Analiza porównawcza (zarówno chronologiczna jak i kulturowo-społeczna) strefy egejskiej i Europy środkowej w epoce brązu jest niezwykle skomplikowana, przede wszystkim dlatego, iż społeczności zamieszkujące wzmiankowane obszary były odmiennymi kulturowo, społecznie i ekonomicznie jednostkami, opisywanymi według innych standardów i systemów periodyzacyjnych. Niemniej jednak badania źródeł archeologicznych oraz struktur społecznych kultur środkowoeuropejskich i egejskich (z perspektywy prezentowanej pracy najistotniejszą z nich jest kultura mykeńska) w omawianym przedziale chronologicznych (czyli zasadniczo w drugim tysiącleciu p.n.e.), pozwoliły na wyróżnienie pięciu cezur istotnych dla rozwoju wzmiankowanych grup społecznych (Tab. 6). Postulowane fazy wydatowano kolejno na: pierwszą – 2400/2300-2000 p.n.e., drugą – 2000-1700/1600 p.n.e., trzecią – 1700/1600-1430/1300 p.n.e., czwartą – 1430/1300-1200 p.n.e. i piątą po 1200 p.n.e.
W pierwszej fazie, datowanej na 2400/2300-2000 p.n.e., w północnej i środkowo-wschodniej Europie pojawiła się kultury unietycka. W tym okresie na kontynencie używano przedmiotów metalowych, z których większość wykonana była z miedzi. Za rozwój metalurgii oraz jej rozpowszechnienie się w Europie środkowej odpowiedzialne były mobilne grupy społeczności pucharów dzwonowatych (Harrison 1980; Heyd 1998). Wówczas miały również miejsce pierwsze eksperymenty związane z nową technologią w metalurgii, w wyniku której z połączenia miedzi z cyną otrzymano brąz (Krause 1989; Kristiansen, Larsson 2005:112).
W strefie egejskiej pierwsza z wyróżnionych faz odpowiada zasadniczo okresowi WM/WH/WC III oraz ŚM I A/ŚH I/ŚC I (Vandkilde 2007:96). Na Wyspach Cykladzkich nadal rozwijały się społeczności wyspiarskie, które wraz z początkiem okresu ŚC I ulegały wpływom minojskim (Broodbank 2008:68). Na Krecie rozwijała się kultura minojska, cechująca się dobrobytem i stabilnością. Pierwsze „struktury pałacowe” w Knossos i Malia mogły pojawić się właśnie w okresie WM III (Manning 2008:110). Na ŚM I A datowane są z kolei pierwsze bezpośrednie kontakty społeczności minojskiej z Egiptem, Bliskim Wschodem i Anatolią (Watrous 2005). Z kolei na obszary Grecji na przełomie WH II B i WH III, zdaniem części badaczy, przybyła nowa grupa ludności indoeuropejskiego lub protogreckiego pochodzenia (Warren 1975:77; Hammond 1977:72; Renfrew 1998:260, 2001:216-226). W
okresie kolejnym – WH III – funkcjonowała tam tzw. kultura Tiryns (Warren 1975:76).
Druga faza wydatowana została na 2000-1700/1600 p.n.e. i miała niezwykle istotne znaczenie zarówno dla społeczności Europy środkowej (Br A2) jak i strefy egejskiej (ŚH II-III/ŚM IB-III). Okresy EB w Europie środkowej Daty absolutne
(p.n.e.) środkowaEuropa północnaEuropa Grecja lądowa Kreta Daty absolutne (p.n.e.)
