W podrozdziale dotyczącym wewnętrznego zróżnicowania społecznego (III. 2. 2.) zasygnalizowano, iż głównymi przejawami wskazującymi na istnienie procesów stratyfikacji w danej grupie ludzkiej są: hierarchizacja osadnictwa oraz bogate pochówki (zarówno w kwestii wyposażenia grobowego jak i w samej ich konstrukcji, np. tolosy). W strefie egejskiej dodatkowym elementem informującym o wewnętrznej organizacji społecznej, ale także politycznej i ekonomicznej, są tabliczki z pismem linearnym B.
Zanim jednak przejdę do omawiania przejawów stratyfikacji społecznej w Europie środkowej i strefie egejskiej, zarysuje pewne ogólne spostrzeżenia dotyczące poszczególnych „kategorii źródeł”, które w tej części dysertacji będą brane pod uwagę.
Zdaniem wielu archeologów analizy struktur osadniczych są jednym z elementów pozwalającym wnioskować o stratyfikacji społecznej danej grupy ludzkiej. W tym przypadku na zróżnicowanie wewnętrzne miała wskazywać hierarchizacja osadnictwa, to znaczy przede wszystkim podział na osady centralne oraz otaczające je mniejsze osady satelitarne. Następnie rozważano kwestie związane z ośrodkami centralnymi, które były zarówno otwarte jak i ufortyfikowane. Wśród tych drugich wydzielano niekiedy dodatkowo część mieszkalną zwaną akropolis oraz tzw. „dolne miasto” lub suburbium. O ile taka przejrzysta hierarchizacja osadnictwa jest bardziej widoczna w Grecji mykeńskiej, gdzie pałace i cytadele wyrażają nie tylko status społeczny i prestiż, ale również zorganizowaną władzę państwową, o tyle sytuacja w Europie środkowej jest o wiele bardziej skomplikowana. Po części dlatego, iż poza pochówkami brak innych źródeł informujących o organizacji społeczno-politycznej, ponadto niektóre przyjęte przez archeologów kryteria definiujące relacje wewnątrzspołeczne (jak wielkość budynków) są nieadekwatne (Harding 1982:174, 2000:24). Wykazały to szczególnie dobitnie badania etnograficzne (por. Whiting, Ayres 1968). Dodatkowym problemem, dotyczącym zarówno Europy środkowej jak i strefy egejskiej, jest często fragmentaryczne zachowanie poszczególnych osad, co także znacznie utrudnia wnioskowanie oraz widoczne szczególnie w Grecji (ale też w pozostałych częściach Śródziemnomorza) skoncentrowanie badaczy na spektakularnych miejscach jak pałace czy cytadele i niemal zupełne ignorowanie położonych dookoła nich osad.
Kolejnym elementem pozwalającym wnioskować o organizacji wewnętrznej danej społeczności są obrzędy związane z pochówkami, ponieważ: „ilość i jakość darów
grobowych była projekcją miejsca, roli i statusu jednostki w grupie społecznej” (Kadrow
2001:169). Status osoby pochowanej w grobie jest więc współmierny do wyposażenia tegoż pochówku (Jorgensen 1988:17-18) i sumy wydatkowanej energii na jego przygotowanie (Müller 1994 a, b). Ponadto im większe różnice wyposażenia poszczególnych grobów w ramach danego cmentarzyska, tym bardziej zróżnicowana jest organizacja społeczna danej grupy ludzkiej (Kadrow et al. 1992:85-89; Shelmerdine 1997:560).
