II. 2. 1. Zarys historii badań
Archeologiczne rozważania nad przestrzenną dystrybucją przedmiotów kultury materialnej zapoczątkował swoją pracą O. Montelius (1885). Przeanalizował on zabytki brązowe zdeponowane w skarbach i w grobach w ramach wydzielonych kultur
archeologicznych północnej Europy, przeprowadzając następnie szeroko zakrojone terytorialnie badania porównawcze. Wyniki jakie uzyskał zaowocowały powstaniem typologii brązów oraz dały podstawy pod budowę systemu periodyzacyjnego epoki brązu (por. Rozdz. I. 3. 2. 1.). W kolejnym artykule opublikowanym w 1910 roku pod tytułem Der Handel in der
Vorzeit, cytowany autor zajął się kwestią wymiany w pradziejach. W tej pracy O. Montelius
podkreślił szczególną rolę rzek w rozprzestrzenianiu się artefaktów, wskazując jako główne arterie komunikacyjne m.in. Wezerę, Łabę (w tym ujęciu jako najważniejsza z rzek), Odrę oraz Wisłę.
Kolejną próbą przeanalizowania problematyki rozprzestrzeniania się artefaktów był artykuł J. M. de Navarro opublikowany w 1925 roku, w którym autor opisał przebieg szlaku bursztynowego w epoce brązu oraz we wczesnej epoce żelaza (por. Rozdz. V. 2. 4.). Rzeczoną tematykę podjął i następnie rozwinął E. Šturms (1954). W latach 1925, 1927, 1929, 1930, 1949 oraz 1957 swoje prace dotyczące wymiany w okresie epoki brązu opublikował V. G. Childe. Zgadzał się w nich całkowicie z wizją zaproponowaną przez J. M. de Navarro, jednak w odróżnieniu od niego, był bardziej zainteresowany wpływem kontaktów międzykulturowych na strukturę i organizację społeczną.
Kolejna interesująca praca powstała w 1930 roku, jej autorem był E. Sprockhoff. Badacz ten na podstawie analizy importów oraz skarbów metalowych rozwinął typologię mieczy oraz stworzył mapę przedstawiającą sieć szlaków komunikacyjnych, tnących niemal cały kontynent europejski ze wschodu na zachód oraz z północy na południe. Początkowo pominął on rzeki, jako arterie komunikacyjne, później jednak uwzględnił je w swoich rozważaniach (Stjernquist 1966:8). Powstałą tym sposobem mapę dyspersji zabytków E. Sprockhoff zweryfikował, porównując ją do potwierdzonych źródłowo szlaków istniejących w Europie w okresie średniowiecza. Wyłoniły się wówczas dwa obszary bardzo dogodne pod względem komunikacyjnym oraz handlowym. Była to Jutlandia oraz dorzecze Wisły (Stjernquist 1966:8).
Od lat 50-tych XX do początku XXI wieku zainteresowanie wymianą i handlem oraz jego organizacją stało się ważnym tematem badawczym w archeologii. Pojawiło się wówczas wiele prac analizujących m.in. przestrzenną dystrybucje poszczególnych typów wytworów. Przykładowo w roku 1952 wydano dzieło Prehistoric Europe. The Economic Basis autorstwa J. G. D. Clarka, podsumowujące omawiane zagadnienie. W tym okresie powstały również prace H. Buchholza (1983) o miedzianych ingotach, grotach strzał oraz podwójnych siekierach, H. W. Catlinga (1956) o rozprzestrzenianiu się mieczy typu II we wschodnim Śródziemnomorzu, N. Sandars (1961) rozważała kwestię egejskich noży i mieczy, J. D. Cowen (1966) natomiast najwcześniejszych mieczy z terenów Europy. Inne dzieła z tego okresu dotyczyły paciorków bursztynowych i rozdzielników, autorstwa chociażby A.
Hardinga i H. Hughes-Brock (1974; Hughes-Brock 2005), C. du Gardin (1993, 2002), jak również paciorków wykonanych z fajansu znanych z wielu europejskich stanowisk (Stone, Thomas 1956). Analizowano także brązy zdobione egejskimi motywami (Hachmann 1957a) oraz przedmioty wykonane w technice cienkich blach brązowych, jak na przykład naczynia metalowe oraz elementy uzbrojenia (Merhart 1954, 1970). Z kolei A. Mozcolics (1968, 1967, 1973) skoncentrowała się na badaniach nad końską uprzężą oraz na złotych i brązowych przedmiotach znanych z Kotliny Karpackiej.
