Mówiąc o nowoczesnych państwach totalitarnych, należy zacząć od korze-ni totalitaryzmu, a więc od państw czerpiących z tradycji socjalistycznych. ZSRR jako kraj będący pod rządami czysto totalitarnymi (szczególnie do roku 1953), spełniając sześć warunków niezbędnych do sklasyfi kowania państwa jako totalitarne, prowadził politykę handlu zagranicznego głównie w obrębie tworu gospodarczego składającego się z państw satelickich pod ścisłą kon-trolą Moskwy – RWPG4.
RWPG cechowała gospodarka bazująca na wyspecjalizowaniu uczest-ników organizacji w konkretnych dziedzinach produkcji gospodarczej oraz wymianie handlowej skoncentrowanej wokół państw członkowskich. Komu-nistyczny sposób prowadzenia polityki gospodarczej narzucał specyfi czny sposób centralnego planowania handlu zagranicznego.
W latach 1949–1960 wyznaczano ilościowe zadania handlu zagraniczne-go (wskazywano ścisłe wielkości asortymentowe podawane w konkretnych jednostkach miar i wag – np. sztuki, tony). Dopiero na początku lat 60. oraz w latach 70. nakładano na państwa obowiązek wymiany pod względem wartościowym danego asortymentu (wyznaczając uprzednio, jakie produk-ty i w jakiej ilości eksporter może sprzedać). Podstawową zasadą komuni-stycznego systemu handlu zagranicznego była realizacja planu wzrostu an-tyimportowego – dążono do samowystarczalności krajów socjalistycznych. Prowadziło to do nadprodukcji i nieefektywności produkcyjnej. Handel za-graniczny ograniczał się głównie do wymiany wewnątrz RWPG.
„Znacjonalizowany został przemysł, system bankowy, transport oraz han-del zagraniczny, który oparto na monopolu państwowym, uzupełnionym monopolem walutowym państwa. Wprowadzono zakaz obrotu dewizami osobom cywilnym i prawnym, koncentrując całość środków dewizowych za-rabianych przez upoważnione, wyspecjalizowane przedsiębiorstwa handlu zagranicznego i eksportu dóbr i usług w bankach centralnych […]. Kraje Euro-py Środkowej i Wschodniej podjęły po wojnie program forsownej
industriali-4 RWPG powstała w 1949 roku i działała do 1991 roku. W jej skład wchodziły: Al-bańska Republika Ludowa, Bułgarska Republika Ludowa, Niemiecka Republika Demokratyczna (od 1950 roku), Republika Czechosłowacji, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Rumuńska Republika Ludowa, Węgierska Republika Ludowa. Jej celem była kontropozycja wobec planu Marshalla. Według jej statutu, miała wspierać planowany rozwój gospodarek narodowych, przyspieszać postęp techniczny pań-stw-członków, podnosić poziom industrializacji, zwiększać wydajność pracy oraz podnosić poziom dobrobytu państw członkowskich. Walutą rozliczeniową RWPG był rubel transferowy.
86
Micha
ł Siekierko
zacji z naciskiem na rozwój przemysłu ciężkiego […]. Eksport był traktowany tylko jako środek zapłacenia za niezbędny import”5. Nadrzędnym celem było uniezależnienie się od importu, a w szczególności importu maszyn i urządzeń z krajów zachodnich.
Wymiana handlowa wewnątrz RWPG dochodziła nawet do 75% cało-ści handlu zagranicznego. W latach 60. wymiana handlowa między krajami RWPG stanowiła 65% ich ogólnego importu, w tym – ponad 75% maszyn, 98% paliw, 45% surowców, 40% żywności oraz około 70% przemysłowych wyrobów konsumpcyjnych. 63% eksportu kierowano do krajów członkow-skich Rady, w tym 73% maszyn, 67% przemysłowych towarów konsump-cyjnych, 53% surowców, paliw i produktów rolno-spożywczych6. Wymianę między państwami RWPG wyznaczały dwustronne umowy handlowe podpi-sywane na 5 lat, zgodnie z centralnie narzuconymi gospodarczymi planami pięcioletnimi.