Wydaje się więc, iż wnioskowanie o zróżnicowaniu społecznym oraz dyferencjacji wewnętrznej danej grupy na podstawie pochówków jest jak najbardziej uzasadnione, należy jednak przestrzec przed zbyt dosłowną interpretacją form grobów oraz ich zawartości (Kadrow 2001:154; Voutsaki 1995b, 1998). Relacje: typ pochówków – pozycja społeczna były bowiem bardziej niejednoznaczne i skomplikowane. Widoczne to jest szczególnie w wynikach badania nad zróżnicowaniem struktury społecznej w kulturze mykeńskiej, które na
bazie pochówków przeprowadzili m.in. C. B. Mee i W. G. Cavanagh (1984), K. Lewartowski (1995) oraz S. Voutsaki (1995b, 1998). Zdaniem cytowanych autorów kluczowa kwestia w tym względzie jest następująca: na ile groby i pochówki odzwierciedlały rzeczywiste stosunki panujące wewnątrz danej grupy, a na ile były ich idealizacją? Dodatkowo istotne było również zagadnienie: na ile traktowanie zmarłego po śmierci wyrażało jego faktyczną pozycję społeczną zajmowaną za życia, a na ile ją zniekształcało?
We wcześniejszym okresie badań nad tym zagadnieniem dominowała teza, iż rodzaj pochówku oraz jego wyposażenie informuje o przynależności do danej klasy społecznej. Na podstawie danych archeologicznych wyróżniono więc trzy grupy społeczne funkcjonujące w świecie mykeńskim, którym odpowiadały konkretne rodzaje grobów. I tak według tej koncepcji w tolosach chowano królów lub/i członków arystokracji, w grobach komorowych tak zwaną „klasę średnią”, a w skrzyniowych lub jamowych – ludzi niezamożnych. Dalsze analizy tej problematyki nie zawsze jednak potwierdzały taki podział (Voutsaki 1995b:57; por. Lewartowski 1995). Zdaniem S. Voutsaki (1995b:57) poprzez zbudowanie okazałego grobu z bogatym wyposażeniem chciano wyrazić aspiracje przynależności do pewnej grupy społecznej, gdzie praktyka pochówku byłaby strategią na zdobycie odpowiedniego status i pozycji. Według tej tezy pochówek nie odzwierciedlał rzeczywistej pozycji, ale ją kreował (Voutsaki 1998:44). Zapewne jednak w pradziejach obrzędy pogrzebowe i dary grobowe spełniały zarówno funkcje odzwierciedlające jak i kreujące przynależność do danej grupy społecznej.
Ostatnim, niezwykle istotnym elementem w badaniach nad zróżnicowaniem społecznym, funkcjonującym jednak tylko w strefie egejskiej, są tabliczki z pismem linearnym B (Chadwick, Ventris 1956, 1973). Z wszystkich wymienionych powyżej „kategorii źródeł” to one dostarczyły najwięcej danych o wewnętrznej organizacji kultury mykeńskiej. Wymieniały bowiem szereg osób o różnych funkcjach i statusie społecznym, nie informując jednak jakie były relacje pomiędzy nimi.
III. 3. 1. Europa środkowa III. 3. 1. 1. Osadnictwo
Z intensywnego okresu tworzenia się wczesnobrązowych cywilizacji, obszary środkowoeuropejskie szybko weszły w fazę stabilizacji, jej konsekwencją był stopniowy rozwój i wewnętrzne różnicowanie się społeczności. Procesy te doprowadziły do wykształcenia się scentralizowanego systemu osadnictwa z ufortyfikowanymi centrami, często lokowanymi na wyniesieniach lub w innych miejscach strategicznych (na cyplach, półwyspach itp.), które otaczano otwartymi ośrodkami satelitarnymi (Machnik 1978:26; Gillis et al. 2004:85). Na społeczno-polityczną, produkcyjną i handlową-targową rolę osad
obronnych zwracano uwagę już od dawna (Machnik 1978:9; Bintliff 1984:93; Simon 1990:306). Dlatego nie dziwi fakt, iż przy wyborze miejsca pod ich budowę istotne było położenie w pobliżu lub na szlaku wymiany dalekosiężnej (Simon 1990:305). Potwierdza to chociażby lokalizacja niektórych osad ufortyfikowanych u wylotu przełęczy górskich, jak np. Dohna i Arnstadt w Lesie Turyńskim i w Rudawach oraz Trzcinica i Spišký Štvrtok w Karpatach (Simon 1990:306). Co równie ważne część z tych osad charakteryzowała się zaplanowaną i regularną zabudową wewnętrzną, przebiegającą często wzdłuż równolegle biegnących ulic oraz posiadała oddzieloną od reszty część mieszkalną, przeznaczoną dla warstwy uprzywilejowanej (Kalicz 1968:132; Kristiansen 1998:365, 373). Podział taki – na
akropolis i suburbium – zanotowano zarówno na cytadelach strefy egejskiej, jak również na
osadach obronnych w Kotlinie Karpackiej, co wskazuje na bardzo wczesne pojawienie się stratyfikacji społecznej w Europie środkowej (Kadrow 2001:155).
