Wśród graffiti o tematyce religijnej wyróżniają się te, które prezentują postać Cheikha Ahmadou Bamby Mbàkke (1853–1927) – muzułmańskiego duchow-nego, autora poematów i traktatów o tematyce religijnej, a także wielu prac poświęconych interpretacji Koranu4.
Fot. 2. Obrazy na budynkach w Saint-Louis (2015). Fot. I.A. NDiaye
Dlaczego właśnie ta postać zyskała taki status w społeczeństwie senegalskim?
Przede wszystkim dlatego, że czczony jest jako założyciel religijnego bractwa murīdiyya5, które powstało w 1883 roku. Drogę duchowego rozwoju Ahmadou Bamba opierał się na trzech zasadach: modlitwie, pracy i pokorze6. Senegalski duchowny pozostawił po sobie traktaty religijne, w których propagował wartość pracy i łączył ją z zasadami wiary („pracuj tak, jakbyś miał żyć wiecznie; módl
4 Ahmadou Bamba przyszedł na świat w mieście Mbakke, założonym przez jego pradziada.
Był synem marabuta, nauczyciela z bractwa Kadirija.
5 Murīd (zwolennik murīdiyyi) to muzułmanin, dla którego najważniejsze są następujące zasady religii: wiara w Boga, Jego Proroka i w objawienie monoteistyczne, posłuszeństwo Bogu przejawiające się w przestrzeganiu pięciu filarów islamu oraz dążenie do doskonałości duchowej (NDiaye 2011: 137).
6 Osiągnięcie doskonałości duchowej miała zapewniać edukacja, odbywająca się w szkołach koranicznych i oparta na zasadach tarbiyyi („edukacja moralna i duchowa”) oraz sufickich wartościach wytrwałości, stoicyzmu, pokory i solidarności.
Wizerunek Cheikh Ahmadou Bamby w senegalskiej subkulturze
124
się do Boga tak, jakby jutro miał być twój ostatni dzień”) (Diop 1980; Cruise O’Brien 1975).
Cheikh Abdoulaye Dièye, nieżyjący senegalski duchowny przywódca, określił tę drogę w sposób następujący:
Cheikh inauguruje w taki sposób nową erę w historii islamu i czarnego człowieka.
Rzeczywiście czarna ludność Senegalu musiała zazwyczaj jeździć do Mauretanii w poszukiwaniu nauczycieli duchownych. Ale Cheikh Ahmadou Bamba odwrócił rolę, będąc pierwszym czarnym przywódcą duchowym, za którym tłumnie szła ludność rasy białej, udowodnił, że wszyscy ludzie mają jedną duszę i pokonują siebie jedynie przez bojaźń bożą, którą ofiarowują ich Stwórcy (Dièye 1997. Cyt.
za: NDiaye 2011: 137).
Fot. 3. Saint-Louis (2015). Cela, w której był więziony Cheikh Ahmadou Bamba przed deportacją. Archiwum autorki
Iwona Anna Ndiaye
Ponadto w świadomości wszystkich współczesnych Senegalczyków Cheikh Ahmadou Bamba pozostaje żywą legendą jako przywódca religijny, który podjął symboliczną i, co warto podkreślić, pokojową walkę z francuskimi koloniza-torami. Szybki wzrost liczby członków bractwa, założonego przez Cheikha, a także przyjęcie islamu pod jego wpływem przez kilku władców senegalskich królestw, wywołało zaniepokojenie ze strony władz kolonialnych, obawiających się jego rosnącej siły religijnej i politycznej. Stało się to podstawą do aresztowania i przewiezienia go do Saint-Louis, gdzie 5 września 1895 roku stanął przed Tajną Radą, która podjęła decyzję o deportowaniu Bamby do Gabonu7.
