Dorobek na temat teorii kontaktu kulturowego, handlu oraz wymiany dóbr w pradziejach jest bardzo bogaty; istnieją w nim nurty zarówno wytworzone na gruncie archeologii, jak i adoptowane przez nią z innych dziedzin (np. ekonomii, geografii, antropologii). W tej części pracy zaprezentowany zostanie przegląd hipotez dotyczących omawianego zagadnienia.
II. 3. 1. Model K. Polanyiego oraz jego warianty II. 3. 1. 1. Model K. Polanyiego
Pierwszy teoretyczny model zaadoptowany przez archeologów oparty był o nurt antropologii ekonomicznej i nosił nazwę „modelu K. Polanyiego” (Fidio 2001:15). Koncepcja zaproponowana przez K. Polanyiego w 1957 roku przedstawiała wymianę jako wewnętrzny element organizacyjny w ramach instytucji społecznych (Polanyi 1957a). Podstawą rozważań cytowanego autora były prace B. Malinowskiego (1922) o wymianie typu kula wśród plemion Melanezji, opartej na zasadzie do ut des („daję, abyś dał”) oraz na koncepcji daru, „przeciwdaru” i wzajemności M. Maussa (1925, 1973:212-220). W obu dziełach autorzy włączyli wymianę dóbr do sfery społecznej i podkreślali jej symboliczny charakter.
K. Polanyi (1957a, b) uważał, iż zjawiska gospodarcze należy postrzegać całościowo z uwzględnieniem rzeczywistości kulturowej i społecznej, w której ekonomia jest głęboko zakorzeniona. Poznanie gospodarki, zdaniem cytowanego badacza, możliwe jest tylko poprzez analizę systemu wartości, tradycji oraz zachowań jakie przedstawia dane społeczeństwo. Gospodarką bowiem rządzą przede wszystkim siły społeczno-polityczne. K. Polanyi swoje przemyślenia dotyczące gospodarki europejskiej (w tym egejskiej) w pradziejach oparł na analizach historycznych i etnograficznych oraz na źródłach pisanych z
Bliskiego Wschodu (Harding 1984:27). O ile taka analiza jest łatwiejsza do przeprowadzenia w strefie egejskiej, gdzie dysponujemy dokumentami pisanymi (choć informacje jakie one zawierają nie zawsze są jasne i czytelne), o tyle w przypadku Europy środkowej, gdzie żadnych takich danych nie posiadamy, badania nad tym zagadnieniem są znacznie utrudnione. W ramach tak zarysowanego problemu gospodarka jaka funkcjonowała w Europie środkowej w epoce brązu określona została mianem „prymitywnej”, natomiast ta, którą charakteryzowała się strefa egejska (Grecja Mykeńska) – „archaicznej”. K. Polanyi założył również, iż gospodarka rynkowa była „wynalazkiem” społeczeństw antycznej Grecji (Renfrew 1986a:141). Zdaniem R. M. Adamsa (1974) twierdzenie to jest zbyt uproszczone, bowiem mentalność rynkowa i chęć zysku nie jest charakterystyczna tylko i wyłącznie dla społeczności okresu klasycznego oraz czasów późniejszych (por. przykład asyryjskiej kolonii Karum Kanesz – Burney 2004:161-165).
Na podstawie wyników swych badań K. Polanyi (1957b:249-256; Ryc. 2) wyróżnił trzy instytucjonalne formy organizacji ekonomicznej w społeczeństwach pradziejowych: wymianę dwustronną (czyli obowiązkową wymianę darów), redystrybucję oraz wymianę rynkową. W tym miejscu należy podkreślić, iż istnienie systemu dystrybucyjnego, który cechuje się ruchami w kierunku centrum i dalej z centrum do peryferii, nie oznacza zaprzestania obdarowywania się (Polanyi 1957b:250).
Ryc. 2. Modele wymiany: (a) wymiana dwustronna, (b) redystrybucja oraz (c) wymiana rynkowa. Za: M. Sahlins 1972; K. Polanyi 1957b; C. Renfrew, P. Bahn 2004:360.
