Rozdział II . Wiedza techniczna zmaterializowana w wynalazkach
2.5. Ciężar rynkowy wynalazku – innowacje przełomowe
Wynalazki można definiować przez pryzmat pojęcia innowacji w ściśle określonym kontekście, a mianowicie poprzez siłę odziaływania na rynek. Wprowadzenie produktów, usług lub technologii stanowiących absolutną nowość, przełom w danej branży czy ga-łęzi oznacza bowiem, że na rynku pojawiły się innowacje o bardzo radykalnym, przeło-mowym wręcz charakterze. Zdaniem Z. Pietrasińskiego stają się one „motorem postępu technicznego, czyli wprowadzania zmian podnoszących bezpieczeństwo i wydajność
423 M. Staszków, op. cit., s. 50. 424Ibidem, s. 53.
pracy i wprowadzane z korzyścią dla ludzi, nie szkodzą środowisku naturalnemu426. Tego typu innowacje określane są przez K. Szatkowskiego jako pierwotne lub podsta-wowe, a ich podstawą jest oryginalność i proces twórczy427. Jego zdaniem, ponieważ nie mają one swojego pierwowzoru na rynku, stają się przyczynkiem przełomu techno-logiczno-organizacyjnego oraz istotnych przeobrażeń społeczno-gospodarczych428. Według określenia Ch. Kima, oznaczają one stworzenie nowej wartości nie tylko dla nabywców ale również dla własnej firmy, a tym samym otwarcie nowej, wolnej prze-strzeni rynkowej429. Wprowadzanie innowacji przełomowych nie jest charakterystycz-ne jedynie dla współczescharakterystycz-nej gospodarki, dokonywało się bowiem na przestrzeni dziejów. Nie jest to jednak proces łatwy, a ze względu na radykalizm i kreowanie nowej wiedzy, dla wdrożenia innowacji przełomowych najistotniejszą barierą jest przede wszystkim bariera kompetencyjna.
Pojęcie innowacji radykalnych w nowoczesnej, zmodyfikowanej postaci zostało wprowadzone do literatury przez C. M. Christensena, który w swojej publikacji
Przeło-mowe innowacje, określa je mianem distruptive technologies – technologii
przerywają-cych tok rozwoju430. Nie chodzi tu zatem o koncentrację na „nowości” danego rozwiąza-nia, a raczej na skutkach, jakie dla rynku wywołuje jego wdrożenie, na doprowadzeniu do sytuacji, w której istniejące produkty staną się przestarzałe431. W analogiczny sposób definiuje je R. Luecke pisząc, iż innowacje radykalne (przełomowe) oznaczają odejście od znanych wcześniej technologii czy metod, wprowadzają bowiem rozwiązania, które przerywają ciągłość procesu modyfikacji lub naśladownictwa innowacji już na rynku obecnych432. Idąc tym tokiem, J. Penc określa zmiany radykalne jako te, „które wywo-łują głębokie przekształcenia w ramach danej organizacji, bądź na rynku i wnoszą za-sadnicze zmiany do układu sił konkurencyjnych w branży. […] Łamią dotychczasową strukturę organizacji, aby była ona zdolna odpowiedzieć na nowe żądania otoczenia, bądź potrzeby wewnętrzne, dla zaspokojenia których stopniowe dostosowanie jest nie-wystarczające”433. J. Kowalczyk definiuje innowacje przełomowe w sposób pośredni, wychodząc od ogólnego rozumienia innowacji jako takich, jako rozwiązanie odnoszące
426Z. Pietrasiński, Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, PWN, Warszawa 1971, s. 5.
427K. Szatkowski, Istota i rodzaje…, s. 32.
428Ibidem, s. 34.
429K. W. Chan, Strategia błękitnego oceanu. Jak stworzyć wolną przestrzeń rynkową i sprawić, by
konkurencja stała się nieistotna, MT Biznes, Warszawa 2005.
430C.H. Christensen, Przełomowe innowacje, PWN, Warszawa 2010.
431Podręcznik Oslo, s. 62.
432R. Luecke, Zarządzanie kreatywnością i innowacją, MT Biznes sp. z o.o., Konstancin Jeziorna
2005.
