Materializacja wiedzy technicznej w wynalazkach

Wiedza techniczna może zostać zmaterializowana w postaci wynalazku. W lite-raturze przedmiotu nie znajdziemy obecnie jednobrzmiącej, legalnej definicji pojęcia wynalazku, choć pojawiała się ona w poprzednio obowiązujących regulacjach. Ustawo-dawcy, nie wyjaśniając tego pojęcia, ograniczają się jedynie do sformułowania przesłanek, jakie muszą być spełnione, by wynalazek mógł uzyskać ochronę. Jednak próby defini-cyjne w tym zakresie były i nadal są podejmowane. Przykładowo F. von Hayek nie od-nosił się do pojęcia wynalazku wprost, podając jego rozumienie, lecz poprzez określenie

przypisanych mu cech: techniczności, pojawiania się w sposób spontaniczny i nieprze-widywalny oraz eliminacji użyteczności dotychczas wykorzystywanych rozwiązań393. A. Ponikło i J. Gutowski piszą o wynalazku, że jest to „celowe, zawierające myśl twórczą i zupełne rozwiązanie zagadnienia technicznego”, podobnie jak S. Grzybowski i A. Kopff, którzy określają go jako „twórcze i zupełne rozwiązanie pewnego zagadnienia technicz-nego, nadające się do zastosowania w produkcji”394. Według F. Betza wynalazek polega na zrozumieniu lub znalezieniu czegoś innego, przy czym jest on zaledwie „etapem początkowym zmian techniki i etapem niezbędnym do wdrożenia nowego rozwiązania”395. Próby zdefiniowania pojęcia wynalazku odnaleźć można także w publikacjach L. Ben-dera, który określa go jako „coś co zostało wymyślone i skonstruowane, w przeciwieństwie do odkrycia czegoś, co już istniało, lecz nie było znane”396. Z kolei D. Begg definiuje wynalazek w sposób niezwykle szeroki, enigmatyczny, prowokujący do poszukiwania zróżnicowanych jego aspektów, jako odkrycie nowej, bardziej zaawansowanej wiedzy397.

J. Szczotka przyjmuje, że są nim nowe „intelektualne rozwiązania techniczne, zastoso-wane przez przedsiębiorcę, pozwalające prowadzić działalność gospodarczą w sposób wydajniejszy od konkurentów, tj. oferować produkty (towary i usługi) atrakcyjniejsze dla odbiorców – tańsze, zróżnicowane asortymentowo, nowe lub ulepszone jakościowo, bardziej funkcjonalne, dostosowane do ich zmieniających się potrzeb”398. W ten sposób wskazuje jego elementarne składowe:

a) substratem jest rozwiązanie techniczne, b) jest ono wynikiem wysiłku intelektualnego,

c) posiada walor praktyczny – nadaje się do wykorzystania,

d) umożliwia wyprzedzenie konkurencji oferując na rynku dobro pożądane ze strony jego odbiorców399.

W literaturze przedmiotu wskazuje się często, że wynalazek to innowacyjne roz-wiązanie techniczne, które musi dotyczyć technicznego problemu, zawierać określony wkład techniczny, rozwiązywać taki techniczny problem i posiadać cechy techniczne, dzięki którym istota podlegająca ochronie może być zdefiniowana w zastrzeżeniu400. W takim ujęciu, pod pojęciem wkładu technicznego rozumie się najczęściej poprawę

393F. A. von Hayek: Postęp techniczny a nadmierna zdolność wytwórcza…, passim.

394A. Ponikło, J. Gutowski, Polskie prawo patentowe. Komentarz, PWN, Warszawa 1935; S.

Grzy-bowski, A. Kopff, Umowy licencyjne. Postać prawna i treść, „Studia Prawnicze”, nr 3, 1969.

395 K. Szatkowski, Istota i rodzaje…, s. 22.

396 A. Szewc, G. Jyż, Prawo własności przemysłowej, C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 2. 397 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2003, s. 555.

