudowany w taki sposób, by skutecznie za-pobiegać wszystkim radykalnym zmianom kierunków polityki państwa oraz jego zasad ustrojowych. Efektem takiego rozwiązania jest zawężenie oferty politycznej dostępnej wyborcom do kilku nurtów bliskich ideałom islamskiej rewolucji. Według Mahmouda Alinejada wybory w Iranie nie są demokratycz-ne, ale konkurencyjdemokratycz-ne, gdyż zwycięstwo przynosi realny wpływ na limitowa-ne zasoby ekonomiczlimitowa-ne i społeczlimitowa-ne23. Z tego powodu irański system politycz-ny nie może osiągnąć fazy względnej stabilizacji i z każdą kolejną zmianą na szczytach władzy ulega przedefi niowaniu i zaprzeczeniu swojego dotychcza-sowego kierunku. Z początkiem ostatniego dziesięciolecia rozpoczęła się faza „konserwatywnej konsolidacji”, którą można uznać za najbardziej autorytar-ny okres od czasu rewolucji. Za jego symboliczautorytar-ny moment może uchodzić 15 grudnia 2006 roku, kiedy jednocześnie odbyły się wybory do samorządu lokalnego i wybory przedstawicieli do Zgromadzenia Ekspertów. Chociaż oba ciała wybierane są w wyborach powszechnych, jedno otrzymuje faktycznie demokratyczną legitymizację, drugie jest wybierane na zasadzie zaprzysię-żenia dokonanego wcześniej wyboru. Połączenie obu wyborów nie zostało dokonane przypadkowo i może świadczyć o poszukiwaniu legitymizacji dla tej drugiej instytucji. „Radykałowie postawili na demokratyczne praktyki jako źródło legitymizacji niedemokratycznego systemu politycznego”24.
22 K. Alamdari, The Power Structure of the Islamic Republic of Iran: transi on from populism to clientelism and militariza on of the Government, „Third Word Quar-terly” 2005, December, v. 26, no. 8, s. 1291–1292, h p://web.ebscohost.com/ ehost/pdfviewer/pdfviewer?vid=5&hid=111&sid=467e2503-c1d2-4c4c-a9ef-a7bd04e669fd%40sessionmgr111.
23 M. Alinejad, Between Defi ance and Detente: Iran’s 2009 Presiden al Elec on and its Impact on Foreign Policy, Sydney 2009, s. 3, h p://www.voltairenet.org/IMG/ pdf/Iran_2009.pdf.
24 B. Rahimi, Iran: The 2006 Elec ons and the Making of Authoritarian Democracy, „Nebula” 2007, March, 4.1, s. 288, h p://www.nobleworld.biz/images/Rahimi5.pdf.
194
Katarzyna Czajkowska
Według Hamida Dabashi ta pozorna demokratyczność sceny politycznej wcale nie zapewnia jej trwałości, a świadczy o głębokim kryzysie25. System polityczny jest skonstruowany tak, że im większa jego demokratyczność, tym jest on słabszy. „Irański elektorat jest podzielony, a wyborcy nie są przywią-zani do swoich decyzji. Wybierają pod wpływem bieżącej sytuacji życiowej i nie mają oporów przed radykalnymi zmianami swoich preferencji”26. Pozo-stając przez lata pod rządami autokratycznymi, społeczeństwo może nie być gotowe do demokratycznej partycypacji w sprawowaniu rządów27. Ponadto mieszają się w nim różne tożsamości: religijny tradycjonalizm z politycznym pragmatyzmem, trybalizm z nacjonalizmem, populizm z klientelizmem28. Po zmianach, do jakich doszło w nim w ciągu kilku ostatnich lat, scena polityczna nie jest już w stanie stagnacji, ale całkowitego paraliżu decyzyjnego29. Pogłę-bieniu uległy trzy zjawiska, które w najbliższej przyszłości mogą doprowadzić do upadku całego systemu. Po pierwsze, zwiększył się rozdźwięk pomiędzy sprawującymi władzę a wyborcami. Po drugie, siły rządzące w celu utrzyma-nia wpływów w bezprecedensowy sposób od czasów rewolucji sięgnęły po środki militarne. Po trzecie, zachwianiu uległa równowaga pomiędzy różnymi środkami władzy, kiedy każdy, w sposób nad wyraz aktywny, zaczął uczestni-czyć w bieżącej polityce państwa.