Wymiana dwustronna, zwana również prawem zwyczajowym bądź obdarowywaniem (gift-giving), była bardzo stabilną formą gospodarki, dość wcześnie zaobserwowaną w badaniach etnologicznych. Dotyczyła ona przekazywania przedmiotów, której towarzyszył obowiązek odwzajemnienia się, co z kolei tworzyło silne powiązania społeczne pomiędzy poszczególnymi osobami lub grupami ludzkimi, w niej uczestniczącymi.
Był to także sposób na pozyskanie potrzebnych surowców, głównie metali. Wymiana w obrębie wioski lub plemienia, zwłaszcza w społeczeństwach ekonomicznie mniej złożonych, odbywała się pomiędzy jednostkami indywidualnymi, powiązanymi ze sobą więzami społecznymi. Zdaniem wzmiankowanego badacza wzajemne relacje tych ugrupowań były symetryczne (Polanyi 1957b:250).
Z kolei system redystrybucyjny charakteryzował się składaniem obowiązkowych należności (dóbr i surowców) do centralnego, politycznego lub religijnego zwierzchnika, który wykorzystywał część tych wpływów na rzecz własnego utrzymania oraz zapewniał wspólnocie zaopatrzenie. Ta forma organizacji ekonomicznej mogła obejmować swym zasięgiem znaczne terytoria oraz dużą liczbę osób oraz wpływać na rozwój organizmów państwowych oraz imperiów. Warto w tym miejscu nadmienić, iż dobra oraz surowce cyrkulowały pomiędzy poszczególnymi społecznościami w różny sposób, różne były też ludzkie motywacje. Z tego powodu rzadko gospodarkę danych społeczności pradziejowych można poprawnie sklasyfikować, jako wymianę dwustronną albo redystrybucyjną lub rynkową. Bardzo często bowiem współistnieją one ze sobą (Carrasco 1983:68).
Wymiana rynkowa miała miejsce wówczas, gdy zawierane transakcje nie były wyrażeniem społecznych relacji, a wymianę określano poprzez zyski i koszty zapotrzebowania oraz zaopatrzenia (Hafford 2001:29). Zdaniem J. Hicksa (1969:25) rozwój wyspecjalizowanego handlu legły u podstaw wytworzenia się tej formy organizacji ekonomicznej. Wymiana rynkowa ponadto wymagała istnienia centralnie położonego miejsca (np. rynek, targowisko, bazar), w którym odbywały się transakcje handlowe oraz zachodziły specjalne relacje społeczne umożliwiające zawarcie umowy lub prowadzenie negocjacji. Niezbędne było również funkcjonowanie systemu ustalania cen w drodze pertraktacji (Renfrew, Bahn 2004:360). Zasadniczo więc centralnie położone targowiska reprezentują wewnętrzną jednostkę społeczno-polityczną (np. grecka agora).
Zdaniem K. Polanyiego (1957b) wszystkie wymienione powyżej warunki po raz pierwszy pojawiły się w antycznej Grecji, wraz z wyraźnie określonym systemem monetarnym. Niemniej jednak część badaczy wskazuje na istnienie tak definiowanych targowisk znacznie wcześniej na Bliskim Wschodzie, w Mezoameryce i w Chinach (Renfrew, Bahn 2004:360; Minc 2006). Koncepcja niezależnych targowisk (market place), czyli miejsc koncentrujących największą liczbę osób zainteresowanych wymienianymi tam towarami, pojawiła się również jako alternatywne podejście do kwestii organizacji gospodarki i handlu w społeczeństwach okresu późnohelladzkiego (Hicks 1969:32; Smith 1974:167-201; Blanton 1983:52; Morris 1987:33; Sherratt, Sherratt 1991:376).
II. 3. 1. 2. Koncepcja „portów handlowych”
Jednym z aspektów analiz mechanizmów wymiany w społeczeństwach pradziejowych, jakie rozwinął K. Polanyi, była bardzo interesująca koncepcja tzw. „portów handlowych” (port of trade), stworzona dla opisu dalekosiężnego handlu morskiego. „Porty handlowe” zdefiniowano jako niezależne emporia otwarte w kierunku morza, wraz z neutralnym, przybrzeżnym miastem (Smith 1987:58). Istotne było również położenie w pobliżu przebiegających szlaków handlowych. Pod względem archeologicznym „porty handlowe” charakteryzują się homogeniczną naturą pozostałości materialnych. K. Polanyi (1963:30-45) interpretował takie ośrodki jako „uniwersalne instytucje handlu zagranicznego
poprzedzające powstanie rynków międzynarodowych, które charakterystyczne były dla pierwszych imperiów i królestw”. W port of trade spotykali się kupcy wielu narodowości,
czyli przedstawiciele różnych jednostek politycznych. Istnienie takich miejsc cytowany autor zauważył zarówno na terenach Afryki sprzed doby kolonialnej, jak i na obszarach wschodniego Śródziemnomorza w drugim tysiącleciu p.n.e. (np. Ugarit i Al Mina).