398 J. Szczotka, T. Demendecki, Własność intelektualna niedoceniane aktywa przedsiębiorcy. Jak

chro-nić i jak korzystać z ochrony?, Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego „OIC

Poland”, Lublin 2009. 399 Ibidem.

stanu wiedzy w dziedzinie techniki, dokonującą się poprzez zgłoszenie takiego rozwią-zania, którego właściwości odbiegają od zastanego stanu techniki. Podobne wnioski wysnuć można z definicji innowacji podanej przez S. Kasprzyka, który opisuje ją jako nowy, nieznany dotychczas sposób zaspokojenie nowych potrzeb. Choć używa on poję-cia „innowacja”, treść definicji wskazuje na jej wąską interpretację, innowacja występu-je tu jako synonim wynalazku, przy czym nowość traktowana występu-jest jako absolutna (roz-wiązania techniczne nieznane dotychczas nikomu nigdzie na świecie) lub względna (rozwiązania techniczne nieznane danemu systemowi społecznemu czy gospodarczemu)401.

M. Staszków zauważa, że wynalazki są niczym innym jak produktami twórczości wynalazczej402. Autor ten przytacza jednocześnie definicje wynalazku pojawiające się w niemieckiej doktrynie patentowej przełomu XIX i XX w. Znalazły się wśród nich następujące sformułowania403:

– „Wynalazek jest to odkrycie nieznanego dotąd faktu, że przez konkretne tech-niczne działanie na istniejący w przyrodzie materiał osiągnie się powtarzalny wynik”;

– „Wynalazek jest to szczególnego rodzaju produkt umysłu ludzkiego, opierający się na nowej kombinacji sił przyrody dla osiągnięcia określonego rezultatu”; – „Wynalazkiem jest osiągnięty w wyniku wykorzystania sił przyrody efekt

techniczny, który oznacza istotny postęp w stosunku do dotychczasowego sta-nu techniki”;

– „Wynalazkiem jest kombinacja sił przyrody w celu osiągnięcia określonego rezultatu nadającego się do zastosowania technicznego i przemysłowego”. Na gruncie piśmiennictwa japońskiego odnaleźć można określenie wynalazku mianem „tworu myśli technicznej wyższego rodzaju przy wykorzystaniu praw natury”404. W przepisach prawa radzieckiego z 1959 r. przyjęto, że za wynalazek „uważa się nowe w swej istocie, przynoszące dodatni wynik, rozwiązanie zagadnienia technicznego w do-wolnej dziedzinie gospodarki narodowej, kultury ochrony zdrowia lub obrony kraju”405. Takie też brzmienie przyjęto na gruncie ustawodawstwa patentowego Czechosłowacji i Bułgarii. W ramach zacieśniania współpracy pomiędzy krajami członkowskimi RWPG przyjęto wspólną wykładnię dwóch kompatybilnych pojęć – „wynalazek” i „postęp tech-niczny”. Za wynalazek uznano zgodnie „nowe rozwiązanie techniczne określonego pro-blemu, które odznacza się postępem w stosunku do znanego stanu technicznego”, natomiast

401 S. Kasprzyk, Innowacje, od koncepcji do produkcji, IW CRZZ, Warszawa 1980. 402 M. Staszków, op. cit., s. 41.

403 Ibidem, s. 42.

404 M. Zajączkowski, Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Economicus, Szczecin 2003, s. 73.

o postępie technicznym można mówić wówczas, gdy „przedmiot zgłoszenia zawiera w stosunku do aktualnego stanu techniki elementy przyczyniające się do zaspokojenia potrzeb, które dotąd nie były zaspokajane lub zaspokajają te potrzeby w wyższym niż dotąd stopniu”406. W ślad za takim sformułowaniem, poszły kolejne rozwiązania przyjęte na gruncie ustawodawstwa rumuńskiego (1967 r.) i bułgarskiego (1968 r.). Zmodyfikowa-ną wersję definicji wynalazku przyjęto natomiast na Węgrzech, uznając, iż wynalazkiem posiadającym zdolność patentową jest „każde nowe rozwiązanie, reprezentujące postęp, mające charakter techniczny i nadające się do zastosowania w praktyce”407.