WEB 2400/2300-2000 Br A1 PN I WH III ŚH I WM III ŚM I A 2400/2300-2150/2100 2150/2100-2000 2000-1700/1600 Br A2 PN II Okres I A ŚH II ŚH III ŚM I B ŚM II ŚM III 2000-1900 1900-1800 1800-1700 1700/1600-1500 Br B Okres I B PH II APH I PM I APM I B 1700-16001600-1490 ŚEB 1500-1400 Br C1 1400-1300 Br C2 Okres II PH II B PH III A1 PM II PM III A1 1490-1430 1430-1390 PH III A2 PM III A2 1390-1300
1300-1200 Br D Okres III PH III B PM III B 1300-1200
1200-1100 Ha A1 PH III C PM III C 1200-1100
PEB
1100-1050/1020 Ha A2 Okres IV submykeńskiOkres Okres subminojski 1050/1020 1100- 1050/1020-950/920 Ha B1 protogeometryczny Okres i geometryczny Okres protogeometryczny i wczesny geometryczny 1050/1020-700 950/920-700 Ha B2/3 Okres V
Tab. 6. Chronologia porównawcza Europy środkowej, północnej i strefy egejskiej. Za: P. Betancourt 1987:47; P. Warren, V. Hankey 1989:169; O. Dickinson 1994:17-21; K. Randsborg 1996; H. Vandkilde et al. 1996; K. Kristiansen 1998:31-35; A. Harding 2000:9-21; C. Shelmerdine 2008b:3-7.
W Europie środkowej niezwykle istotnym wydarzeniem było upowszechnienie się nowej technologii produkcji metalurgicznej (Champion et al. 1984:198; Kristiansen 1998:364-365; Gillis et al. 2004:81; Kristiansen, Larssen 2005:116). Wówczas od 20% do 50% wszystkich przedmiotów metalowych wykonanych było z brązu cynowego (Gillis et al.
2004:81; Vandkilde 2007:95, 101, 105).
Pod względem społeczno-kulturowym rozwijała się wówczas w Europie środkowej kultura unietycka, która znalazła się wówczas na tzw. klasyczny etapie rozwoju. Pojawiły się w niej między innymi bardzo bogate pochówki, tzw. groby „książęce” (Kowiańska-Piaszykowa, Kurnatowski 1954; Kowiańska-Piaszykowa 1957, 1968; Sarnowska 1969; Vandkilde 1996:140) oraz osady obronne, znane m.in. z Czech (Pleiner 1978:334-350), Polski (Lasak 1989, 1991; Czebreszuk, Kadrow 1998; Czebreszuk, Müller 2004a – red.) oraz z dorzecza górnego Dunaju (Biel 1987:67). Z kolei w Kotlinie Karpackiej na przełomie okresu Br A1/A2 (w chronologii P. Reineckego) powstała kultura Otomani-Füzesabony, która swój etap klasycznego rozwoju przeżywała od około 1800 do 1600/1550 p.n.e. (Gašaj 2002a:94, Tab. 10).
W Grecji lądowej okres środkowohelladzki, odpowiadający fazie drugiej, jest słabo poznany. Tradycyjny jego trójpodział związany jest z typem ceramiki minijskiej, niezwykle wówczas popularnej (Rutter 1993:774-794).
Z kolei na Krecie okres prosperity, oparty na rozwoju gospodarki i wymianie handlowej z Egiptem i Bliskim Wschodem, przeżywała kultura minojska (Wiener 1991:328-329). Na wyspie trwał tzw. pierwszy okres pałacowy, datowany na ŚM I B-II (por. Preziosi, Hitchcock 1999:63-87). Pierwsze kompleksy powstały w Knossos, Malia oraz Fajstos i składały się z licznych pomieszczeń wybudowanych wokół centralnego dziedzińca, w których znajdowały się magazyny, warsztaty rzemieślnicze, świątynia oraz część oficjalna i prywatna, mieszkalna (Evans 1921, 1928, 1935; Hägg, Marinatos 1987 – red.). Pałace pełniły rolę centrów polityczno-administracyjnych, na ich potrzeby wykształciło się pismo linearne A i nastąpił dynamiczny rozwój sztuki i rzemiosła (freski, ceramika kamaresowa i naczynia z kamieni szlachetnych, gliptyka, toreutyka).
Trzeci wyróżniony okres wydatowany został od 1700/1600 do 1430/1300 p.n.e. W Europie środkowej dotyczył w zasadzie całej środkowej epoki brązu (Br B-C), w strefie egejskiej natomiast wyznaczał późną epokę brązu oraz okres wczesnomykeński (PH I-II). Na Krecie trwał drugi okres pałacowy (ŚM III-PM I B), a społeczności minojskie przeżywały wówczas apogeum swojego rozwoju i tzw. talassokracji.