Do najważniejszych ugrupowań z osadami obronnymi o charakterze centralnym, które pojawiły się w omawianej części naszego kontynentu we wczesnej epoce brązu należą: kultura unietycka i Gyulavarsand, kompleks Madarovce–Veterov–Böheimkirchen oraz Otomani-Füzesabony (Ordentlich 1969; Machnik 1978; Vladár 1982; Gillis et al. 2004:85; Czebreszuk et al. 2008 – red.). Konkretnie można tu przywołać następujące przykłady: Bruszczewo (Pieczyński 1978, 1985; Czebreszuk, Müller 2004a), Trzcinica (Gancarski 2002b), „Siedlung Forschner” (Zeitler 2000a), Leipzig-Zwenkau (Stäuble 1997), Košice-Barca, Nižna Myšla (Gašaj, Olexa 1996), Rozhanovce, Spišski Štvrtok (Champion et al. 1984:214; Gašaj 2002b) oraz Nitriansky Hrádok (Točík 1981b, 1982).
Od początku epoki brązu, czyli od 2400/2300 p.n.e. do 1600 p.n.e. rozwijała się w Europie środkowej kultura unietycka, na genezę której wpływ miały m.in. społeczności pucharów dzwonowatych oraz ceramiki sznurowej (Harrison, Gilman 1977; Coles, Harding 1979; Shennan 1986a, b; Machnik 1987; Harding 2000). Swym zasięgiem obejmowała ona tereny Moraw, Czech, Słowacji, Niemiec, a na terenach Polski: Śląsk, Wielkopolskę, ziemię lubuską, Pomorze i Kujawy. Społeczności te na osiedlenie się wybrały miejsca, leżące w sąsiedztwie występowania rud miedzi (Rudawy – dodatkowo także złoża cyny, Góry Harzu, Las Turyński, obszar wschodnioalpejski), umiejętnie wykorzystując tym samym zapotrzebowanie na przedmioty metalowe i surowce rozwijającej się wówczas intensywnej produkcji metalurgicznej (Machnik 1978:108; Gillis et al. 2004:80, 82). Uczestniczyły one również w transmisji bursztynu bałtyckiego na południe. Osady obronne kultury unietyckiej występowały na terenie Czech (Pleiner 1978:334-350), południowych Niemiec (Zeitler 2000a), Polski (Lasak 1989, 1991; Czebreszuk, Kadrow 1998; Gancarski 2002b) oraz w dorzeczu górnego Dunaju (Biel 1987:67). Najlepiej zbadaną z nich jest Bruszczewo w Wielkopolsce (Machnik 1978:95-96; Pieczyński 1978, 1985; Czebreszuk, Kadrow 1998;
Czebreszuk, Müller 2004a – red.), będące pierwszą jak dotąd tak szeroko udokumentowaną osadą kultury unietyckiej. W wyniku badań archeologicznych oraz prospekcji geomagnetycznej zarejestrowano tam złożony system fortyfikacyjny, składający się z solidnej fosy z zewnątrz (pierwotnie wypełnionej wodą) i dwóch równoległych rzędów palisad (Czebreszuk et al. 2004:71; Ducke, Müller 2004:67-68; Müller 2004:118-119, 134, Fig. 78). Zewnętrzna średnica konstrukcji obronnych, które otaczały osadę ze wszystkich stron, wynosiła ok 120 m, całkowita ich szerokość zaś 20 m (Ducke, Müller 2004:64, 66). Warto podkreślić, iż we wschodniej części stanowiska mamy do czynienia ze strukturami obronnymi o zróżnicowanej chronologii, co wskazuje na ustabilizowaną sytuację osadniczą tego mikroregionu (Ducke, Müller 2004:64, Fig. 25).
