W literaturze przedmiotu istnieje wiele różnych poglądów i koncepcji dotyczących wymiany międzykulturowej oraz przebiegu szlaków handlowych i komunikacyjnych. Od prostych metod deskrypcji po skomplikowane eksplikacje teoretyczne, wyrażane często w postaci tabel, wzorów i wykresów. Pierwsze badania archeologiczne nad tą problematyką polegały głównie na analizie zabytków oraz ich wiarygodnej weryfikacji jako elementów wymiany (Stjernquist 1966:7). W okresie późniejszym, to jest w latach 60-tych, 70-tych, 80-tych, a zwłaszcza w latach 90-tych XX wieku, cechowały się one natomiast zapożyczeniami konceptów teoretycznych i filozoficznych z innych nauk, zarówno humanistycznych jak i przyrodniczych, na przykład z filozofii, antropologii kulturowej, etnologii, psychologii, socjologii, geografii zasobów ludzkich oraz z teorii sieci socjometrycznych i teorii przemieszczenia się i dystrybucji, wykorzystywanych w geografii ekonomicznej (Irwin-Williams 1977:142). Zdaniem D. L. Clarka (1973) zastosowanie w archeologii rygorystycznego podejścia naukowego z całym ustalonym zespołem procedur, modeli i teorii sprawiło, iż straciła ona swą „niewinność”. Za I. Hodderem (1995:7) zaś można powtórzyć, iż wówczas „skończyła się era niefrasobliwych spekulacji”.
Prawidłowe zastosowanie teorii, modeli oraz procedur innych nauk jest jednak często skomplikowane, zarówno pod względem teoretycznym jak i empirycznym. Dlatego zdaniem K. Kristiansena i T. B. Larssona (2005:369) nie mogą one być w całości i bezkrytycznie przyjmowane w archeologii jako narzędzia interpretacyjne. Dodatkowo słuszne wydają się być wątpliwości natury terminologicznej wyrażone przez M. Wienera (1991:327), który uważał za niezwykle trudne wyjaśnienie i rozdzielenie pojęć takich jak „handel” oraz „wymiana”. Szczególnie kłopotliwe jest to w przypadku źródeł archeologicznych, a niekiedy wręcz, zdaniem cytowanego badacza, nie adekwatne. Wówczas pomocne okazuje się
antropologiczne podejście do tej kwestii, w którym z handlem utożsamia się każdy przepływ towarów (wszelkiego rodzaju), a o wymianie mówi się wtedy, gdy w przemieszczaniu się tych przedmiotów istotną rolę spełnia czynnik ceremonialny (Healey 1990:5). Innymi słowy, rozróżniono wymianę społeczną oraz ekonomiczną.
W związku z takim podejściem w literaturze przedmiotu termin „handel” często określał wszystko to, czego nie oznaczała wymiana w sensie gift exchange, czyli nacechowana elementami symbolicznymi i społecznymi. Zdaniem J. Sztetydłły (1961:809-812) warunkiem koniecznym, który pozwala nam mówić o handlu jest istnienie wyspecjalizowanego pośrednika oraz formy nośnika wartości – pieniądza lub dowolnego przedmiotu pełniącego funkcję lokaty osiągniętego zysku (w przypadku społeczności śródziemnomorskich oba warunki zostały spełnione). Z drugiej jednak strony słusznie zauważył A. Pydyn (1999:8), że pod względem terminologicznym handel jest formą wymiany. Aczkolwiek twierdzenia, iż handel jest terminem synonimicznym do wymiany nie da się podtrzymać (Renfrew 1975:4). Należy być również świadomym, iż używanie tego pojęcia w odniesieniu do pradziejów (zwłaszcza Europy środkowej) jest w wielu przypadkach dwuznaczne (Snodgrass 1991:15).
Wydaje się więc, że handel nie istnieje w czystej postaci, każda bowiem transakcja, nawet wyłącznie ekonomiczna, jest zakorzeniona w kontekście społecznym (Pydyn 1999:8). O „całkowicie społecznym fenomenie” handlu mówili już M. Mauss (1966), A. Appadurai (1986:3, 5, 17) i S. Voutsaki (1995a:7). Ich zdaniem jego analiza w kontekście archeologicznym i etnologicznym polega przede wszystkim na badaniu relacji pomiędzy człowiekiem a artefaktami, właśnie w perspektywie społecznej. Pojęcie handlu w ramach społeczeństw pradziejowych należy więc rozumieć jako wymianę dóbr materialnych (Renfrew 1972:152). Z kolei termin „wymiana” ma bardziej uniwersalne znaczenie i w zasadzie opisuje całość międzyludzkich kontaktów, których konsekwencją było przemieszczanie się nie tylko dóbr materialnych (wymiana towaru za towar), ale również niematerialnych takich jak idee, wierzenia, technologie i innowacje.