G. Dalton (1978:102-108) natomiast widział w „portach handlowych” skomplikowane instytucje, pełniące jednocześnie funkcje ekonomiczne, polityczne oraz społeczne. Wszelkie różnice organizacyjne pomiędzy poszczególnymi ośrodkami były uwarunkowane politycznie oraz wynikały z ich lokalizacji.
Z kolei S. C. Humphreys (1969:165-212) podkreślała szczególną funkcję „portów handlowych” w mechanizmie wymiany oraz w kontaktach międzykulturowych. Jej zdaniem były to osady będące punktami kontrolnymi na szlaku handlowym łączącym dwie kultury/dwa społeczeństwa, które charakteryzowały się zróżnicowanymi wzorami organizacji ekonomicznej. Pełniły one rolę stref buforowych, zarówno pod względem politycznym jak i gospodarczym pomiędzy kupcami, a ludnością zamieszkującą tereny położone w głębi lądu. Zdaniem cytowanej autorki (Humphreys 1969:194) „porty handlowe” były powiązane z systemem dystrybucyjnym, nastawionym na pozyskanie dóbr i towarów w celu zapewnienia politycznej kontroli oraz władzy elitom.
Innym, rozwiniętym w ramach geografii ekonomicznej pomysłem jest tzw. koncept „bramy” lub „wejścia” (gateway). Został on również zastosowany w archeologii. Miejsca te zdefiniowano jako „wejście na dane terytorium oraz jednocześnie wyjście z niego” (Burghardt 1971:269-285), łączyły one ponadto dane osady ze światem zewnętrznym. Tego typu „bramy” powstawały często w obrębie stref kontaktowych pomiędzy obszarami różniącymi się pod względem intensywności produkcji oraz w miejscach o szczególnym znaczeniu komunikacyjnym, które najlepiej charakteryzowane są poprzez dalekosiężne związki handlowe. W tym kontekście wyróżniono także gateway communities, czyli społeczności rozwijające się w miejscach, gdzie potencjalnie kontrolowano przepływ
towarów oraz ludności i z czego te grupy społeczne czerpały zapewne wymierne korzyści.
II. 3. 1. 3. Warianty Modelu K. Polanyiego
Trójstopniowy podział wprowadzony przez K. Polanyiego (czyli wymiana dwustronna, redystrybucyjna oraz rynkowa) określany jest również innym nazewnictwem, często stosowanym zamiennie w publikacjach naukowych oraz w trakcie dyskusji. Jednym z autorów, który rozwinął taką alternatywną terminologię jest J. Hicks (1969). Zastosował on odpowiednio: tradycje/prawo zwyczajowe (custom) oraz dochód/źródło dochodu (revenue). Trzeci rodzaj organizacji ekonomicznej nazwał identycznie jak K. Polanyi – wymianą rynkową, jej charakterystyka nie uległa zmianie.
Nowo wprowadzone pojęcia podkreślały zasady przewodnie wymiany handlowej, podczas gdy poprzednie uwypuklały sposób przydzielania dóbr (Hafford 2001:21). O ile prawo zwyczajowe oraz wymiana rynkowa jest czytelną formą organizacji, o tyle pojęcie gospodarki dochodowej (revenue) wymaga wyjaśnienia. Zdaniem J. Hicksa (1969:22) i T. F. Carneya (1973:78-84) ten rodzaj ekonomii był formą, która wykształciła się z modelu opartego o mobilizację (command economy), a ściślej mówiąc z grabieży zalegalizowanej następnie jako trybut i dalej przekształconej w podatek. Polegała ona na magazynowaniu w centralnym miejscu nadwyżek produktów rolniczych oraz rzemieślniczych z danego terytorium, które podlegały następnie racjonowaniu i wydawaniu konkretnych towarów według zapotrzebowania (Hafford 2001:26). W ramach gospodarki dochodowej istniała specjalizacja produkcji, bowiem system ten umożliwiał dostarczanie narzędzi ludności zajmującej się uprawą roli oraz produktów żywnościowych rzemieślnikom.