Gospodarkę RWPG cechował brak mechanizmów rynkowych – stąd pod-stawą do negocjacji były ceny podobnych towarów na rynkach kapitalistycz-nych (szczególnie do roku 1950). Dopiero w dobie odprężenia i zelżenia wła-dzy totalitarnej, w latach 70., po przeprowadzeniu reform i zbliżeniu się do Zachodu ożywił się handel zagraniczny państw Bloku Wschodniego. „W la-tach 1955–1970 eksport krajów zachodnich Europy, USA, Kanady i Japonii do krajów Europy Środkowej i Wschodniej (łącznie z ZSRR) zwiększył się 7,5 raza. W tym czasie eksport Europy Środkowej i Wschodniej do krajów zachodnich wzrósł sześciokrotnie. W latach 1960–1970 […] tempo wzrostu eksportu i im-portu w handlu Wschód–Zachód wynosiło 10% rocznie i było wyższe od ogól-nego tempa wzrostu handlu światowego […]. W handlu Wschód–Zachód wy-miana między Europą Środkową i Wschodnią a Zachodnią stanowiła 87–89% […]. Jednak występował tu wyraźny brak symetrii. Udział handlu z Europą Środkową i Wschodnią stanowił bowiem w globalnym eksporcie i impor-cie Europy Zachodniej 4,0%. Dla Europy Środkowej i Wschodniej natomiast udział handlu z Europą Zachodnią wynosił 24–30% w imporcie (zależnie od kraju) oraz 25–30% w eksporcie”7.
W 1972 roku, po wizycie prezydenta USA – Nixona w Moskwie nastąpiła poprawa stosunków gospodarczych z USA. Podjęto porozumienia handlowe i powołano do życia Komisje do Spraw Handlu między ZSRR a USA. Podob-ne umowy podpisaPodob-ne zostały między Polską i Rumunią a USA (powołano do życia Polsko-Amerykańską Komisję Handlu i Polsko-Amerykańska Radę Go-spodarczą). Rok 1979 oraz wprowadzenie wojsk ZSRR do Afganistanu spo-wodował nałożenie sankcji gospodarczych na ZSRR i zamrożenie stosunków handlowych.
5 J. Sołdaczuk, J. Misala, Historia handlu międzynarodowego, Warszawa 2001, s. 253–254.
6 Handbook of Interna onal Trade and Development Sta s cs, UN, New York 1984, s. A2–A28.
87
Totalitaryzm a handel zagraniczny...
Wzmożony import dóbr z krajów zachodnich, kredyty na inwestycje oraz nieefektywność eksportu spowodowały załamanie gospodarcze, szczególnie w latach 80. w państwach RWPG. Z tego powodu władza totalitarna traciła swoją siłę. W 1991 roku ZSRR i RWPG rozpadły się. Reasumując, w porówna-niu do kapitalistycznego systemu gospodarczego radziecka polityka gospo-darcza nie przyniosła oczekiwanych efektów. Zahamowanie rozwoju handlu i ograniczenie demokracji gospodarczej spowodowały rozpad całego syste-mu socjalistycznego. Utrzymywanie handlu zagranicznego na niskim pozio-mie przyniosło w efekcie ogromne zadłużenie państw RWPG i nieefektywną nadprodukcję na rynku wewnętrznym. Zamknięcie się na rynki zachodnie doprowadziło od samozniszczenia gospodarki socjalistycznej.