433J. Penc, Innowacje i zmiany w firmie. Transformacja i sterowanie rozwojem przedsiębiorstwa,
się do tzw. wysokiej technologii (zmiany technicznej lub technologicznej)434. Istoty in-nowacji przełomowych dowodzić można z definicji A.J. Hartmana. Choć sam autor, opisując termin innowacja, nie eksponuje wprost kwestii jej radykalności, jednak uży-wając określenia „nowe” i „istotne”, wskazuje tym samym na ich przełomowość. W rze-czywistości określenie innowacji jako wdrożenia nowych lub istotnie ulepszonych pro-duktów i procesów na rynek pokrywa się ze zwyczajowym rozumieniem pojęcia wynalazku435. Podobne wnioski można wysnuć ze sposobu definiowania innowacji przez E. Hagena – jako uruchomienia produkcji opartej na nowatorskich pomysłach, znacząco udoskonalonych w porównaniu do wykorzystywanych poprzednio. U E. Hagena daje się zauważyć silny związek pomiędzy przełomowością nowych rozwiązań a procesem po-zyskiwania i wykorzystania wiedzy. Jego zdaniem proces kreowania innowacji przeło-mowych sprowadza się do dwóch etapów:
a) pozyskania wiedzy niezbędnej do przyszłego wzrostu podaży dóbr i usług, b) praktycznej eksploatacji pozyskanej wiedzy przez jej wdrożenie do procesu
produkcji436.
D.R. Lehmann i R.S. Winer przyjmują, że do innowacji radykalnych można za-kwalifikować te dobra i usługi, które spełniające następujące warunki:
a) poszerzają dostępną dotychczas kategorię; b) konkurują pomiędzy sobą;
c) przez odbiorcę postrzegane są przez pryzmat nowości; d) zmuszają użytkownika do dokształcania się;
e) dotyczą zarówno kwestii związanych z kanałami dystrybucji i odpowiedzialno-ści organizacyjnej, jak i tych, które stanowią możliwy potencjał dla tworzenia nowej infrastruktury oraz produktów i usług względem niej komplementarnych437. Z kolei zdaniem K. B. Dahlina i D. M. Behrenesa innowacje przełomowe to takie, które realizują poniższe założenia:
a) są nowatorskie; b) są unikatowe;
c) mają charakter ściśle techniczny;
d) wywierają znaczący wpływ na przyszłe technologie, wyznaczając kierunek ich dalszej modyfikacji i prowokując działalność imitacyjną438.
434J. Kowalczyk, Zarządzanie organizacją turystyczną, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 43.
435A. Harman, The International Computer Industry. Innovation and Comparative Advantage, Harvard
University Press, Cambridge Mass 1971, s. 151-169.
436 W. Janasz, K. Kozioł, Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 13.
437 D. R. Lehmann, R. S. Winer, Product Management, McGraw Hill, wyd. 4, 2004.
438 K. B. Dahli, D. M. Behrens, When is An Invention Really Radical? Defining and Measuring
Wydaje się, że właśnie innowacje przełomowe ma na myśli P.R. Whitfield, który podobnie jak wyżej wymienieni autorzy, odwołując się do aspektu nowości, stwierdza, iż innowacje tego rodzaju powstają jako efekt ciągu skomplikowanych działań polegają-cych na rozwiązywaniu problemów, w efekcie których powstaje kompleksowa i całko-wicie opracowana nowość439.
Jak wcześniej wspomniano, innowacje przełomowe identyfikowane są często z pojęciem wynalazku. Takie podejście odnaleźć można w definicji S. Kuznetsa, który odnosząc się do pojęcia innowacji, przyjmował, iż stanowi ją pierwsze bądź ponowne zastosowanie starej lub nowej wiedzy do procesu produkcji, prowadzące do pojawienia się i wdrożenia wynalazku440. Podobne wnioski wynikają z definicji innowacji zapropo-nowanej przez A. Pomykalskiego – w jego ujęciu innowacja jest procesem obejmującym aktywność polegającą na tworzeniu pomysłu, przetwarzaniu go w konkretne rozwiąza-nie, czyli wynalazek, a następnie komercjalizacji nowego lub ulepszonego produktu, procesu czy też usługi441.
I. Świeczewska, uwzględniając oryginalność zmian, definiuje innowacje przeło-mowe (pionierskie) jako efekt twórczych rozwiązań, opierających się na nowej wiedzy, zastosowane w gospodarce po raz pierwszy i odgrywające istotną rolę w jej rozwoju, które „wywołują rewolucje technologiczne, torują główne szlaki cywilizacji technicznej, powodują przełomowe zmiany w przedsiębiorstwie, powodują zasadnicze zmiany na rynku w popycie i/lub podaży”442. Następnie, tym razem biorąc pod uwagę siłę ich od-działywania na rozwój gospodarczy, dzieli innowacje na usprawniające i radykalne, te drugie poddając dodatkowej klasyfikacji, przedstawionej poniżej:
a) innowacje radykalne – są one efektem skokowych zmian, kreują nowe produk-ty, modyfikują znacząco procesy produkcji, mogą stymulować powstanie nowych gałęzi przemysłu;
b) innowacje tworzące system technologiczny – stanowią kompilację innowacji radykalnych i aktywności organizacyjnej;
c) innowacje prowadzące do rewolucji technologicznych – stanowią kompilację innowacji radykalnych i innowacji tworzących system technologiczny443. Istotne jest, że zarówno rozwój, jak i dyfuzja innowacji przełomowych warunko-wane są ich społeczną i rynkową wartością. Co istotne, dyfuzja innowacji przełomowych
439 P. R. Whitfield, Innowacje w przemyśle, [za:] W. Janasz, K. Kozioł, op. cit., s. 14.
440S. Kuznets, Six Lectures on Economic Growth, Free Press, Chicago 1959, s. 30, http://www.e-bwn.