Wzmiankowana powyżej mobilizacja (command, mobilization) jest specyficzną formą ekonomii, mającą miejsce wtedy, kiedy w społeczeństwie następuje kryzys lub konflikt (Hicks 1969:14; Carney 1973:78-84). Jest ponadto stanem krótkotrwałym. Pod presją zewnętrzną osoba lub wyodrębniona grupa w ramach danej społeczności, mogła osiągnąć rodzaj prestiżu i autorytetu pozwalający na sterowanie gospodarką i/lub przekierowanie części lub całości produkcji oraz sposobu przydzielania dóbr tak, by osiągnąć zamierzony cel (np. trybut).
Zdaniem M. Sahlinsa (1972:209) system gospodarki oparty na redystrybucji (revenue, redistribution) rozwinął się z modelu wymiany dwustronnej, w którym nastąpiło rozwarstwienie społeczne, co spowodowało, że osoby spokrewnione ze sobą w ramach danej grupy zaczęły nadzorować wymianę i działalność ekonomiczną (Ryc. 2, b). W efekcie kontroli przez specjalnie powołanych do tego celu urzędników oraz/lub grupy polityczne wzmiankowana forma gospodarki przekształciła się w redystrybucję. Istnienie biurokracji jest więc podstawowym elementem odróżniającym wymianę dwustronną od redystrybucji,
ponadto struktura organizacyjna nie jest już powszechna (komunalna), a ograniczona do klasy rządzącej. Nie oznacza to bynajmniej, iż w ramach systemu dystrybucyjnego wymiana dóbr oparta na prawie zwyczajowym nie istnieje (Hafford 2001:27).
M. Shalins (1972) podjął również badania nad koncepcją obdarowywania się (gift
exchange). W tej kwestii zauważył on, iż wymiana dwustronna pomiędzy poszczególnymi jej
uczestnikami nie zawsze była zrównoważona (Sahlins 1972:193-195). Doszedł do wniosku, że zależy to od stopnia serdeczności i zażyłości między danymi osobami, od pozycji społecznej oraz od rodzaju wymienianych towarów. Na podstawie swoich obserwacji cytowany badacz wyróżnił trzy formy wymiany dwustronnej (Ryc. 2, a): pozytywną, zrównoważoną (balanced reciprocity) i negatywną (negative reciprocity). Pierwsza ma miejsce kiedy „każdy przedmiot, który zostaje oddany wystarcza” i może być wymieniany na jakikolwiek inny, bez względu na swoją wartość. W drugiej formie wartość wymienianych przedmiotów ma znaczenie i oczekuje się, że dar przesyłany przez osobę (lub grupę społeczną) obdarowaną będzie miał ekwiwalentną wartość do tego, co ta osoba (lub grupa osób) otrzymała. Trzecia forma, czyli wymiana negatywna ma z kolei miejsce wówczas, gdy dar powracający do darczyńcy jest większej wartości niż początkowo wręczony (Sahlins 1972:193-195). Oprócz licznych przykładów etnologicznych również bliskowschodnie dokumenty pisane, zwłaszcza korespondencje królewskie, wskazują na istnienie tego rodzaju wymiany. W badaniach nad wymianą negatywną pod uwagę brany jest dodatkowo kontekst czasowy, odległość oraz status społeczny danej grupy. Może ona ukazywać ponadto różnice w systemie wartości w ramach poszczególnych społeczności, które w dalszej kolejności mogły doprowadzić do rozwoju formy wymiany nastawionej na zysk (Hafford 2001:24).