Dla Bamby „święta wojna” nie polegała na odbieraniu życia swoim wrogom, lecz na walce z własną „cielesną duszą” (nafs) w celu osiągnięcia doskonałości duchowej. Zwracając się do kolonizatorów podkreślał, że zamierza poddać się jedynie woli Allaha. Taka forma protestu oparta na modlitwie i niezłomnej postawie zapoczątkowała nowy rodzaj walki z francuską władzą. Po roku 1910, kiedy kolonizatorzy uznali, że nauka Bamby nie stanowi dla nich zagrożenia, postanowili z nim współpracować. W okresie I wojny światowej Cheikh wzywał swoich uczniów, aby rekrutowali się do armii francuskiej, za co został nagrodzo-ny orderem honorowego legionu.
W rezultacie jest to postać, wokół której narosły legendy. Wyznawcy murī-diyyi wierzą, że Archanioł Gabriel wielokrotnie pomagał ich założycielowi, np. gdy przeżył spotkanie z wygłodniałym lwem, nie spłonął w ogniu, odmówił modlitwę utrzymując się na powierzchni oceanu itd.
Graffiti przedstawiające tę postać są wszechobecne na terenie całego kraju.
Jednakże o prawdziwym kulcie można mówić w przypadku miasta Touba (arab.
ţûbâ – ‘szczęście, błogosławieństwo), którego Bamba był założycielem w 1888 roku. W centrum miasta znajduje się główny meczet, najważniejsze miejsce na świecie dla każdego muridy. Touba stanowi największy symbol nauk Ahma-dou Bamby, materializację jego ambicji, miejsce, gdzie realizowana jest istota islamu, a mianowicie dīn, dawla, dunyā („religia, wspólnota, świat”). Przyczyn niezwykłego rozwoju Touby z pewnością należy szukać w zamyśle jej założyciela
7 Święto 18 dnia miesiąca safar kalendarza księżycowego stanowi formę upamiętnienia pierwszej deportacji Ahmadou Bamby do Gabonu w dniu 21 września 1895 r. Początkowo było obchodzone w domach, na terenie całego Senegalu. W okresie późniejszym, podczas kalifatu (1945–1968), zgodnie z apelem drugiego kalifa Sérigne Fallou Mbacké (1888–1968), zwolennicy murīdiyyi udawali się do Touby, aby wziąć udział we wspólnej modlitwie. Jest to najważniejsza ceremonia w życiu bractwa murīdiyya.
Wizerunek Cheikh Ahmadou Bamby w senegalskiej subkulturze
126
– wizji stworzenia modelu muzułmańskiego miasta. Tłumaczy to wyjątkowy wymiar Touby w duchowej spuściźnie zwolenników drogi murīdiyyi oraz w postawie kalifów przewodniczących bractwu od 1927 roku. Niewielka osada, w której muzułmański duchowny szukał odosobnienia, z czasem przekształciła się w drugie co do wielkości miasto Senegalu. Wielki Meczet, w którym znajduje się mogiła Bamby, stanowi największą świątynię muzułmańskiego kultu w Afry-ce Subsaharyjskiej. Touba jest obecnie pod względem gospodarczym i liczby mieszkańców drugim największym miastem w kraju, po Dakarze8.
Fot. 4. Obrazy na budynkach w Saint-Louis (2015). Fot. I.A. NDiaye
Graffiti przedstawiające postać Ch. Bamby obejmuje szerokie spektrum stylów i rodzajów widestyle, od najbardziej wyszukanych podpisów do fotorealizmu, abstrakcji, obrazów obfitujących w ciekawe aluzje i nawiązania. Ewolucja stylu z jednej strony związana jest z indywidualnymi uzdolnieniami, z drugiej – z roz-wojem techniki. Najczęściej jednak umieszczane jest na płaskiej powierzchni (ściany budynków i ogrodzeń, kamienie), z wykorzystaniem specjalnych puszek z farbą i dodatkowych przyborów używanych przez grafficiarzy, niezbędnych do osiągnięcia pożądanego rezultatu (szablonów, rurek do mieszania farb i in.). Postać Cheikh Ahmadou Bamby zawsze przedstawiana jest w ten sam schematyczny sposób. Jednakże przez fakt umieszczenia w określonym miejscu,
8 Według tradycji Muridów uważa się, że w mieście Touba, podczas miesiąca Ramadanu w 1895 r., Cheikh Bamba ujrzał we śnie proroka Muhammeda.