Osada w Bruszczewie pełniła niewątpliwie rolę istotnego centrum w regionie, była również głównym miejscem produkcyjnym (zlokalizowano tam m.in. pracownię metalurga) oraz wymiany (Czebreszuk et al. 2004:75). Wart podkreślenia jest fakt, iż rozmiary założenia obronnego w Bruszczewie odpowiadają wielkością innym ufortyfikowanym osadom z epoki brązu (Czebreszuk, Müller 2004b:313, Fig. 147). Niemniej jednak silne zniszczenia centralnej części stanowiska (głównie orką parową) uniemożliwiają rekonstrukcję wewnętrznej zabudowy osady oraz ustalenie czy w przypadku Bruszczewa istniał podział na akropolis i
suburbium.
We wczesnej epoce brązu w Kotlinie Karpackiej funkcjonowało wiele ugrupowań, w których zaistniały pewne elementy wskazujące na ich skomplikowaną strukturę społeczną. W literaturze przedmiotu znane są one pod różnymi, regionalnymi nazwami, jak na przykład: kultura wieterzowska, madziarowska, Vatin/watińska, hatwańska, Otomani, Gyulavarsand, Kisapostag, Nagyrev czy kultura ceramiki inkrustowanej (Novotná 1963, 1988; Kalicz 1968; Ordentlich 1969; Vladár 1973a; 1981, 1982; Bátora 1981; Bader 1982, 1998; Kovács 1982; Točik 1982; Furmánek et al. 1991; Furmánek et al. 1999). W związku z czy w dalszej części pracy zastosuję podział wprowadzony przez badaczy tej strefy na dwa wysoko rozwinięte kompleksy kulturowe: w zachodniej części Madarovce–Veterov–Böheimkirchen (południowo-zachodnia Słowacja oraz dolna Austria), we wschodniej zaś Otomani– Füzesabony (północno-wschodnie Węgry, wschodnia Słowacja, zachodni Siedmiogród – północno-zachodnia część Rumunii, Ukraina zakarpacka oraz południowe ziemie Polski).
Rozwój społeczno-ekonomiczny oraz wewnętrzną hierarchizację społeczną mieszkańców Kotliny Karpackiej potwierdzają liczne osady obronne zarejestrowane w regionie, które oddalone były od siebie zasadniczo od 8 do 20 km (Furmánek et al. 1999:117). Społeczności karpackie budowały swoje centra z reguły na obszarach wysoczyznowych, trudno dostępnych. Stosowano ponadto umocnienia w postaci palisady i rowów oraz inne konstrukcje kamienno-ziemne. W niektórych przypadkach zarejestrowano także złożony
podział wewnętrzny na akropol i suburbium (np. Spiški Štvrtok). Osady obronne pełniły więc rolę głównych ośrodków regionu i otaczane były mniejszymi osadami satelitarnymi (Točik 1982; Champion et al. 1984:213; Harding 2000:291-306; Ryc. 11). Występowały zarówno w kompleksie kulturowym Madarovce–Veterov–Böheimkirchen, przykładowo: Veselé, Malé Kosihý, Nitriansky Hrádok (Točík 1964, 1981a, b) oraz w Otomani–Füzesabony, jak: Otomani, Košice-Barca, Rozhanovce, Čana, Nižna Myšla (Ordentlich 1969; Shennan 1975; Točík 1994; Gašaj, Olexa 1996; Bader 1998; Gašaj 2002b). Osady obronne Otomani– Füzesabony pochodzą również z południowej Polski: z Trepczy, Trzcinicy i być może z miejscowości Wietrznie-Bóbrce (Gancarski 2002b:103-124).
Ryc. 11. Osadnictwo kompleksu kulturowego Madarovce–Veterov–Böheimkirchen. Za: T. Champion et al. 1984:214, Fig. 7.11.