Na podstawie analiz przedmiotów kultury materialnej (np. z grobów szybowych) oraz źródeł pisanych (np. Homera lub pism dyplomatycznych z Bliskiego Wschodu) widać wyraźnie, iż wymiana darów cały czas była bardzo popularną formą podtrzymywania więzi i sojuszy oraz manifestowania pozycji społecznej. W korespondencji władców zauważono z kolei, że bardzo często obdarowywanie się miało charakter komercyjny, pomimo faktu, iż funkcjonowało w ramach prawa zwyczajowego (czyli gift exchange). W wielu przypadkach w bliskowschodnich pismach dyplomatycznych, zwłaszcza w listach amarnejskich, obok tradycyjnej formuły powitań i pozdrowień oraz opisu przesłanego daru, jest również czytelna informacja, co dana osoba chciała otrzymać w zamian (Alexiou 1961:137, Killen 1985:263). Zasadniczo władcy życzyli sobie metali, również szlachetnych, co więcej często podawali ich oczekiwaną ilość lub wagę. Znane są także przykłady korespondencji „zwrotnej”, w której poszczególni władcy skarżą się na zbyt małą liczbę przesłanych darów.
II. 3. 2. Marksizm i neomarksizm
Ważnym nurtem w ramach omawianej problematyki wymiany handlowej i organizacji społecznej był marksizm, który koncentrował się głównie na produkcji (ekonomii). Miała ona, zdaniem marksistów, zawsze społeczny charakter (Friedman, Rowlands 1977; Harding 1984:24). K. Marks (1959:326) dodatkowo podkreślał, iż „w
świecie antycznym efektem wymiany handlowej oraz rozwoju kapitału kupieckiego była zawsze gospodarka niewolnicza”.
W marksizmie rozwinięta została m.in. koncepcja „sposobów produkcji”, które w swych założeniach nawiązują bezpośrednio do archeologii. K. Marks wyróżnił siedem etapów rozwoju produkcji, odpowiadających kolejnym epokom historycznym. Pod kątem tej pracy najistotniejszy jest tzw. azjatycki system produkcji (Asiatic mode of production) zwany też gospodarką świątynną (miał on wyjaśniać wielkie konstrukcje ziemne charakterystyczne dla Bliskiego i Dalekiego Wschodu, stąd też wzięła się jego nazwa). Koncepcja systemu azjatyckiego dotyczyła społeczeństw o strukturze klasowej, gdzie mała grupa osób (arystokracja teokratyczna) dysponowała nadwyżkami żywności, dzięki którym mogła pozwolić sobie na zlecanie (na zasadzie przymusu) znacznej liczbie ludności wielkich prac budowlanych, jak na przykład budowę Wielkiego Muru Chińskiego, wielkich łaźni indyjskich, zigguratów czy piramid. Dzięki tym nadwyżkom możliwe było oddzielenie pracy na roli od pracy rzemieślniczej oraz wytworzenie się bardziej złożonych podziałów wewnątrzspołecznych (Harding 1984:26).
Znacznie bardziej wyważone i owocne okazały się jednak rozważania francuskich neomarksistów (w ramach nurtu antropologii). Szczególnie istotne są na przykład badania M. Godeliera, który rozwinął pracę K. Maksa i F. Engelsa w perspektywie historycznej. Zdaniem M. Godeliera (1977:99) „rywalizacja w ramach społeczeństwa klasowego jest główną
motywacją wytwarzania nadwyżek i w dalszej perspektywie prowadzi do pośredniego postępu i rozwoju sił produkcji”, nadwyżki te zaś są „konsumowane częściowo przez klasę rządzącą oraz wykorzystywane do osiągnięcia pewnych wspólnych celów”. M. Godelier rozwinął także
koncepcję azjatyckiego systemu produkcji, do którego zaliczył również „monarchię” kreteńsko-mykeńską oraz etruską, królestwa Czarnej Afryki i państwa Ameryki prekolumbijskiej.
Myśli kolejnego francuskiego neomarksisty, C. Meillassoux (1960), także wywarły znaczący wpływ na analizę handlu i wymiany w pradziejach. Cytowany badacz przeanalizował zachowania samowystarczalnych społeczeństw afrykańskich, w których towary cyrkulowały na zasadzie wymiany dwustronnej lub redystrybucji. Jego zdaniem w momencie kontaktu danego społeczeństwa z innym, posiadającym przedmioty, którymi owa grupa nie dysponuje, a jest nimi zainteresowana, dobra te zyskiwały wówczas status elitarny
(Meillassoux 1960:38-67). Następuje w tych grupach także rodzaj ochrony własnego, samowystarczalnego systemu ekonomicznego oraz bazującej na nim organizacji społecznej przed nową grupą ludzką.
