Obecność graffiti w przestrzeni publicznej możemy za Marianem Golką odczytywać z trzech punktów widzenia – socjologicznego, psychologicznego i estetycznego:
Socjologicznego – gdy dostrzega się je jako znakowanie terytorium, destrukcyjny atak „obcego” na system marginalizujący pewne grupy społeczne, psychologicz-nego – gdy graffiti uznane zostaje za widoczny znak obecności i tożsamości oraz jako „sport ekstremalny”; a w końcu można dostrzec estetyczne aspekty graffiti – mistrzowski popis formy, dekoratywność, ale i wyraz wstrętu czy strachu przed pustą przestrzenią. Obserwację obrazu stworzonego przez writera (twórcy napisów) można sprowadzić do czysto estetycznej, ale kontekst, w jakim ów obraz się znalazł (miejsce, medium), wciąż każe nam pytać o przyczynę i znaczenie. Nie oddzielając więc arbitralnie tych trzech punktów widzenia, spójrzmy na graffiti jako na obraz wdzierający się w przestrzeń miejską gestem, treścią i formą (Golka 2008: 201).
120
Iwona Anna Ndiaye
Ów „obraz wdzierający się w przestrzeń miejską gestem, treścią i formą”
stanowi również stały element współczesnych miast afrykańskich. Jako nowe zjawisko społeczne graffiti pojawiło się w Afryce pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku i wciąż ma wielu zwolenników, a także swoją specyfikę. W ramach niniejszej publikacji pragniemy przedstawić to zjawisko na przykładzie Sene-galu, w którym postać Cheikh Ahmadou Bamby jest inspiracją do tworzenia kompozycji o treści religijnej oraz społeczno-politycznej.
Zrozumienie specyfiki omawianego zjawiska wymaga krótkiej charaktery-styki Senegalu, która pozwoli określić, o jakim rodzaju przestrzeni kulturowej mówimy. Senegal stanowi bowiem ciekawy przykład różnorodności etnicznej i kulturowej. Pod wieloma względami Senegal jest krajem stanowiącym wy-jątek we frankofońskiej Afryce Zachodniej. Kraj ten, liczący obecnie około 14 milionów obywateli, był częścią Sudanu Zachodniego. Poprzez ówczesne kontakty ze światem arabskim, szlakami handlowymi przez pustynię Sahara, do północnej części Senegalu, królestwa Tekrur, dotarł islam, który w kolejnych dziesięcioleciach stał się religią dominującą w całym kraju. W samym Senegalu w XIV–XV wieku powstawały różne królestwa: Tekrur, Walo, Jolof, Baol, Sine, Saloum, Kajor. W 1895 roku Dakar został stolicą Francuskiej Afryki Zachodniej (federacji ośmiu kolonii). Pozostając najważniejszą kolonią francuską w Czar-nej Afryce, Senegal posiadał elitę, która kształciła się we francuskich szkołach wyższych. Zapewniała ona wsparcie dla kolonizatorów w administrowaniu Se-negalem oraz innymi koloniami francuskimi wchodzącymi w skład Francuskiej Afryki Zachodniej, a także reprezentowała terytoria kolonialne we francuskich instytucjach w Paryżu.
Powyższe okoliczności sprzyjały rozwojowi świadomości politycznej w Se-negalu, zwłaszcza że w czterech gminach ówczesnej kolonii (Dakar, Saint-Louis, Gorée, Rufisque) mieszkańcy posiadali francuskie obywatelstwo. Z jednej strony Senegal był kolonią, która miała najdłuższe oraz najbardziej bliskie relacje z Francją w tej części Afryki, z drugiej jednak – w porównaniu z innymi koloniami w Czarnej Afryce, pomimo starań władz kolonialnych o asymilację, Senegal był krajem, w którym wpływ Francji w życiu codziennym odczuwalny był w mniejszym stopniu, a kultura protestu i walki z wszelkimi nadużyciami ograniczającymi wolność społeczną i demokrację ma w tym kraju wieloletnie tradycje (Dozon 2003; Mamdani 2004).