com/publikacje/Innowacyjnosc_si%C4%99_oplaca.pdf [25.06.2018].
441A. Pomykalski, Zarządzanie innowacjami, PWN, Warszawa 2001, s. 174.
442I. Świeczewska, op. cit., s. 32.
z reguły przebiega znacznie wolniej od dyfuzji innowacji naśladowczych i trwa około 15-20 lat444.
Obligatoryjnym substratem innowacji przełomowych jest tzw. wyobrażenie twór-cze, które poprzez kształtowanie triady poznanie – prognozowanie – planowanie umoż-liwia „znajdywanie problemów, stawianie pytań, rozumowanie, stawianie oraz spraw-dzanie hipotez i poznawanie komunikatowe”445. W dłuższej perspektywie wyrazem radykalności wyobrażeń twórczych jest fakt, że prowadzą one do istotnych modyfikacji w funkcjonujących systemach technologicznych, społecznych i gospodarczych446. J. Schum-peter uznał, że przełomowość innowacji wynika z ich dążenia do radykalnych, destruk-cyjnych przewrotów, często gwałtownych zmian i przewartościowania sposobu postrze-gania czy stosowania dotychczasowych rozwiązań. O ile zatem rola innowacji tzw. przyrostowych polega na nieustannym napędzaniu procesu zachodzących na rynku zmian, o tyle innowacje przełomowe wytrącają gospodarkę z utartych kolein. „Podejście zaproponowane przez Schumpetera kładzie nacisk przede wszystkim na innowacje jako eksperymenty rynkowe i duże, szeroko zakrojone zmiany, które w sposób fundamental-ny zmieniają strukturę całych sektorów i rynków”447.
Jednak „ciężar” innowacji ma wpływ nie tylko na odmienne implikacje dla pro-cesu gospodarczego, ale również potencjalną zdolność ich wykorzystania. Z badań prowadzonych przez P. Aghiona i P. Howitta wynika, że dla gospodarek bliskich grani-cy technologicznej największe znaczenie mają innowacje przełomowe, podczas gdy dla tych znacznie poniżej tej granicy możliwe do przeprowadzenia są prawie wyłącznie innowacje naśladowcze448. W literaturze przedmiotu zwraca się również uwagę, że cha-rakter wdrażanych innowacji powiązany jest ze źródłami informacji, które z kolei zależ-ne są od specyfiki przedsiębiorstwa oraz otoczenia, w jakim ono działa449. Wyniki pro-wadzonych w tym obszarze badań pokazują, że przedsiębiorstwo funkcjonujące w stabilnym środowisku koncentruje się raczej na modyfikacji istniejących rozwiązań, a bodźce dla ich opracowywania mają charakter popytowy (sygnały ze strony klientów, kontrahentów, dostawców). Odwrotnie wygląda strategia, często wymuszona, przedsię-biorstwa działającego w warunkach wysokiej niepewności. Dla niego priorytetem będzie szybkie i w miarę systematyczne wdrażanie nowych rozwiązań, opracowywanie nowych
444M. Brzeziński (red.), Zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi, Difin, Warszawa
2001, s. 105.
445 S. Stachak, op. cit., s. 17.
446 W. Janasz K. Kozioł, op. cit., passim. 447 Podręcznik Oslo, s. 33.
448 P. Aghion, P. Howitt, Endogenous Growth Theory, [za:] S. Kubielas, op. cit., s. 236.
449 M. Dierkes, Visions, Technology, and Organizational Knowledge: An Analysis of the Interplay
be-tween Enabling Factors and Triggers of Knowledge Generation, [w:] J. de la Mothe, D. Foray (red.),
produktów i usług czy zdecydowana ekspansja na nowe rynki. Wymaga to oczywiście silnej interakcji ze zróżnicowanymi źródłami wiedzy i wytworzenia sieci powiązań z rynkiem zarówno kapitałowym w tradycyjnym znaczeniu, jak i intelektualnym dys-ponującym niezbędnym potencjałem ludzkim o określnej kreatywności450. Charakter innowacji powiązany jest również ze specyfiką regionalną i sektorową, innowacje rady-kalne wiodą prym przede wszystkich w sektorze tzw. wysokich technologii, których siłą napędową są prace badawczo-rozwojowe451.