Chiny
Chiny także stanowią przykład gospodarki socjalistycznej, bazującej na teorii totalitaryzmu. W przeciwieństwie do zmian zachodzących w państwach na-leżących do RWPG, Chiny po reformach Deng Xiaopinga8 (1978–1988) oraz modernizacji systemu gospodarczego w latach 80. i 90. XX wieku stały się jed-ną z najszybciej rozwijających się gospodarek na świecie. ChRL od roku 1949 prowadziła politykę gospodarki autarkicznej, bazującej na handlu zagranicz-nym głównie z ZSRR i blokiem sowieckim. „Model ten oparty był na dwóch założeniach: 1) współczynnik kapitał – produkcja jest stały i oznacza, że wzrost inwestycji powoduje zawsze wzrost produkcji, bez żadnych różnic rok po roku, 2) handel zagraniczny nie jest istotny dla rozwoju gospodarki i w związku z tym nie przewidywano produkcji artykułów konsumpcyjnych z przeznaczeniem na eksport. W konsekwencji uznano, że gwarantem rozwoju jest przemysł ciężki i inwestowano w niego około 30% dochodu narodowego, świadomie rezy-gnując z możliwości pozyskania kapitału obcego”9. Takie podejście spowodo-wało znaczny spadek dochodu narodowego Chin, szczególnie, że centralne planowanie gospodarki ograniczało możliwości inwestowania w produkcję oraz generowało głównie koszty związane z polityką obronną. Podobnie jak w ZSRR stawiano na ilość produkcji, z pominięciem jej jakości. Dopiero zwrot gospodarki, zainicjowany w 1979 roku, który zakładał zwiększenie nakładów inwestycyjnych na artykuły konsumpcyjne przeznaczonych na eksport, ograni-czenie przemysłu ciężkiego oraz otwarcie na inwestycje zagraniczne, przyniósł w efekcie wzrost i ukierunkował politykę gospodarczą Chin. Otwarcie gospo-darki socjalistycznej na inne państwa (szczególnie na rynki Stanów Zjednoczo-nych) oraz rozwój myśli technologicznej i edukacji, pobieranej przez chińskich inżynierów w USA, spowodowały znaczny rozwój współpracy międzynarodo-wej i znaczny wzrost handlu międzynarodowego Chin.
8 Tzw. program czterech modernizacji – rolnictwa, przemysłu, nauki i techniki oraz obrony.
9 J. Rymarczyk, M. Wróblewski, Wymiana handlowa UE z wybranymi regionami świata, Wrocław 2006, s. 126.
88
Micha
ł Siekierko
Przeprowadzone w latach 80. reformy zmieniły system zarządzania przed-siębiorstwami – do tej pory zarządzane były centralnie przez menedżerów, a wygenerowane zyski pozwolono inwestować w rozwój i ulepszanie jedno-stek produkcyjnych. Polityka gospodarcza Chin, dająca pewne prawa inwe-storom i dowolność podmiotom gospodarczym, w połączeniu z totalitarnym systemem rządzenia zadecydowały o tym, że chińską gospodarkę należy roz-patrywać jako socjalistyczny model rynkowy.
Zmiany gospodarcze Chin i polityki prowadzenia handlu zagranicznego spowodowały dynamiczny wzrost gospodarczy Chin – począwszy od roku 1994, Chiny zaczęły odnotowywać dodatnie saldo wymiany towarowej. Wy-sokie tempo otwierania chińskiej gospodarki na współpracę gospodarczą z zagranicą potwierdza porównanie dynamiki wzrostu średniorocznego świa-towego eksportu w latach 1995–2000 (który wrastał średnio o 13,3% w ciągu roku) i niezwykłej dynamiki wzrostu eksportu Chin w tym okresie (wzrost o 19%)10 z okresem wcześniejszym.
6 maja 1975 roku Chiny i UE nawiązały współpracę gospodarczą: „zostało podpisane porozumienie między Europejska Wspólnotą Gospodarczą (EWG) a ChRL; natomiast 1 listopada 1983 roku nawiązano formalną współpracę z Europejską Wspólnotą Węgla i Stali (EWWiS). Dwa lata później– w roku 1985, zawarto porozumienie w sprawie handlu i współpracy gospodarczej”11. Rozwój stosunków handlowych z jednoczącą się Europą został zamrożony na chwilę z powodu wydarzeń na placu Tian’anmen w 1989 roku – Europa, jak i większość parterów handlowych Chin, wprowadziła na nie sankcje gospo-darcze – jednak już w roku 1990 współpracę wznowiono. Dwa komunikaty Komisji Europejskiej, wydane w 1998 oraz 2001 roku, zacieśniły jeszcze moc-niej stosunki handlowe państw członkowskich UE z Chinami.
Komunikaty KE zawierały w sobie podstawowe cele handlowe:
„– dalsze włączanie Chin, dzięki wzmacnianiu dialogu politycznego, do spo-łeczności międzynarodowej;
– wspieranie chińskiej transformacji do społeczeństwa otwartego, oparte-go na poszanowaniu prawa i przestrzeganiu praw człowieka;
– dalsza integracja Chin z gospodarką światową poprzez zwiększenie jej udziału w światowym systemie handlu oraz poprzez wsparcie procesu re-form ekonomicznych i socjalnych podjętych przez ten kraj, także w aspek-cie zrównoważonego rozwoju;
– lepsze wykorzystanie istniejących zasobów europejskich; – wzmocnienie pozycji UE w Chinach”12.