Przełomowe znaczenie w aspekcie definicyjnym miało uchwalenie w 1963 r. kon-wencji „w sprawie ujednolicenia niektórych pojęć prawa patentowego”, zwanej konwen-cją strasburską, której rozwiązania zostały przyjęte przez poszczególne ustawodawstwa krajowe. Znalazł się w niej zapis, że wynalazek powinien posiadać charakter przemy-słowy, być nowy i wykazywać cechy twórczości wynalazczej, co oznacza, że nie może on wynikać w sposób oczywisty ze stanu techniki408. Konsekwencje powyższego roz-wiązania były daleko idące, ponieważ definiowanie wynalazku poprzez przesłanki niezbędne do jego opatentowania stało się powszechnie przyjętą na gruncie prawnym praktyką. Jej potwierdzenie odnaleźć można choćby w orzeczeniu polskiego Sądu Ad-ministracyjnego z 2002 roku, w którym stwierdzono, że: „Wynalazkiem jest rozwiązanie problemu przy posłużeniu się zdatnymi do opanowania siłami przyrody dla osiągnięcia przyczynowo przewidywalnego rezultatu, leżącego poza sferą intelektualnego oddzia-ływania człowieka. Technika jest sferą działalności człowieka, której bazą teoretyczną są stosowane nauki przyrodnicze wymagające weryfikacji eksperymentalnej. Poza sferą techniki pozostają obszary działalności ludzkiej, których bazą teoretyczną są takie nauki jak matematyka, lingwistyka, programowanie wymagające wyłącznie weryfikacji lo-gicznej. Dla oceny rozwiązania należy rozłożyć je na elementy składowe, wśród których są zarówno elementy techniczne, jak i nietechniczne. Rozwiązanie jest patentowalnym wynalazkiem, o ile w obszarze technicznym jest przynajmniej jeden nowy nieoczywisty element. Jeśli wkład wynalazczy leży wyłącznie w obszarze nietechnicznym, rozwiąza-nie należy uznać za rozwiąza-niepatentowalne”409.

Silnie akcentowanie wymogu techniczności wynalazku odnaleźć można w pracach H. Altszullera i innych naukowców oraz praktyków wykorzystujących tzw. inwentykę (TRIZ – Теория решения изобретательских задач) jako jedną z metod wynalazczych410. Określają oni wynalazek jako całkowite lub częściowe przezwyciężenie napotkanej

406 Ibidem, s. 45. 407 Ibidem, s. 46. 408Ibidem.

409A. Pyrża (red.), op. cit., s. 32.

sprzeczności technologicznej. Techniczność wynalazku wywołuje określone konsekwen-cje, zdarza się bowiem, że próby poprawy określonego parametru urządzenia negatyw-nie wpływają na inną jego właściwość, prowadząc do powstania sprzeczności technolo-gicznej. Ponieważ wprowadzenie udoskonalenia generuje przyszłe problemy techniczne, dlatego konieczne jest znalezienie oryginalnego, uniwersalnego rozwiązania, które po-może ową sprzeczność rozwiązać411. Rozwiązaniem eliminującym wspomniany problem inercji miało być opracowanie specjalnego algorytmu wynalazku. Stosowany w sposób systematyczny miał zastąpić dotychczas stosowaną metodę prób i błędów – kosztowną i odciągającą uwagę wynalazcy od właściwych badań412.

Niewątpliwie zatem wspólnym mianownikiem łączącym zarówno historyczne, jak i współczesne definicje wynalazku jest zastrzeżenie jego techniczności. Oznacza to, że wynalazek jest metodą oddziaływania na materię ożywioną lub nieożywioną w celu zaspokojenia praktycznych i bardzo zróżnicowanych potrzeb człowieka. W konsekwen-cji wyróżnia się następujące rodzaje wynalazków: sposoby, produkty, rozwiązania kon-strukcyjne, co dodatkowo komplikuje zabiegi definicyjne.