Zarówno marksiści jak i neomarksiści w swoich rozważaniach dotyczących gospodarki prahistorycznej, zwanej przez nich prymitywną oraz antyczną podkreślali znaczenie koncepcji pracy oraz jej wartości w ramach organizacji produkcji. Natomiast rozwinięcie się handlu postrzegane było jako zmiana relacji zachodzących pomiędzy producentami i konsumentami, czego konsekwencją była stratyfikacja społeczna oraz wykształcenie się elit (Friedman, Rowlands 1977; Harding 1984:27).
II. 3. 3. Model ekonomiczny
II. 3. 3. 1. Teoria systemu światowego I. Wallersteina
Model zwany teorią systemu światowego wypracowany został w ramach nurtu historii ekonomii, a jej głównym autorem był I. Wallerstein (1974). Podstawą zaproponowanej przez niego koncepcji były interakcje ekonomiczne pomiędzy poszczególnymi społecznościami, które rozwijały się ponad ich granicami kulturowo-terytorialnymi. Istotną kwestią w tym podejściu był podział na tzw. strefy centralne – centra (core) oraz peryferia (periphery), ściśle ze sobą powiązane. Funkcja peryferii polegała na zaopatrywaniu centrów w surowce naturalne i/lub inne towary; centra zaś zajmowały się dystrybucją gotowych wytworów. Konsekwencją tak zarysowanego podziału organizacyjnego poszczególnych obszarów był intensywny rozwój badań nad problematyką społecznego i politycznego rozwoju na tych terenach.
Zdaniem I. Wallersteina (1993:292, 295) system światowy wykształcił się w XVI wieku n.e. i jest nierozerwalnie związany z kapitałem i kapitalizmem. Według cytowanego autora nie można tej koncepcji zastosować dla społeczności antycznych, bowiem nie były one zorganizowane w ten sposób. Na opisanie sytuacji zaistniałej w okresie pomiędzy 10000/8000 p.n.e. do roku 1500 n.e. I. Wallerstein (1984:160-162, 1993:295) zaproponował inne pojęcia, takie jak: mini-systemy (oparte na wymianie), (redystrybucyjne) imperia światowe oraz (kapitalistyczne) gospodarki światowe.
Mini-systemy (mini-systems) opisują gospodarki plemienne o prostym podziale pracy i dotyczą jednolitych wspólnot politycznych (jedna kultura). Z kolei imperia światowe (world-empires) i światowe gospodarki (world-economies) to tzw. systemy-światy, które zawierają wiele różnych kultur. Jednak imperia światowe charakteryzują się jednym centrum politycznym, podczas gdy gospodarki światowe posiadają ich wiele, ponadto zintegrowane są ze sobą przede wszystkim ze względów rynkowych. Warto podkreślić, iż w czasach przednowożytnych gospodarki-światy często stawały się imperiami światowymi, jak na
przykład Imperium Rzymskie.
Pomimo, iż w wielu modelach organizacji społeczno-ekonomicznej, jakie wykształciły się w pradziejach w okresie od 10000/8000 p.n.e. do 1500 n.e., funkcjonowała sieć powiązań międzykulturowych oraz handel dalekosiężny, zdaniem wzmiankowanego autora sam fakt ich istnienia nie składa się na teorię systemu światowego (Wallerstein 1993:295). Aby można było mówić o systemie światowym, oprócz rozwiniętego handlu, powinny zostać spełnione następujące warunki: zachodzić muszą relacje pomiędzy centrum i peryferiami, procesy ekonomiczne powinny cyklicznie rozwijać się i upadać, istotna jest także hegemonia oraz rywalizacja.