Okres między 1700/1600-1500 p.n.e., zwany Kosziderpadlás, był szczytowym momentem rozwoju społeczności Kotliny Karpackiej (klasyczny etap kultury Otomani-Füzesabony). Nastąpiło wówczas ożywienie w metalurgii oraz zagęszczeniu uległa sieć powiązań kulturowo-handlowych (Bóna 1992a, b; Kristiansen, Larsson 2005:118; Gillis et al. 2004:66). Ponadto powstały ufortyfikowane osady z architekturą kamienną oraz z wnętrzem o zabudowie planowej m.in: Nitriansky Hradok, Spissky Stvrtok, Otomani, Trepcza, Trzcinica, Barca, Rozhanovce, Čana, Nižna Myšla (Hänsel, Medovic 1991, Bóna 1992a), które pełniły
rolę centrów ekonomicznych, politycznych oraz religijno-ceremonialnych (Bóna 1975, 1992a; Bader 1998; Gašaj 2002a:97, 99; Gillis et al. 2004:84).
Następnie, w związku ze zmianami społeczno-ekonomicznymi, nastąpił stopniowy upadek kompleksu Otomani-Füzesabony (Bader 1998; Gašaj 2002a:94, Tab. 10), a kultury karpacko-dunajskie po okresie Br B1 uległy wpływom grup mogiłowych (szczególnie widocznym w naczyniach ceramicznych). Wówczas zaobserwowano również znaczne rozpowszechnienie się mieczy, które po raz pierwszy pojawiły się w regionie około XVI wieku p.n.e. W związku z powyższym okres środkowej epoki brązu w Europie bywa często zwany w literaturze przedmiotu, zwłaszcza w kontekście Skandynawii, The Age of the Sword (Champion et al. 1984:201-202; Gillis et al. 2004:88; Vandkilde 2007:122), podczas gdy o wczesnej epoce brązu mówi się często The Age of Dagger (Vandkilde 2007:122).
Społeczności kultury mogiłowej były bardzo mobilne i szybko objęły swym zasięgiem niemal całą Europę środkową, jednak od samego początku cechowały się zróżnicowaniem terytorialnym (Gillis et al. 2004:88). Cechą charakterystyczną tego kręgu kulturowego było chowanie zmarłych w kurhanach o konstrukcji kamienno-ziemnej oraz znaczne podobieństwa w formach naczyń ceramicznych i w metalurgii, na całym obszarze jego występowania, co uzasadnia stosowanie dla poszczególnych regionalnych grup jednej, wspólnej nazwy.
Społeczność minojska jawi się w trzeciej z wyróżnionych faz w zupełnie nowej postaci; jest dobrze zorganizowaną, cywilizacją pałacową w pełnym rozkwicie (Rehak, Younger, J. G. 2001; Younger, Rehak 2008:140-162). Istniejące już pałace zostały powiększone (Knossos, Malia, Fajstos) i wybudowano nowe (Kato Zakro, Gournia, Chania). Na wyspie występowały również mniejsze kompleksy, zwane willami, wykazujące w architekturze i zdobnictwie wiele cech obiektów pałacowych, np. w Agia Triada, Gournia, Pyrgos, Tylissos i Amnisos (Dickinson 1994:69-70). Na okres młodszych pałaców przypada apogeum rozwoju artystycznego i umiejętności rzemieślniczych mieszkańców ośrodków centralnych (por. Preziosi, Hitchcock 1999:89-153), a pod wpływem kreteńskim znalazła się cała strefa egejska (np. Akrotiri na Therze, Filakopi na Melos czy Agia Irini na Keos). Intensyfikacji uległy również kontakty kulturowo-handlowe Minojczyków z Egiptem i Bliskim Wschodem (Cline 1994:24, 31-34; Warren 1995; Betancourt 2008:209-222). Jednak już w okresie PM II miała miejsce katastrofa, w wyniku której zniszczone zostały wszystkie pałace na wyspie. Odbudowano tylko jeden z nich w Knossos (Lewartowski, Ulanowska 1999:85). W PH II B/PM II zarejestrowano na Krecie silne wpływy mykeńskie, pojawiły się m.in. grobowce tolosowe i groby wojowników, tabliczki z pismem linearnym B oraz ceramika mykeńska (Shelmerdine 1997:561; por. Nafplioti 2008).