Chiny są dzisiaj jednym z ważniejszych partnerów handlowych UE. Za-równo import, jak i eksport między UE a Chinami stoi na bardzo wysokim po-ziomie – w 2003 roku Chiny zajmowały trzecie miejsce wśród największych importerów z UE oraz drugie miejsce wśród największych eksporterów. Tak
10 T. Allen, EU trade with China and Russia, „Sta s cs In focus. External Trade” 2002, Theme 6–4.
11 J. Rymarczyk, M. Wróblewski, dz. cyt., s. 128.
89
Totalitaryzm a handel zagraniczny...
silna pozycja tego państwa na rynku UE umożliwiła przyznanie mu specjal-nych preferencji celspecjal-nych (były one jednak preferencjami jednostronnymi).
„W gronie państw członkowskich UE, największy udział w wymianie handlowej z Chinami mają Niemcy – […] blisko 30% całej wymiany handlo-wej między UE a ChRL. Kolejne miejsca zajmują: Wielka Brytania (ok. 17%), Francja (12%–13%) oraz Holandia i Włochy (średnio po 10%). Pierwsze dwa państwa (Niemcy, Wielka Brytania) realizują niemal połowę wspólnotowej wymiany ChRL, a cała piątka – blisko 80%”13.
11 grudnia 2001 roku Chiny zostały członkiem WTO, co spowodowało kolejne zmiany w gospodarce państwa oraz jeszcze mocniejsze zacieśnienie jego stosunków handlowych z partnerami handlowymi na całym świecie. Członkostwo w WTO zobowiązało Chiny do przyjęcia jej reguł, w tym libera-lizacji wymiany towarowej, swobodę przepływu technologii, kapitału i usług, zgodnych z założeniami gospodarki wolnorynkowej według Smitha. Chiny są dziś jednym z największych eksporterów i importerów na świecie (zajmują czwarte miejsce, zaraz po UE, USA i Japonii).
Bardzo ważnym elementem rozwoju gospodarczego Chin były bezpośred-nie inwestycje zagraniczne (BIZ), napływające główbezpośred-nie z USA, Hong-Kongu, Tajwanu, Japonii, Singapuru i UE. Tania siła robocza i znacząca konkurencyj-ność Chin sprawiły, że stały się one jednym z najbardziej opłacalnych krajów do inwestycji.
Państwo to jest doskonałym przykładem transformacji gospodarczej, mającej swoje korzenie w systemie autarkicznym, a będącej obecnie jedną z najpotężniejszych gospodarek świata.
Tabela 1. Chiny w światowym handlu zagranicznym, 2000–2009 (w mld USD)
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Exports 249.2 266.1 325.6 438.2 593.3 762.0 969.0 1,220.5 1,430.7 1,201.7 % change 27.8 6.8 22.4 34.6 35.4 28.4 27.2 26.0 17.3 –16.0 Imports 225.1 243.6 295.2 412.8 561.2 660.0 791.5 956.1 1,132.6 1,005.6 % change 35.8 8.2 21.2 39.8 36.0 17.6 19.9 20.8 18.5 –11.2 Total 474.3 509.7 620.8 851.0 1,154.6 1,421.9 1,760.4 2,176.6 2,563.3 2,207.2 % change 31.5 7.5 21.8 37.1 35.7 23.2 23.8 23.6 17.8 –13.9 Balance 24.1 22.5 30.4 25.5 32.1 102.0 177.5 264.3 298.1 196.1 Note: PRC exports reported on an free-on-board basis; imports on a cost, insurance, and freight basis.
Sources: PRC Na onal Bureau of Sta s cs and PRC General Administra on of Cu-stoms, China’s Customs Sta s cs.
Źródło: h p://www.uschina.org/sta s cs/tradetable.html
90
Micha
ł Siekierko
Tabela 2. Wybrane wskaźniki ekonomiczne dla BIZ w Chinach w wybranych latach
Wskaźniki 1990 2000 2001 2002
Napływ BIZ (w mld USD) 3,487 40,772 46,846 52,700
Roczna dynamika napływu (w %) 2,8 1,1 14,9 12,5
BIZ jako procent PKB 7,0 36,2
BIZ per capita (w USD) 3,0 32,0 36,5 40,7
Udział fi lii zagr. w ogólnym eksporcie (w %) 12,6 47,9 50,0 b.d.