II. 3. 3. 2. Teoria systemu światowego w badaniach archeologicznych
Wielu badaczy analizujących problematykę wymiany handlowej oraz jej organizacji w pradziejach, wskazuje na istnienie procesów wyróżnionych przez I. Wallersteina już przed rokiem 1500 n.e. (Champion 1989; Sherratt, Sherratt 1991; Frank, Gills 1993:8, Kristiansen 1994; Hafford 2001:37, Eder 2007:35). Ich zdaniem teorię systemu światowego, zwaną także modelem globalizacyjnym, można z powodzeniem zastosować do opisania kontekstu rozprzestrzeniania się na przykład ceramiki egejskiej na terenie wschodniego Śródziemnomorza. Pomimo wątpliwości I. Wallersteina teoria ta została zaadoptowana przez archeologów z tym jednak zastrzeżeniem, iż słowa „świat” nie należy rozumieć w kontekście globalnym. Bowiem z archeologicznego punktu widzenia „światem” może być centrum z przyległymi do niego peryferiami, dlatego w pradziejach idea ta rozpatrywana jest raczej w kategoriach regionalnych.
Najlepiej funkcjonowanie tego modelu można zaobserwować we wczesnych organizmach państwowych oraz w tzw. imperiach, które rozwinęły się w strefie śródziemnomorskiej w okresie drugiego tysiąclecia p.n.e. W ich przypadku centrum sprawowało pełną kontrolę nad peryferiami (Harding 2000:419). Z kolei w społecznościach o słabiej rozwiniętej strukturze organizacyjnej, bardzo często interakcje pomiędzy centrum i peryferiami nie podlegały żadnej kontroli politycznej. Dodatkowo warto podkreślić, iż zarówno w społecznościach bardziej, jak i słabiej rozwiniętych, relacje pomiędzy centrum i peryferiami były z reguły asymetryczne (Eder 2007:36).
Model centrum-peryferia (core-periphery model) przyjmuje się jako podstawową formę organizacji polityczno-społecznej w epoce brązu. Tworzył on rodzaj hierarchii struktur od lokalnych i regionalnych do interregionalnych (Harding 2000:21). Był ponadto integralną częścią dalekosiężnej sieci wymiany, jaka wykształciła się pomiędzy społecznościami strefy śródziemnomorskiej, Europy środkowej i Skandynawii (Kristiansen 1998; Ryc. 3).
Ryc. 3. Model centrum-peryferia. Za: A. Harding 2000:415.
Szczególne znacznie dla dalszego rozwoju organizacji i struktur społeczno-ekonomicznych kontynentu europejskiego miało wykształcenie się w XVII wieku p.n.e. handlu dalekosiężnego, łączącego tereny nadbałtyckie ze światem śródziemnomorskim (w starszej literaturze funkcjonującego pod nazwą „szlak bursztynowy”). Miał on, zdaniem J. Schneider (1977:21-23), kluczowe znaczenie dla terytoriów marginalnych, wpłynął bowiem pozytywnie na ich rozwój. Obszary marginalne zaś były istotnym czynnikiem dalszych przekształceń w korzystnie położonych peryferiach (pod względem geograficznym, mineralogicznym/złóż metali), a następnie w centrach. Wymiana bursztynu jest bardzo dobrym przykładem obrazującym te procesy, ponieważ w pierwszym okresie był to surowiec popularny jedynie wśród elit Europy kontynentalnej (czyli w strefie marginalnej), później dotarł aż do Grecji (peryferia/centra), a następnie do Egiptu i Syro-Palestyny (centra) (Bass 1986:286; Harding 2000:420).
Należy jednak podkreślić pewne niebezpieczeństwo wynikające z bezkrytycznego przyjęcia modelu core-periphery. Otóż bardzo często badacze posługujący się tą koncepcją skłaniają się do przypisywania „aktywnej” roli „cywilizacjom”, natomiast ludność zamieszkującą peryferia, uważaną za słabiej rozwiniętą, traktują jako „biernych” dostarczycieli metalu i innych surowców (Dietler 1998; Stein 1998; Maran 2007:18). Pomimo
wspomnianych już asymetrycznych relacji zachodzących na linii centrum-peryferia, nie ulega kwestii, iż są one od siebie zależne i, że ani peryferia nie mogą funkcjonować bez centrum ani centrum nie obejdzie się bez peryferii (Eder 2007:36).
Jednym z badaczy systemu światowego był A. G. Frank (historyk ekonomii), który w 1990 roku dla opisania modelu centrum-peryferie w pradziejach stworzył termin funkcjonujący w literaturze pod nazwą 5000-year old World System. Zdaniem autora (Frank 1990; Frank, Gills 1993) szczególne jego apogeum przypadało na połowę drugiego tysiąclecia