Na podstawie analiz artefaktów oraz szlaków komunikacyjno-handlowych w pradziejach wyróżniono dwa rodzaje wymiany: wewnętrzną, czyli lokalną i regionalną oraz zewnętrzną, do której zalicza się handel dalekosiężny (Ryc. 1). O wymianie wewnętrznej mówimy wówczas, gdy granice kulturowe i terytorialne danych grup społecznych nie zostały przekroczone (Stjernquist 1966:30). W przypadku wymiany zewnętrznej wyróżniono dodatkowo dwa jej typy. Pierwszy z nich to handel dalekosiężny bezpośredni polegający na tym, iż dane towary z miejsca produkcji, a surowce z rejonów występowania przenoszone były do oddalonych stanowisk, mijając po drodze inne osady, w których jednak nie zostały ani sprzedane ani wymienione. Transport produktów w tak zorganizowanej formie odbywał
się najprawdopodobniej drogą morską, choć nie wykluczony jest również szlak lądowy (Stjernquist 1966:30). Drugi wyróżniony typ w ramach handlu dalekosiężnego to wymiana sukcesywna, cechująca się podobną drogą przemieszczania się przedmiotów z tą różnicą, iż były one sprzedawane lub wymieniane również w osadach leżących wzdłuż danego szlaku komunikacyjnego. Podobnie jak w powyższym przykładzie można tu rozważać przemieszczanie się drogą morską (z zawijaniem do występujących po drodze portów) lub wzdłuż szlaków lądowych. O ile wymiana wewnętrzna była w zasadzie nie skomplikowana i nie wymagała istnienia instytucji do jej organizacji i nadzoru, o tyle w handlu dalekosiężnym były one niezbędne (Renfrew 1972:441).
Ryc. 1. Warianty rozprzestrzeniania się przedmiotów: 1 – bezpośrednia wymiana dalekosiężna (direct long-distance trade), 2 – wymiana sukcesywna (successive long-long-distance trade), 3 – wymiana lokalna. Za: B. Stjernquist 1966:29, Fig. 6.
Analiza sieci handlowych oraz badania nad wymianą w pradziejach koncentrują się zasadniczo na trzech głównych kwestiach (Irwin-Williams 1977:141). Po pierwsze na studiach nad dystrybucją, gdzie zabytki identyfikowane są poprzez źródło z którego pochodzą. Na bazie ich dyspersji wyłaniają się szlaki handlowe, podlegające następnie dalszym analizom. Po drugie istotne są badania nad funkcją ekonomiczną handlu, jego diachronicznych i synchronicznych relacji do innych kulturowych subsystemów, przede wszystkim do wykształcenia się instytucji, takich jak społeczeństwo o organizacji miejskiej lub państwowej. I wreszcie trzecia kwestia traktująca wymianę handlową pod kątem symbolicznym. W tym przypadku wymiana postrzegana jest jako forma interakcji, która kreuje i odzwierciedla powiązania pomiędzy osobnikami indywidualnymi, grupami społecznymi, regionami oraz państwami (Irwin-Williams 1977:141).
Mając powyższe na uwadze C. Irwin-Williams (1977:144-146) wyróżniła trzy podejścia w ramach badań nad problematyką sieci wymiany i handlu w pradziejach: globalne, strefowe oraz miejscowe. Pierwsze z nich dotyczy całości analizowanej sieci komunikacyjnej, koncentruje się jednak na jednym lub dwóch typach relacji. Z archeologicznego punktu widzenia ten rodzaj metodyki może być zastosowany na przykład do analizy dystrybucji konkretnego rodzaju ceramiki, wówczas inne przedmioty kultury materialnej zostają z badań wykluczone. W drugim podejściu analizie podlega pewien fragment w ramach sieci wymiany. W archeologii wyróżnienie danej strefy może być podyktowane względami przestrzennymi, środowiskowymi, kulturowymi lub jeszcze innymi. W tym przypadku wszystkie oznaki i ślady interakcji społeczno-ekonomicznych będą brane pod uwagę, więc analiza problemu będzie wielopłaszczyznowa. W trzecim podejściu badania koncentrują się na osadzie centralnej oraz na jej konkretnych powiązaniach z siecią komunikacyjno-handlową. Pod kątem prac archeologicznych dotyczy to na przykład analizy konkretnego stanowiska w ramach większego terytorium (np. monografie).