Szczególnym przykładem w omawianej problematyce jest osada w Košice-Barca. Wykazuje ona przemyślane urbanistycznie rozplanowanie wnętrza z domami ustawionymi w czterech rzędach i oddzielonymi ulicami (Gašaj 2002b:21-23). W domach z drugiej fazy osadniczej (pierwsza została zniszczona pożarem) znaleziono bogate przedmioty z brązu i
złota oraz z kości i rogu (Gašaj 2002b:23). Zdaniem badaczy osada w Košice-Barca pełniła rolę ośrodka produkcyjnego oraz targowego, a bogaceniu się obywateli sprzyjał handel wymienny złotem i bursztynem.
Podobny rodzaj urbanistycznego rozplanowania wnętrza charakteryzował osadę w Nižnej Myšli (Gašaj, Olexa 1996; Gašaj 2002b:27). Początkowo miała ona charakter rolniczo-rzemieślniczy, o czym świadczą liczne znaleziska rozcieraczy i żaren, motyk, osełek i ciężarków tkackich oraz sporadyczne wyroby brązowe i w zasadzie brak biżuterii. W wyniku intensywnej rozbudowy powierzchnia osady zwiększyła się 10-krotnie (Gašaj 2002b:31). W skład znalezisk archeologicznych z kolejnej fazy zasiedlenia wchodziła liczna biżuteria, broń oraz fragmenty uprzęży końskiej. Co istotne, na osadzie zarejestrowano również ślady zróżnicowanej produkcji rzemieślniczej: metalurgii (w tym odlewanej złotej biżuterii), rogownictwa i tkactwa (Gašaj 2002b:31, 33).
Niezwykle interesującą osadą obronną, która cechowała się przemyślanym planem urbanistycznym o zdecydowanie „miejskim” charakterze jest Spiški Štvrtok (Vladár 1973b; Gašaj 2002b:37). Zarejestrowano tu złożony podział wewnętrzny, z wydzieloną odrębną częścią zamieszkiwaną zapewne przez uprzywilejowaną warstwę społeczeństwa. Akropolis, składające się z m.in. z domów rzemieślników (charakteryzujących się dużym bogactwem znalezisk) i miejsca kultu, oddzielono od suburbium murem. Na osadzie Spiški Štvrtok funkcjonowały prawie wszystkie ówcześnie znane rzemiosła, jak garncarstwo, metalurgia brązu i złota (w ramach której wyrabiano np. złote kolczyki) oraz produkcja przedmiotów z rogu, kości i kamienia (Gašaj 2002b:39).
Kolejnym ważnym przykładem osadniczym, o którym należy w tym miejscu wspomnieć, jest Salacea w Rumunii, gdzie zlokalizowano m.in. pomieszczenie z fryzem geometrycznym i ołtarzami interpretowane jako świątynia (Cole, Harding 1979:86-87; Kaczanowski, Kozłowski 1998:141; Garncarski 2002:8). Potwierdza to, że oprócz funkcji ekonomiczno(produkcyjno)-polityczno-handlowych osady obronne kompleksu kultur Otomani–Füzesabony spełniały także rolę religijną (Kristiansen 1998:371, 374; Gašaj 2002c:13; Gogâltan 2008:53). Podobna dekoracja ścian znana jest również z osady Feudvar nad rzeką Cisą (jeden z dopływów Dunaju), którą charakteryzuje dodatkowo regularna, wewnętrzna zabudowa z podziałem na sektory mieszkalne (Hänsel, Medovic 1991:77; Kristianesn 1998:375, Fig. 202).
Powyższe informacje ewidentnie wskazują na stan wzrastającego poziomu życia i procesy stratyfikacji wewnętrznej ludności kompleksu Otomani-Fuzesabony, będącej ponadto łącznikiem pomiędzy obszarem Morza Bałtyckiego, a wielkimi cywilizacjami egejsko-anatolijskimi. Wzmiankowane relacje przejawiały się między innymi w zapożyczeniach stylistycznych, urbanizacyjnych (protomiasta często z podziałem na akropolis i suburbium,
wspólne formy architektoniczne, konstrukcje murów obronnych) oraz w importach, znajdowanych od Peloponezu, po Dalmację, Istrię, aż do północno-wschodnich części Kotliny Karpackiej (Lichardus, Vladár 1996; Kristiansen 1998:374; Teržan et al. 1999; Hänsel, Teržan 2000; Hänsel 2003:89-91; Krause 2007).