W Grecji lądowej faza od ŚH III/PH I do PH II określana jest jako okres wczesnej kultury mykeńskiej lub grobów szybowych, rzadziej zwana także okresem przedpałacowym.
W początkach okresu wczesnomykeńskiego społeczności Grecji pozostawały pod silnym wpływem kultury minojskiej (Hägg 1984; Dietz 1991:309; Rutter 1993:789; Shelmerdine 1997:561). Zupełnie wyjątkowa sytuacja miała jednak miejsce w Mykenach w Argolidzie, gdzie zarejestrowano niezwykle bogate groby zawierające m.in. przedmioty z Krety (ceramika, alabaster, fajans), Nubii, Mezopotamii, Syrii, z Egiptu oraz bursztyn z Europy środkowej (por. Vermeule 1964:87). Wzmiankowane pochówki były odzwierciedleniem stratyfikacji wewnątrzspołecznej kształtującej się wówczas cywilizacji lądu Greckiego (Dickinson 1977; Mee, Cavanagh 1984; Graziadio 1991; Voutsaki 1995b). W tym okresie rozpoczęło się także formowanie niezależnych królestw, państw-miast mykeńskich, zjednoczonych jednak pod względem społeczno-kulturowym (Wright 1995:66; Shelmerdine 1997:557).
Fazę czwartą wydatowano na 1430/1300-1200 p.n.e. W Europie środkowej funkcjonowały jeszcze kultury mogiłowe, które w Br C2 i D zaczęły przekształcać się w lokalne grupy należące już do kręgu kultur pól popielnicowych (Gillis et al. 2004:92-93). Wiązało się to przede wszystkim ze zmianą sposobu gospodarowania, trybu życia oraz z innowacjami w formie pochówku (proste groby urnowe o skromnym i w zasadzie podobnym wyposażeniu). Na tworzenie się elit wskazują zaś bogate groby, na przykład w grupie Čaka (Točík, Paulík 1960). W XIII wieku p.n.e. (Br D) pojawiły się ponownie osady ufortyfikowane oraz przykłady deponowania skarbów. Społeczności popielnicowe charakteryzowały się intensywną ekspansją poza swoje granice terytorialne, w związku z czym ludność tę określa się również jako pan-europejski kompleks kulturowy. W efekcie późna epoka brązu cechuje się ogromną unifikacją kulturową w środkowej i zachodniej Europie.
W strefie egejskiej, w czwartej z wyróżnionych faz, kultura mykeńska osiągnęła szczyt swojego rozwoju pod każdym względem, zarówno politycznym, ekonomicznym, militarnym, jak i organizacyjnym (Lewartowski, Ulanowska 1999:118). Okres PH III A-B jest klasycznym etapem jej funkcjonowania. Rozpoczęła się wówczas budowa cytadel i ufortyfikowanych twierdz, które zapewne odzwierciedlały stratyfikację społeczną (Dickinson 1994:78-79). Do najważniejszych z nich zaliczają się Mykeny (Mylonas 1966; French 2002), Tiryns (Kilian et al. 1981), Pylos (Blegen et al. 1973; Lolos 1998; Nelson, Cooper 1998), Teby (Symeonoglou 1985), Orchomenos (Fields 2004:51-52) i akropolis ateńskie (Mountjoy 1995). Ponadto rozpoczął się okres ekspansji kulturowo-ekonomicznej oraz wielkich, zamorskich wypraw handlowych ludności helladzkiej (Mylonas 1966:210; Cline 1994; Mee 2008:362). Ceramika mykeńska zaczęła pojawiać się niemal w całym basenie Morza Śródziemnego (Wijngaarden 2002). Zakładano również enklawy handlowo-osadnicze w ważnych portach, leżących wzdłuż szlaków morskich wiodących z Syro-Palestyny i z Egiptu.