Iwona Anna Ndiaye
w otoczeniu wizerunków jego następców i bieżących haseł społecznych i poli-tycznych, wciąż zyskuje nowe aktualizacje.
Bamba wciąż inspiruje młode pokolenie, które chce dostrzegać w nim swoje-go przywódcę duchoweswoje-go. Postać Bamby jest stale obecna w pracach najbardziej znanych grafficiarzy: Docta – pioniera sztuki graffiti w Senegalu, aktywnego członka ruchu hip hop9 oraz Dame10 Ndao (ur. 1985, Nioro), bardziej znanego pod pseudonimem de Kemp, absolwenta Państwowej Szkoły Sztuk Pięknych (L’École Nationale des Arts).
Postać Ahmadou Bamby od kilkudziesięciu lat jest wszechobecna w prze-strzeni społecznej Senegalu. Widnieje nie tylko w pobliżu miejsc sakralnych czy wspomnianym mieście Touba; można ją spotkać na terenie całego kraju, na budynkach mieszkalnych, siedzibach instytucji państwowych, zakładach usługowych, ogrodzeniach itp. Jego portrety eksponowane są na środkach komunikacji, odzieży, przedmiotach codziennego użytku. W senegalskich rodzinach kultywuje się zwyczaj umieszczania portretów duchownych, więc wizerunki Bamby, obok innych marabou, można spotkać w wielu domach.
Każdy młody człowiek w Senegalu zna jego biografię, wie, że Bamba uzyskał solidne wykształcenie, posiadał ogromną wiedzę oraz sukcesy wychowawcze.
Najwierniejsi muridzi na pamięć znają jego traktaty religijne. Przede wszystkim jednak z pokolenia na pokolenie przekazywana jest jego historia jako symbolu walki z kolonizatorami o zachowanie tożsamości kulturowej.
Bibliografia
Cruise O’Brien Donal B., 1975, The Mourides of Senegal: The Political and Economic Organization of an Islamic Brotherhood, Oxford.
Dièye Abdoulaye, 1997, Touba: Signes et symboles, Paris.
Dozon Jean-Pierre, 2003, Frères et sujets� La France et l’Afrique en perspective, Paris.
Golka Marian, 2008, Graffiti jako przejaw bezradności komunikacyjnej, w: tenże, Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne, Warszawa, s. 201–214.
9 Zob. wywiad z Docta przeprowadzony przez reportera Dk2nite.com, Christiana Tchikaya.
Źródło: http://www.doctamusic.com/docta_music.html; http://dk2nite.com/site/people/
interviews/120.htm [dostęp: 28.11.2017].
10 Pseudonim od nazwiska Shawn T. Kemp – amerykańskiego koszykarza.
Wizerunek Cheikh Ahmadou Bamby w senegalskiej subkulturze
Mamdani Mahmood, 2004, Citoyen et sujet� L’Afrique contemporaine et l’hèritage du colonialisme tardif, Paris.
NDiaye Bara, 2011, Rehabilitacja i Afrykanizacja islamu w Czarnej Afryce, w: tenże, Współczesna Afryka Subsaharyjska� Wybrane zagadnienia, Olsztyn, s. 133–149.
NDiaye Bara, NDiaye Iwona Anna, 2016, Pogranicza etniczne w Afryce (na przykła-dzie Senegalu), w: Mniejszość i większość� Relacje kulturowe na pograniczach, cz. 2, red. Joanna Szydłowska, Magdalena Ochmańska, Aleksandra Bączek, Lech Kościelak, Olsztyn, s. 111–124.