Źródło: World Investment Report 2003: FDI Policies for Development Na onal and Inter-na oInter-nal Perspec ves; UNCTAD, New York and Geneva 2003 (www.unctad.org), s. 44.
Kuwejt
Kuwejt jest jedną z monarchii totalitarnych oraz największym inwestorem świata arabskiego. Konstytucja Kuwejtu (1952) określa go jako „emirat dzie-dziczny”, na czele którego stoi emir (od 2006 roku szejk Sabah Ahmad Al-Jaber Al-Sabah).
Podstawą handlu zagranicznego Kuwejtu jest głównie na ropa na owa i produkty jej rafi nacji (eksport tego surowca stanowi około 95% wartości eksportu państwa). Import kraju stanowią głównie dobra konsumenckie, takie jak pojazdy, produkty rolno-spożywcze, maszyny, urządzenia i produk-ty metalowe. Jego najważniejsi partnerzy handlowi jako odbiorcy towarów wyprodukowanych w Kuwejcie (w roku 2006) to Japonia, Korea Południowa, Tajwan, Singapur, USA. Najwięksi eksporterzy do tego kraju to USA, Arabia Saudyjska, Japonia, Niemcy i Chiny.
W ramach Rady Współpracy Państwa Zatoki w Kuwejcie funkcjonuje stre-fa wolnego handlu (od 1983 roku) i unia celna (od 2003 roku). Co więcej, Kuwejt jest „sygnatariuszem porozumienia ramowego w zakresie współpra-cy ekonomicznej, handlowej, inwestywspółpra-cyjnej i technicznej z Chinami. Trwają rozmowy dotyczące FTA z UE, Chinami, EFTA, Indiami, Japonią, MERCOSUR, Pakistanem, Singapurem i Turcją”14.
Swoboda dostępu do rynku w Kuwejcie, a w szczególności działalność za-graniczna i możliwość inwestycji kapitału obcego jest znacznie ograniczona. Działalność w sektorze handlu jest hamowana przez wymóg posiadania 51% własności inwestycji przez kapitał kuwejcki. Co więcej, inwestor musi posia-dać licencję wydawaną przez Ministerstwo Handlu. Całkowita wartości inwe-stycji zagranicznych jest możliwa w ograniczonym zakresie i obejmuje
jedy-14 h p://www.mg.gov.pl/Współpraca+z+zagranica/Wspolpraca+gospodarcza+Pol-ski+z+krajami+wschodnimi+i+pozaeuropejskimi.Kuwejt.htm.
91
Totalitaryzm a handel zagraniczny...
nie sektor bankowości, gospodarki wodnej, produkcji energii elektrycznej, informatyki, farmaceutyki, służby zdrowia i telekomunikacji. Sektory surow-ców mineralnych oraz nieruchomości są całkowicie zamknięte na inwestycje zagraniczne. „Sprzedaż produktów na rynku kuwejckim jest możliwa po pod-pisaniu z wybranym partnerem kuwejckim umowy agencyjnej, najczęściej na zasadzie wyłączności’15. W Kuwejcie obowiązuje całkowity zakaz importu napojów alkoholowych, wieprzowiny oraz dziczyzny. Sektor państwowy wy-twarza w Kuwejcie ponad 75% PKB.
Tabela 3. Główne wskaźniki ekonomiczne Kuwejtu
Wyszczególnienie 2005 2006 2007
PKB wartość globalna (w mln USD) 83,823 101,9 138,6
PKB wartość na 1 mieszkańca (ceny bieżące w USD) 28,027 32,015 bd.
Wartość eksportu (w mln USD) 51,7 55,7 59,57
Wartość importu (w mln USD) 14,44 14,35 17,74
Źródło: Ministerstwo Gospodarki RP, h p://www.mg.gov.pl/Wspolpraca+z+zagrani-ca/Wspolpraca+gospodarcza+Polski+z+krajami+wschodnimi+i+pozaeuropejskimi/ Kuwejt.html
Tabela 4. Handel zagraniczny Kuwejtu 2007–2008
Źródło: h p://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113408.pdf