Jako kryterium radykalności innowacji wykorzystywany bywa również (choć jest kwestionowany) zakres tzw. poziomu nowości. W podstawowym założeniu innowacją jest każda zmiana nowa dla danej firmy, nawet jeśli inne już ją zastosowały. Jeśli jednak pojęcie nowości poddane zostanie klasyfikacji na „nowość dla rynku” i „nowość w ska-li światowej”, to o innowacjach radykalnych mówi się przede wszystkim w tym drugim przypadku. Wprowadzające je przedsiębiorstwa zyskują miano pionierów innowacji (adopters) lub liderów innowacji (leaders), a podążające za nimi firmy nazywane są zaledwie naśladowcami (followers). Siła oddziaływania nowości na rynek jest podstawą klasyfikacji zaproponowanej przez J. Altkorna. Rozróżnił on dwa typy innowacji pro-duktowych:
a) absolutne (oryginalne) – nowe w skali światowej,
b) wtórne – nowe na danym rynku, ale powszechne na innych452.
W polskiej literaturze klasyfikację innowacji pod względem stopnia ich radykali-zacji zaproponowali J. Gawlik i A. Adamczyk. Podzielili oni innowacje na trzy kategorie:
a) transformacyjne, b) rzeczywiste, c) przyrostowe453.
Radykalizm jest charakterystyczny jedynie dla dwóch pierwszych kategorii, przy czym w pierwszej występuje w największym nasileniu. Innowacje transformacyjne ce-chuje silne oddziaływanie ekonomiczne, stanowią one inspirację dla nowych rozwiązań, często prowadzą do likwidacji zastanych schematów myślowych, organizacyjnych, są nacechowane pierwiastkiem twórczym o realnej sile oddziaływania na gospodarkę. Mogą prowadzić do pokonania konkurencji i stworzenia nowych rynków, „pobudzają kreatyw-ność nowych pokoleń twórców”454. Niezbędna w ich tworzeniu kreatywność oznacza umiejętność oryginalnego łączenia pozornie niepowiązanych faktów, które prowadzą do pojawienia się nowego pomysłu, a w konsekwencji także nowego produktu. Innowacje
450 Podręcznik Oslo, s. 81. 451 Ibidem, s. 41.
452 J. Altkorn, Podstawy marketingu, PWE, Kraków 1997. 453 J. Gawlik, A. Adamczyk, op. cit., s. 1.
rzeczywiste, choć również mocno dostrzegalne, zmieniają dotychczasowy porządek z mniejszym „impetem” niż innowacje transformacyjne. Poszerzają dostępną wiedzę, zdolności organizacyjne, prowadzą do pojawiania się nowych rozwiązań technicznych i technologicznych, dóbr i usług. Stanowią impuls do pojawiania się kolejnych innowacji455. Natomiast innowacje przyrostowe modyfikują zastany porządek, mogą być wprowadza-ne przez szeregowych pracowników456. Ich istotę doskonale oddaje podejście M.E. Porte-ra, który stwierdził, że innowacje (domyślnie – przyrostowe) stanowią ulepszenia tech-nologiczne i usprawnianie procesów oraz sposobu wytwarzania dóbr, przy czym zmiany odnoszą się nie tylko do produktów, ale również kanałów dystrybucji czy strategii zarzą-dzania457. Równie szeroko innowacje naśladowcze traktuje Ph. Kotler, określając je jako dowolną zmianę ocenianą przez społeczeństwo jako nową, dotychczas nie funkcjonującą458. Z kolei według S. Kasprzyka są to zmiany odnoszące się do zaspokojenia potrzeb powią-zanych ze zróżnicowanymi aspektami działalności i natury ludzkiej459.
Jednym z kryteriów wyróżnienia innowacji przełomowych jest także stopień oryginalności, przesądzający o tym, że są zaliczane do tzw. innowacji kreatywnych. Stanowią one samodzielny wytwór o doniosłym znaczeniu460. O ile zatem innowacje naśladowcze podążają utartymi szlakami, o tyle kreatywne są „określane jako zdoby-wanie tzw. ziemi nieznanej, torozdoby-wanie głównych szlaków cywilizacji technicznej oraz wciskanie się w luki rozwoju, czyli opanowywanie dziedzin nieodkrytych”461. W litera-turze przedmiotu ten typ innowacji określany jest zamiennie także mianem podstawowych (stanowią bowiem podstawę zmian technologicznych, organizacyjnych oraz gospodarczych i społecznych) oraz rewolucyjnych (pod względem zakresu oddziaływania)462.