W połowie lat 60-tych XX wieku wydany zastał pierwszy tom znanej i istotnej poznawczo serii Prähistorische Bronzefunde, w ramach której powstało wiele opracowań podejmujących problematykę niemal wszystkich możliwych przedmiotów brązowych znanych z Europy oraz ich chronologii i typologii. Analizując poszczególne tomy serii, szybko doszukano się podobieństw w ramach artefaktów z terenów Europy południowej i środkowej, zarówno w technice i technologii ich wykonania oraz w zdobnictwie i ornamentyce. W duchu badań porównawczych dotyczących zagadnienia interakcji zaistniałych pomiędzy Europą kontynentalną a Egeą powstały niezależnie dwie prace autorstwa J. Bouzka (1966) oraz S. Piggotta (1966), później natomiast A. Hardinga (1984). J. Bouzek w swoim dorobku wielokrotnie rozwijał tę tematykę (np. Bouzek 1973, 1985a, b, 1994, 1996, 1997). W tym okresie pojawiły się także inne dzieła wskazujące na istnienie licznych powiązań międzykulturowych. Na przykład w 1965 roku powstało niezwykle szczegółowe opracowanie poświęcone kulturom obejmującym swym zasięgiem niemal całą Europę (Bronze Age Cultures in Central and Eastern Europe), autorstwa M. Gimbutas. C. Renfrew (1968), K. Branigan (1970) oraz J. Maran (2004) skoncentrowali się na interakcjach pomiędzy Mykenami a brytyjską kulturą Wessex. Z kolei T. Bader (1990), A. Bartonĕk (Bartonĕk, Vladár 1987), W. David (1997, 2001), V. Furmánek (1997), M. Lichardus (Lichardus, Vladár 1996), J. Makkay (1999), V. Némejková-Pavúková (1999), N. Tasić (1973) oraz J. Vladár (1973b, 1981, 1982) zajęli się problematyką kontaktów międzykulturowych pomiędzy światem śródziemnomorskim a Kotliną Karpacką. Badania nad wzajemnymi relacjami pomiędzy Skandynawią a Śródziemnomorzem prowadzili zaś K. Kristiansen (1998) oraz T. Larsson (Kristiansen, Larsson 2005).
Równolegle z pracami opisującymi poszczególne przedmioty obce kulturowo („importy”) na danym terenie, powstawały dzieła zajmujące się czysto teoretyczną stroną wymiany i handlu. Do najistotniejszych pozycji należą: R. M. Adams (1974); A. Appadurai (1986); K. Branigan (1989); P. Curtin (1984); T. Earle, J. Ericson (1977 – red.); C. Gillis (1995); J. Hicks (1969); I. A. Hodder (1980); S. C. Humphreys (1969); C. Irwin-Williams (1977); M. Melas (1991); D. Miller (1987, 1995); L. D. Minc (2006); H. J. Morris (1986, 1987); K. Polanyi (1963); A. Pydyn (1999); C. Renfew (1969b, 1972, 1975, 1977); B.
Stjernquist (1966); S. Voutsaki (1995a, 1997).
Pod koniec XX i na początku XXI wieku oprócz licznych publikacji odbyło się również wiele konferencji, sympozjów oraz kongresów naukowych, które swoją tematyką nawiązywały do szeroko rozumianych kontaktów międzykulturowych i handlowych społeczeństw zamieszkujących zarówno obszary Europy kontynentalnej, jak i basenu Morza Śródziemnego. Dla przykładu można wymienić następujące konferencje: Trade and
Production in Premonetary Greece: Aspects of Trade (Ateny, 1993 rok), Economy and Politics in the Mycenaean Palace State (Cambridge, 1999 rok), Between the Aegean and the Baltic Seas. Prehistory Across Borders (Zagrzeb, 2005 rok) czy Long Distance Trade in the Bronze Age and Early Iron Age (Wrocław, 2005 rok).
II. 2. 2. Znaczenie innych nauk
Dla archeologii istotna okazała się również współpraca z innymi dziedzinami nauki, zarówno humanistycznymi jak i przyrodniczymi. W kwestii problematyki wymiany handlowej oraz kontaktów międzykulturowych zastosowano m.in. osiągnięcia antropologii oraz etnoarcheologii (Malinowski 1922; Mauss 1925, 1966), opracowania nowożytnej i współczesnej ekonomii i gospodarki oraz studia socjologiczne nad organizacją i strukturą społeczną.
Badania antropologii kulturowej (zwłaszcza nurt antropologii ekonomii) są dla archeologii oraz historii niezwykle istotne, pomagają bowiem w lepszym poznaniu materialnego aspektu kultury oraz podkreślają zachodzące relacje systemowe pomiędzy organizacją społeczną, a ekonomiczną (Mauss 1966; Earle, Ericson 1977:9). Badania antropologiczne dostarczyły ponadto licznych informacji o typach wymienianych towarów oraz o ich kontekście społecznym, o ceremonialnym obdarowywaniu się, o hierarchii redystrybucyjnej oraz o partnerstwie handlowym.
Jak wykazały natomiast badania etnoarcheologiczne w społecznościach egalitarnych system wymiany był wielofunkcyjny, pełnił rolę zarówno ekonomiczną, polityczną oraz społeczną, ale również decydował o przetrwaniu danej grupy społecznej (Earle, Ericson 1977:9). Bardzo istotną kwestią był tu kontekst ceremonialny, który był społecznym mechanizmem służącym do podtrzymania i regulacji sieci handlowych oraz kontaktów regionalnych.