W badaniach nad handlem i wymianą, jak wynika z powyższych informacji, istotną kwestią są analizy rozprzestrzeniania się poszczególnych rodzajów zabytków. Ich szczególną rolę jako „żyjących własnym życiem kreatorów relacji społecznych” podkreślał A. Appadurai (1986:17). Wyjątkową kategorią artefaktów są z kolei importy, które poprzez zmianę kontekstu społecznego uzyskują dodatkową wartość symboliczną i prestiżową (Pydyn 1999:9). W sytuacji pradziejowej ma to istotne znaczenie, ponieważ w ramach struktur opartych o pokrewieństwo (czyli na przykład w systemach wodzowskich), głównym motywem działań w ramach wymiany handlowej była chęć zdobycia przedmiotów uważanych za prestiżowe i luksusowe. Ich posiadanie bowiem manifestowało pozycję danej osoby w ramach grupy społecznej oraz legitymizowało władzę i rangę arystokracji oraz elit.
wartość czy określenie wartości poszczególnych przedmiotów podlegających wymianie. Oczywistym jest, iż w odniesieniu do pradziejów (i nie tylko) jest to termin ambiwalentny, który odnosi się zarówno do kultury materialnej (namacalnej) jak i symbolicznej (nienamacalnej). Przywołuje ponadto cały szereg pojęć zachodzących na siebie i jednocześnie sprzecznych jak: koszty pracy (i transportu), wartość użytkowa, wymienna, dodana, społeczna, moralna, szczególna, sentymentalna itp. (Bevan 2007:9).
W społeczeństwach o gospodarce przedkapitalistycznej nakład pracy potrzebny do wytworzenia danego przedmiotu nie jest równoznaczny z jego wartością, w tym kontekście praca nie jest więc towarem (odwrotnie scharakteryzował tę zależność w systemie kapitalistycznym K. Marks, gdzie wartość danego przedmiotu jest wprost proporcjonalna do ilości pracy jaką włożono w jego wykonanie). Niemniej jednak pewne naturalne właściwości lub funkcje danego artefaktu nadają mu pierwszą wartość, zwaną w literaturze omawianego zagadnienia prime value (Renfrew 1986a:159-161), która z kolei przez i w procesie wymiany danego dobra ulega zmianie, co więcej równocześnie kreowany jest prestiż osób w niej uczestniczących (Mauss 1966; Voutsaki 1995a:9, 1997:37). Innym wprowadzonym terminem jest pojęcie „wartości szczególnej”, rozróżnia ona przedmioty pod kątem ich wagi i znaczenia (np. pod względem symbolicznym). Z kolei na podstawie tego terminu sformułowano prawo
„mniejszego wysiłku/mniejszej inicjatywy”. Według niego przedmioty o mniejszej wartości
przemierzają krótsze dystanse niż te, których wartość jest wyższa (Irwin-Williams 1977:147). Pewne informacje dotyczące rekonstrukcji społecznej strategii używania danego przedmiotu oraz jego wartości można uzyskać poprzez analizę kontekstu jego znalezienia oraz zależności jakie występują między nim, a innymi znaleziskami na danym stanowisku.
Reasumując: należy podkreślić, iż wartość danego przedmiotu jest konstruowana kulturowo, a jej transformacja (rewaluacja) jest istotną częścią historii danego dobra (por. Appadurai 1986 – red.). Przykładowo ostentacyjne niszczenie lub rozdawanie posiadanych przedmiotów sprawia, że ich wartość ekonomiczna przechodzi w społeczną, bogactwo zaś w prestiż (Voutsaki 1997:37). Ponadto przez wyłączenie danego towaru (daru) z cyrkulacji, np. przez konsumpcje lub depozycję, jego wartość zostaje ustalona i skodyfikowana w konkretnym systemie wartości materialnych (Baudrillard 1981:65-66).
II. 2. Zarys historii badań nad problematyką wymiany handlowej w pradziejach oraz