W 1600 roku p.n.e. w Europie środkowej nastąpiły istotne zmian w relacjach pomiędzy ośrodkami centralnymi, a ich peryferiami, spowodowane pojawieniem się w regionie górnego i środkowego Dunaju nowej grupy ludności – zwanej w literaturze przedmiotu kulturą mogiłową (Kovács 1981; Ozdani 1986; Gillis et al. 2004:89; Vandkilde 2007:129). Funkcjonowała ona zasadniczo do 1300 roku p.n.e. (Furmanek, Horst 1990; Dąbrowski 2004:58). Cała środkowa epoka brązu w tej części Europy charakteryzowała się znacznymi przemieszczeniami ludności, dlatego wielu badaczy mówi o niej wręcz jako o
„okresie wędrówek ludów” (Gediga 1978:165; Kaczanowski, Kozłowski 1998:148).
W kulturach kręgu mogiłowego od początku istniało zróżnicowanie terytorialne. Zasadniczo badacze tej tematyki wyróżnili dwa jego odłamy: wschodni i zachodni (Gedl 1980:103; Jockenhövel, Kubach 1994 – eds; Gillis et al. 2004:89). Wschodnia część obejmowała obszary położone w dorzeczu środkowego Dunaju, sięgając poprzez Morawy do Kotliny Czeskiej oraz do dorzeczy górnej i środkowej Odry (tak zwana kultura przedłużycka). Zachodnia zaś rozciągała się od dorzecza Renu do górnego Dunaju, zajmując środkowe i zachodnie Niemcy (Turyngię) oraz Kotlinę Czeską. Wykazywała ona ponadto powiązania z północno-niemieckimi grupami kulturowymi kręgu nordyjskiego. Warto dodać, iż wydzielona w ramach części wschodniej karpacka kultura mogiłowa, ma najmniej cech wspólnych (zarówno w obrządku pogrzebowym jak i w inwentarzu, zwłaszcza w ceramice) z pozostałymi grupami wchodzącymi w skład poszczególnych odłamów (wschodniego i zachodniego) kręgu mogiłowego. Cechuje się natomiast bardzo silnymi tradycjami kultur wczesnobrązowych z północnej części Kotliny Karpackiej (Gedl 1980:107). W przypadku kultury mogiłowej należy podkreślić dynamikę jej rozprzestrzeniania się, bowiem około 1600 p.n.e. pojawiła się ona w części zachodniej i dopiero później dotarła na wschód.
Struktura osadnicza społeczności mogiłowych jest dość słabo znana (Cole, Harding 1979:37), co wynika przede wszystkim z braku należytych badań oraz z utrudnień natury chronologicznej (Dąbrowski 2004:78). Niemniej jednak z funkcjonujących w literaturze informacji wynika, iż występowały wówczas zarówno duże oraz małe osady otwarte jak i ufortyfikowane, zlokalizowane na wzgórzach (hillforts) (Ankel 1962; Jockenhövel, Kubach 1994; Kuckenburg 1994:136-158; Dąbrowski 2004:52). Co więcej, w ramach osadnictwa mogiłowego pojawiły się również grody związane z wpływami kręgu Otomanii-Füzesabony, który na peryferiach przeżywał się aż do 1400 p.n.e. lub nawet do 1350-1300 p.n.e. (Gancarski 2002a:10). Wydaje się, że osadnictwo mogiłowe posiadło mniej stabilny charakter
niż unietyckie i dunajsko-karpackie z wczesnej epoki brązu, co być może związane było z większą mobilnością omawianej społeczności (Gediga 1978:170).