W społeczeństwach rozwarstwionych wymiana miała charakter przede wszystkim ekonomiczny, gdzie dominującą formą organizacji regionalnej była zhierarchizowana redystrybucja, której zadaniem była ochrona ludności w razie niebezpieczeństw naturalnych (susza, powódź) i/lub społecznych (wojna, zamieszki). Zdaniem badaczy istotną funkcją redystrybucji dóbr w społeczeństwach rozwarstwionych było także dostarczanie towarów
prestiżowych. Trafiały one do elit w celach manifestacji i podtrzymywania posiadanej władzy; wówczas ujawniał się społeczny aspekt wymiany (Earle, Ericson 1977:10; Earle 1978).
Zainteresowanie archeologów nurtami rozwijającymi się w naukach ekonomicznych zaczęło się, kiedy niemieccy badacze zagadnienia produkcji (handlu i wymiany) wyróżnili trzy jej rodzaje: pierwszym najstarszym była tzw. Hauswirtschaft, gdzie „produkcja” miała miejsce w domach, a konsumenci i wytwórcy byli tymi samymi osobami (Lévy 1967:5). Dodatkowo brak tu jakiejkolwiek formy wymiany oraz podziału pracy. Drugim była
Stadtwirtschaft, w ramach której wyprodukowane przedmioty sprzedawano bezpośrednio
konsumentom, bez pośredników. Trzeci rodzaj to Weltwirtschaft, na który składał się handel międzynarodowy oraz system kredytowy (Lévy 1967:5). Nie ulega kwestii, iż handel dalekosiężny pomiędzy różnymi jednostkami społeczno-politycznymi („międzynarodowy”) funkcjonował już w czasach prehistorycznych. Należy jednak podkreślić, iż dotyczył on wówczas zaledwie kilku wybranych pozycji, przede wszystkim dóbr prestiżowych o stosunkowo wysokiej wartości przy niewielkim ich ciężarze, jak np. przyprawy, kość słoniowa, olejki i perfumy, gemmy i pieczęcie, bursztyn oraz tkaniny, a w dalszej kolejności sól, metal oraz zapewne niewolnicy (Evans 1991; Knapp 1991; Daum 2000).
Inną grupę prac tworzą opracowania, które poprzez analizę przedmiotów kultury materialnej pod kątem składu fizyko-chemicznego wskazywały na miejsce ich proweniencji. Rozwinięte wówczas metody posłużyły przede wszystkim do ustalenia pochodzenia bursztynu znajdowanego w Egei (Shennan, Beck 1991; Beck 1964, 1966, 1967, 1974; Beck, Beck 1995), określania składu mikro i makroelementów paciorków fajansowych (Beck, Stone 1936; Aspinall et al. 1972; McKerrell 1972, 1976a, b), ceramiki (Whitbread 1992) oraz zabytków metalowych, które dla strefy śródziemnomorskiej przeprowadzili N. H. Gale (1986, 1990, 1991) i Z. A. Stos-Gale (1986, 1990), dla Europy środkowej zaś badacze związani z projektem Stuttgarter Metallanalysen Projekt. Równie istotne okazały się analizy petrologiczne naczyń kamiennych oraz badania dendrologiczne zabytków drewnianych. Wszystkie one znacznie przyczyniły się do rozwiązania problematyki importów oraz miejsca ich pochodzenia, a także przedmiotów lokalnej produkcji.
Odrębnym źródłem informacji są badania lingwistyczne. Analiza dokumentów pisanych z Bliskiego Wschodu (Egipt, Syro-Palestyna, Mezopotamia), Anatolii (Mitanni, Hetyci) oraz z Egei (tabliczki z pismem linearnym B) wskazała na istnienie zorganizowanych systemów społecznych, opartych na wymianie handlowej oraz dystrybucji dóbr (Forrer 1924; Killen 1985; Panagl 1995; Hafford 2001:157). Informacje o aspektach szeroko rozumianej gospodarki, jej organizacji i rodzaju zawieranych transakcji, o systemie miar i wag, zrzeszeń kupiecki oraz podejmowanych wypraw handlowych, pochodzą zarówno z tekstów
ekonomicznych, kodeksów prawnych, korespondencji prywatnej i dyplomatycznej, ale również z pism o charakterze religijnym, mityczno-mitologicznych (wyprawa Argonautów, podróże Menealosa i Odyseusza) oraz z eposów (Iliada i Odyseja). Najbardziej informatywnymi z nich są skrypty spisane w piśmie klinowym znane z dokumentów akadyjskich, huryckich, hetyckich i ugaryckich (które oprócz klinów zapisano również pismem alfabetycznym) oraz zapisy hieroglificzne i hieratyczne pochodzące z Egiptu (Hafford 2001:157). Mniejszą ilość danych, choć istotnych pod względem badań nad organizacją społeczną kultury mykeńskiej, uzyskano dzięki znanym z Grecji oraz z Krety tekstom zapisanym pismem linearnym B (Panagl 1995; Shelmerdine 2001). Pisma w dialekcie cypryjsko-minojskim oraz linearnym A jak do tej pory pozostały nieodczytane (Hafford 2001:157).