Badania przeprowadzone przez Donnerstein i Penrod jednoznacznie wskazują na fakt, że przemoc w amerykańskich slasherach w przeważającej mierze wy-mierzona jest w kobiety (1988: 758; por. Cowan, O’Brien 1990). Jednak, mimo oskarżeń o mizoginizm, amerykańscy twórcy slashera skupiają się na kreowaniu koncepcji kobiecych postaci, które odgrywają znaczącą rolę przy budowaniu
10 Nordic noir to nurt współczesnej literatury i filmów kryminalnych, tworzony przez autorów ze Szwecji, Norwegii, Danii, Finlandii oraz Islandii. Cechą charakterystyczną nordic noir jest powiązanie wątków kryminalnych z problematyką społeczną i zjawiskami takimi jak feminizm, migracje, problematyka seksualności czy nierówności na tle etnicznym. Zob. Forshaw (2013).
Piotr Wajda
48
konwencji gatunkowych. Analizując fabułę klasycznych tytułów11 reprezentu-jących omawiany subgatunek, można zauważyć, że rola kobiet w tych filmach nie ogranicza się jedynie do bycia – często seksualizowaną i niewinną – ofiarą antagonisty (Clover 2015: 44). Amerykańska badaczka Carol J. Clover opisała szereg kobiecych wzorców postaci wykraczających poza stereotypowe postrze-ganie protagonistki przez pryzmat wyłącznie bezbronnej i biernej ofiary. Final girl jest właśnie jednym z nich12�
Analizując schematy gatunkowe i konstrukcje fabularne obecne w amery-kańskim slasherze z przełomu lat 70. i 80. można zauważyć, że to figury kobiet, mimo znaczącej ilości wycelowanej w nie przemocy, posiadają większą zdolność do przeżycia ostatecznej konfrontacji z antagonistą. W zdecydowanej większości amerykańskich slasherów to protagonistki, często pozostające na uboczu grup kolejno mordowanych nastolatków, przeżywały atak mordercy i stawały się klu-czowymi postaciami w licznie powstających kontynuacjach danych produkcji13. Jednak, jak zwraca uwagę Clover, szansę na przeżycie starcia z zabójcą miały wyłącznie postaci charakteryzujące się ściśle określonymi cechami mentalnymi i fizycznymi, takimi jak chłopięca uroda.
Jak dalej zauważa amerykańska badaczka, final girl, która jako jedyna ma szanse na przeżycie bezpośredniej konfrontacji z filmowym antagonistą, jest nieatrakcyjna fizycznie. Clover opisując takie postaci jak Laurie Strode z serii Halloween czy Jess Bradford z Czarnych świąt używa słowa boyish (ang. chło-pięcy) (2015: 44). Final girl wychodziła obronną ręką z konfrontacji z czarnym charakterem między innymi dlatego, że, w przeciwieństwie do większości ko-biecych (i zazwyczaj nastoletnich) postaci pojawiających się we wspomnianych produkcjach, nie była atrakcyjna dla swoich rówieśników, preferujących typ ubranej w szkolny mundurek cheerleaderki. Pojawiające się w najważniejszych
11 Wśród slasherów uznanych za klasyczne dla tego subgatunku warto wspomnieć o Halloween (1978) Johna Carpentera oraz Piątku trzynastego (Friday the 13th, 1980) Seana S. Cunninghama.
12 Innymi ciekawymi konstruktami osobowościowymi postaci, odbiegającymi od standardo-wego postrzegania kobiecych charakterów w amerykańskim horrorze, są the Jennifers. Określenie to stworzyła Carol J. Clover w celu określenia bohaterek pojawiających się w filmach z nurtu rape and revenge. The Jennifers, które na początku filmu zazwyczaj padają ofiarą brutalnego gwałtu, nie giną, a ich działania zmierzają do wymierzenia sprawiedliwości oprawcom. W związku z tym Clover zauważa, że opisywane protagonistki, w odróżnieniu od final girls, cechują się mocą sprawczą i od początku są postaciami aktywnymi (Clover 2015: XII).
13 Przykładem powracającej bohaterki może być Laurie Strode (Jamie Lee Curtis) z Halloween, która powraca także w kolejnym filmie z serii – Halloween 2.
Postać final girl we współczesnym norweskim horrorze
50
produkcjach zaliczanych do omawianego subgatunku final girl to typ unikającej towarzystwa swoich rówieśników outsiderki, która staje się protagonistką niejako przez przypadek, pojawiając się w niewłaściwym miejscu o niewłaściwym czasie.
To postać, której przeciętność i brak jakichkolwiek perspektyw rozwoju wydają się wręcz nadmiernie eksponowane przez autorów amerykańskiego slashera z przełomu lat 70. i 80.
Przywołana powyżej tendencja powracała od czasów sukcesu filmu Carrie14, który wywarł olbrzymi wpływ na twórców krwawej odmiany amerykańskiego horroru (Clayton 2015: 7). Zrealizowany w przededniu rozkwitu popularności slashera, film De Palmy zawierał elementy, które z powodzeniem stosowano w powstających później produkcjach zaliczanych do opisywanego zjawiska.
Przykładem może być tutaj zasugerowanie w finale filmu braku możliwości definitywnego uśmiercenia antagonisty, który często, pomimo poważnych ob-rażeń, czy nawet pochówku, odradza się i powraca w kolejnych częściach serii (Bettinson 2015: 136). W nominowanej do dwóch Oscarów produkcji funkcję final girl można rozdzielić między Sue Snell (Amy Irving), która rzeczywiście przeżywa starcie, i tytułową Carrie (Sissy Spacek). Gary Bettinson wskazuje, że Carrie można opisać jako „bohaterkę, ofiarę, psychopatyczną morderczyni, przezwyciężonego potwora i final girl” (2015: 141). Ujęcie kończące film i sugeru-jące, że protagonistka także przetrwała krwawy finał, a także spojrzenie na gnę-biących ją rówieśników jako na zbiorowego antagonistę, sprawiły, że Carrie stała się, obok Lily Crane (Vera Miles) z Psychozy15, kluczową postacią w kontekście kształtowania koncepcji final girl16 (Bettinson 2015: 141).
Studia prowadzone nad opisywanym przedmiotem badań przez Carol Clover wskazują, że final girl poza określonym wyglądem oraz biografią przejawiała szereg zachowań, które można opisać jako charakterystyczne dla „ułożonego dziecka”. Ciekawostką jest podkreślany przez amerykańską badaczkę fakt, że opi-sywany typ postaci stronił od wszelkich używek. Przywoływane protagonistki są również represjonowane, nie tylko przez swoje otoczenie, lecz także przez
14 Carrie, reż. Brian De Palma, USA 1976.
15 Psychoza (Psycho), reż. Afred Hitchcock, USA 1960.
16 W literaturze przedmiotu Psychoza Alfreda Hitchcocka, wraz z Carrie De Palmy oraz włoskimi filmami gialli, bywa określana jako jeden z ważniejszych tytułów w kontekście kształtowania się w drugiej połowie lat 70. slashera w Stanach Zjednoczonych. Inspiracje filmem Hitchcocka z 1960 nie ograniczają się wyłącznie do rozwijania warstwy estetycznej, ale także do przeniesienia wzorców postaci z kultowej produkcji.
Piotr Wajda
rodzinę. Prześladowania ze strony najbliższych, a także odrzucenie przez rówie-śników, są katalizatorami wykształcającymi u opisywanych bohaterek niezwykłą wolę przetrwania.