Z osad otwartych ludności kultury mogiłowej wymienić należy przede wszystkim: Freystadt-Thannhausen (Bawaria) w Niemczech oraz Jakuszowice, Złota Pińczowska, Kraków-Pleszów i Kraków-Mogiłów w Polsce (Dąbrowski 2004:52). Do osad ufortyfikowanych zaliczają się m.in. „Siedlung Forschner”, Heuneburg i Runde Berg w Badenii-Wirtembergii oraz Rauhen Forst, Groβen Birg, Bogenberg, Stätteberg i Bernstorf/Freising w Bawarii (Ankel 1962; Keefer 1990; Jockenhövel, Kubach 1994).
W początkowej fazie późnej epoki brązu, czyli na przełomie XIII i XII wieku p.n.e. zarejestrowano szereg istotnych zmian, m.in. znacznie wzrosła produkcja i konsumpcja brązów, intensyfikacji uległ handel dalekosiężny, a wymianie – innowacje technologiczne (technika blach metalowych, produkcja broni, naczyń metalowych) oraz niektóre elementy symboliczne (motywy ptasich głów, dyski solarne), które następnie rozprzestrzeniły się niemal na całą Europę (Müller-Karpe 1959; Bouzek 1985a; Plesl, Hrala 1987; Brun, Mordant 1988; Lewartowski 1989; Drews 1993; Harding 2000; Vandkilde 2007). Zmiany te były efektem ekonomicznych i społecznych perturbacji i wpłynęły na ówczesną tradycję kulturową, społeczną oraz duchową ludności zamieszkującej Europę środkową.
Nowe elementy kulturowe, cechujące społeczności popielnicowe, objęły swym zasięgiem ogromny obszar Europy, w związku z czym w ramach tego kręgu wyróżnia się wiele jednostek taksonomicznych. Zasadniczo na zachodzie sięgały one Katalonii i południowej Francji oraz dorzecza środkowego Renu i południowej Anglii, na południu Austrii i Węgier, na wschodzie łuku Karpat i zachodniej Ukrainy oraz Białorusi, zaś na północy obszaru północnych Niemiec, gdzie rozwijała się kultura nordyjska (Jockenhövel, Kubach 1994; Kaczanowski, Kozłowski 1998:154; Romey 2003:31). Z kolei na terenie zajmującym niemal całe ziemie polskie (z wyjątkiem części wschodniej), zachodnią i środkową Słowację, północne i środkowe Morawy, północną i północno-wschodnią część Czech, Saksonię, Łużyce, północno-wschodnią Turyngię i północno-wschodnią Brandenburgię oraz zachodnią części Wołynia rozwijała się kultura łużycka, również zaliczana do kręgu kultur pół popielnicowych (Gedl 1985:126). Pod względem organizacji społecznej i politycznej kultura pół popielnicowych była bardzo skomplikowana i zróżnicowana w ramach poszczególnych grup (Coles, Harding 1979:366). Zasadniczo obszary zachodnie i południowe, które pozostawały pod silnym wpływem mykeńskim (por. Harding 1984; Bouzek 1985a) były bardziej złożone, natomiast wschodnie (jak kultura łużycka) i północne były prostsze (Dąbrowski 1979).