Wielowiekowa historia, przeszłość kolonialna, a także procesy islamizacyjne i migracyjne spowodowały, że kraj jest zamieszkiwany przez około 22 grupy
Wizerunek Cheikh Ahmadou Bamby w senegalskiej subkulturze
etniczne silnie zróżnicowane religijnie, językowo i kulturowo1. Ponad 90% spo-łeczeństwa stanowi ludność muzułmańska. Wśród niej jedną trzecią stanowią członkowie religijnego bractwa Muridija (murīdiyya), którzy wywierają duży wpływ na współczesne społeczeństwo.
Graffiti jako sztuka uliczna w Senegalu
W Senegalu graffiti stanowi składową kultury hip-hopu, a przede wszystkim rapu. Obecnie centrum zachodnioafrykańskiego rapu jest Dakar, stolica Senegalu, gdzie działa ponad dwa tysiące grup raperskich, dla których graffiti stało się jedną z form artystycznej kreacji oraz wyrażania poglądów społecz-no-politycznych. Dla wielu stanowi wyraz buntu, protestu wobec realiów życia i niesprawiedliwości otaczającego świata. Polityczne graffiti ma spełniać rolę przekaźnika idei oraz dawać widoczny znak obecności danej grupy w przestrzeni publicznej.
Raperzy i grafficiarze z całego kraju założyli ruch „Y’a en marre”, co w tłu-maczeniu z języka wolof2 oznacza „Mamy dość”. Zrodzona spontanicznie inicjatywa społeczna ma na celu rozbudzenie świadomości ludzi, uświadomienia im potrzeby zmian i zainicjowania aktywności. 23 czerwca 2011 roku stało się to, co było nieuniknione i do czego od dawna zachęcali raperzy. Na ulice w całych kraju wyszli ludzie protestując przeciwko głosowanej w parlamencie senegalskim ustawie wprowadzającej nową ordynację wyborczą3. Zapisy ustawy niszczące z takim trudem wypracowywane przez lata zasady demokratyczne, naruszające prawa konstytucyjne, które wbrew woli społecznej wprowadzał ówczesny pre-zydent – Abdoulaye Wade wraz ze swoim rządem – były przysłowiową kroplą, która przelała czarę goryczy. Niezadowolenie i frustracja narodu kumulowały się od dawna. Ale bez wątpienia w tym zrywie społecznym znaczącą rolę odegrał ruch „Y’a en marre”. Dla wielu artystów stało się to inspiracją, której rezultat
1 Szerzej na temat różnorodności kulturowej i językowej Senegalu piszę w publikacji:
(NDiaye 2016: 111–124).
2 Wolof – język z rodziny kongo-kordofańskiej (grupa zachodnioatlantycka); używany w Afryce Zachodniej (głównie w Senegalu oraz m.in. w Gambii i Mauretanii) jako etniczny i wehikularny (ok. 3,7 mln mówiących); przedkolonialne tradycje piśmiennictwa w alfabecie arabskim, obecnie pismo łacińskie.
3 Zgodnie z założeniami nowej orientacji wyborczej, przy 25-procentowym wyniku wyborów prezydenckich rezygnowano z II tury.
możemy obserwować na ścianach i parkanach w wielu senegalskich miastach.
W swoich pracach grafficiarze oddają również hołd wybitnym postaciom nale-żącym do świata polityki, kultury i religii.
Fot. 1. Dakar (2015). Archiwum autorki
Wśród nich oddzielną kategorię stanowią wizerunki muzułmańskich duchownych. Co kieruje autorami graffiti, którzy utrwalają w swoich pracach postaci religijne? Z jednej strony, podobnie jak w przypadku każdego twórcy, towarzyszy im potrzeba wyrażania swoich poglądów i emocji. Z drugiej, dużą rolę odgrywa fakt, iż twórcy ci wyrastają w kraju, w którym islam wywiera duży wpływ na życie jego mieszkańców.
Szczególną pozycję społeczną w Senegalu zajmują marabuci (arab.
[marbūt� ]), obdarzeni szczególnym szacunkiem ze strony lokalnej ludności.
Przywódcy duchowni niejednokrotnie posiadają w oczach senegalskich muzułmanów zdolności nadprzyrodzone i pełnią w danych społecznościach role uzdrowicieli, a czasem wręcz uznawani są za świętych. Ich obrazy utrwalane przez grafficiarzy najczęściej stanowią wierne odwzorowanie portretowe, opatrzone imieniem i nazwiskiem, przydomkiem, a niekiedy hasłem religijnym.
Iwona Anna Ndiaye
122