W fazie PH III A-B Grecja mykeńska była hegemonem w strefie egejskiej (okres ten zwany jest często talassokracją mykeńską), jej wpływy widać wyraźnie na Wyspach Cykladzkich i na Krecie (tzw. trzeci pałac w Knossos był już pod kontrolą mykeńską).
Ostatnia z wymienionych faz datowana jest zasadniczo na okres po 1200 p.n.e. W Europie środkowej nadal funkcjonowały społeczności popielnicowe, które w Ha A2-B1 weszły w okres stabilizacji i intensywnego rozwoju (Cole, Harding 1979:340; Dąbrowski 1997:105; Bukowski 1990; Harding 2000:48-54, 291-306). Strefa egejska znajdowała się zaś u schyłku okresu brązu i początków epoki żelaza (PH III C).
W XII wieku p.n.e. w całym Śródziemnomorzu miały miejsce wydarzenia, które spowodowały istotne zmiany polityczne, społeczne i ekonomiczne (Lewartowski 1989; Muhly 1992; Ward, Joukowsky 1992; Drews 1993; Popham 1994; Wolski 2000:68-69). W wyniku migracji tzw. „Ludów Morza” i serii zniszczeń spowodowanych przede wszystkim działaniami ludzkimi nastąpił kryzys, a wielkie cywilizacje basenu Morza Śródziemnego oraz Bliskiego Wschodu na długo zostały wyeliminowane z areny politycznej. Niemniej jednak sytuacja ta stworzyła nowe możliwości, zwłaszcza dla terenów leżących w tzw. strefie marginalnej (m.in. w Europie środkowej) oraz dla niektórych enklaw, np. Cypru, gdzie nastąpił wówczas rozwój ośrodków metalurgii brązu (Sherratt, Sherratt 1991). Było to częściowo wynikiem tego, iż upadek scentralizowanych systemów polityczno-administracyjnych „uwolnił” technologię i transmisje dóbr strategicznych (np. metalu) oraz niezależną wymianę spod politycznego skrępowania (Sherratt, Sherratt 1991:374-375).
W Grecji w końcowej fazie okresu PH III B również nastąpiły istotne zmiany. Załamała się kultura mykeńska i wszystkie ośrodki centralne oraz większość osad została zniszczona lub opuszczona (Popham 1994; Shelmerdine 1997:580-582; Deger-Jalkotzy 2008). W okresie PH III C część z nich jednak odbudowano (np. Tiryns, Mykeny, częściowo Pylos), aczkolwiek w skromniejszej formie. Pod koniec tego okresu funkcjonujące jeszcze osady opuszczono i kultura mykeńska ostatecznie upadła (Deger-Jalkotzy 2003). Według tradycji spowodowane było to inwazją Dorów (Hall 2006:240–242) lub „Ludów Morza” (Sandars 1978, 1985). Badania tego okresu wskazują jednak, iż na upadek kultury mykeńskiej złożyło się wiele czynników, zarówno społecznych, ekonomicznych jak i przyrodniczych (Dickinson 1994:307-309; Shelmerdine 1997:582-584; Deger-Jalkotzy 2008:387-396).
W końcowej fazie okresu PH III B oraz w III C miało miejsce niezwykle istotne wydarzenie z punktu widzenia prezentowanej pracy. Otóż na lądzie Greckim pojawiły się przedmioty o proweniencji północnej, jak ceramika „barbarzyńska”, długie szpile, fibule łukowate i smyczkowate, miecze typu Naue II oraz inne rodzaje broni (Harding 1984; Bouzek 1985a; Drews 1993), które było najprawdopodobniej efektem migracji ludności z Europy środkowej. Kwestie te szerzej omówione zostaną w rozdziale V.
Rozdział II
Historia badań nad zagadnieniem handlu i wymiany. Główne założenia terminologiczne, metodyczne i metodologiczne
„A theory has only the alternative of being right or wrong. A model has third possibility: it may be right, but irrelevant” (M. Eigen 1973)