W późnej epoce brązu w Europie środkowej nastąpił istotny wzrost zasiedlenia w stosunku do fazy poprzedniej (Cole, Harding 1979:340; Dąbrowski 1997:105; Bukowski
1990; Harding 2000:48-54, 291-306). Jednak jego stabilizacja, która sprzyjała tworzeniu się i rozwojowi stref osadniczych i stałych osad mieszkalno-produkcyjnych, miała miejsce dopiero w okresie Ha A2-B1 (Bukowski 1979:234). Konsekwencją tych procesów był zaobserwowany wzrost zaludnienia w okresie następnym – Ha B2/3 (Bukowski 1979:225). Pojawiły się wówczas długotrwałe osiedla mieszkalne o charakterze otwartym z trwałymi budowami naziemnymi (w tym osady palafitowe w Szwajcarii i południowych Niemczech) oraz osady obronne (grody), ponadto nadal funkcjonowały osady okresowe i obozowiska (Niesiołowska-Wędzka 1974, 1991; Bukowski 1990; Jockenhövel, Kubach 1994; Kuckenburg 1994:136-158; Neugebauer 1994:206-219; Benkert et al. 1998:193-229; Kaczanowski, Kozłowski 1998:156; Harding 2000:48-54). Do osad otwartych zaliczyć można m.in.: Unterhaching (Monachium – Keller 1980), Zedau (Saksonia-Anhalt), Lovčičky (Czechy), Künzing (Dolna Bawaria) (Harding 2000:49-50), Gemeinlebarn (Austria – Neugebauer 1994:208) oraz prawdopodobnie Ormož (Słowenia). Należy jednak pamiętać, iż część z nich (jak np. Lovčičky i Zedau) została przebadana zaledwie fragmentarycznie, w ramach wykopalisk ratunkowych. Z kolei do osad obronnych zaliczają się przykładowo: Runde Berg w Badenii-Wirtembergii, Bullenheiner Berg i Stadtberg w Bawarii (Probst 1996:263-265, wraz z listą innych stanowisk), Unteruhldingen (osada palafitowa nad Jeziorem Bodeńskim – Schöbel 2005) oraz – najczęściej cytowany w literaturze – „Wasserburg” koło Bad Buchau (Kimmig 1992).
Na ziemiach zajmowanych przez kulturę łużycką struktura osadnicza opierała się na trwałych wspólnotach lokalnych okupujących jeden mikroregion (Bukowski 1979, 1990; Mierzwiński 1994; Ignaczak 2002). W pierwszym etapie, datowanym zasadniczo na III-V Okres epoki brązu (wg O. Montaliusa), występowały osady otwarte zakładane na terasach nadzalewowych rzek i potoków oraz na łąkach w pobliżu jezior. Domy wznoszone najczęściej w konstrukcji słupowo-ramowej charakteryzowały się podobnymi rozmiarami (dwa do trzech pomieszczeń z paleniskiem), poza strefą zabudowaną (na osadach) odkryto liczne jamy o charakterze gospodarczo-produkcyjnym oraz paleniska. W następnej fazie rozwoju, zaliczanej już do okresu halsztackiego, w ramach południowej i zachodniej części kultury łużyckiej zaczęły pojawiać się osiedla obronne (tzw. grody typu biskupińskiego), które ewidentnie wskazują na istnienie organizacji ponadlokalnego szczebla (Niesiołowsk-Wędzka 1974; Coles, Harding 1979:366; Dąbrowski 1979; Harding 2000:65). Osady tego typu budowano w miejscach naturalnie obronnych, w pobliżu zbiorników wodnych, na wyspach, cyplach, w zakolach rzek lub na wyniesieniach i co istotne prawie wyłącznie wzdłuż szlaków komunikacyjno-handlowych, nierzadko w miejscu przepraw przez rzeki (Bukowski 1979:228). Do najbardziej znanych grodów należy Biskupin, ponadto występują one w Izdebnie, Smuszewie, Sobiejuchach (Harding et al. 2004), Jankowie i Kruszwicy (Bukowski
1982). Osady te otaczały potężne fortyfikacje drewniano-ziemne z elementami kamiennymi, a ich wnętrze charakteryzowało się zwartą i zaplanowaną zabudową, z maksymalnym wykorzystaniem wnętrza (Coles, Harding 1979:350). Od wewnętrznej strony konstrukcji obronnych znajdowała się z reguły ulica tzw. okrężna, od niej odchodziły drogi poprzeczne, wzdłuż których w rzędach stały budynki mieszkalne przeważnie podobnych rozmiarów.
III. 3. 1. 2. Pochówki
W tej części pracy omówione zostaną bogate pochówki środkowoeuropejskich społeczności epoki brązu, które odzwierciedlały ich wewnętrzne zróżnicowanie oraz manifestowały prestiż i status pochowanych w nich osób (elit).
Kontrola dalekosiężnych szlaków handlowych oraz lokalnych złóż metalu sprawiła, iż wzrosło znaczenie niektórych jednostek w ramach społeczności unietyckiej. Zyskały one