Warto zwrócić uwagę, że w piśmiennictwie napotkać można często utożsamianie wynalazku z innowacją, przykładowo pojawia się stwierdzenie, że wynalazek to inno-wacja o doniosłym znaczeniu413. Czasem, jak u K. Szatkowskiego, termin innowacja używany jest jako synonim wdrożonego do praktyki wynalazku414. Autor ten wymienia różne scenariusze rozwoju wynalazku:

a) wynalazek – wdrożenie – innowacja – dyfuzja innowacji, b) wynalazek – wdrożenie – innowacja,

c) wynalazek – wdrożenie, d) wynalazek415.

Również W. Nasierowski definiuje wynalazek, zestawiając go z pojęciem innowa-cji pisząc, że „Innowacja to pierwsze praktyczne wykorzystanie wynalazku […] zaś wynalazek to […] zrozumienie czegoś nowego, znalezienie rozwiązania, które nie było znane lub aplikacji, która nie była stosowana. Może być to idea nowego produktu, pro-cesu lub usługi”416. Oprócz innowacji radykalnych na rynku znacznie częściej pojawiają się jednak tzw. innowacje naśladowcze, przez J. Schumpetera określane mianem imitacji. Ten typ innowacji, jako modyfikacja rozwiązań już funkcjonujących w praktyce gospo-darczej, nie ma jednak nic wspólnego z radykalizmem przypisanym wynalazkom.

411K. Klincewicz, M. Żemigała, M. Mijal, Bibliometria w zarządzaniu technologiami i badaniami

na-ukowymi, Bibliometria, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2012, s. 118.

412 Ibidem.

413 M. Niklewicz-Pijaczyńska, M. Wachowska, Wiedza-Kapitał ludzki-Innowacje…, s. 90. 414 K. Szatkowski, Istota i rodzaje…, s. 23.

415 Ibidem.

Należy zatem przyjąć, że pojęcie innowacji ma znacznie szerszy zakres, zawierający w swym obszarze nie tylko wynalazki, ale również te wszystkie rozwiązania, które stanowią jedynie udoskonalenie czy rozwinięcie już funkcjonującego pomysłu417. K. Szat-kowski określa je mianem innowacji poszerzających skalę i zakres wykorzystywania innowacji kreatywnych (przełomowych)418. O ile zatem innowacją może być każda, nawet drobna zmiana w produkcie, metodzie, organizacji, o tyle wynalazek oznacza w rzeczywistości tylko i wyłącznie nowość, zmiany stricte techniczne. Innowacja może jednak dotyczyć przekształcenia wynalazku w określony proces lub produkt nadający się do wprowadzenia na rynek. K. Szatkowski, określając wynalazki mianem innowacji technicznych, zwraca przy tym uwagę, że cechuje je obecnie wysoki stopień wykorzy-stania osiągnięć najnowszej techniki oraz znaczny stopień rozproszenia prac badawczo--rozwojowych419. Łącząc oba pojęcia wspólnym mianownikiem, można zatem za S. Go-mułką przyjąć, że wynalazek jest to nowy produkt lub proces, który przechodzi przez wiele faz, od prototypu do zastosowania komercyjnego, stając się ostatecznie innowacją. Na etapie rozwoju, pośredniczącym pomiędzy wynalazkiem a innowacją powstają szcze-gółowe plany, szkice, specyfikacje, eksperymentalne zakłady produkcyjne420.

Z istoty wynalazku jako technicznego rozwiązania dowolnego problemu wynika-ją określone implikacje. Musi on bowiem nie tylko stanowić efekt wysiłku intelektual-nego twórcy (rozwiązanie w rozumieniu podmiotowym, subiektywnym), ale również spełniać wymóg zupełności, czyli zawierać wszystkie elementy niezbędne do jego urzeczywistnienia – swoistą konstrukcję techniczną (rozwiązanie w znaczeniu przed-miotowym). Wynalazek „powstaje w umyśle twórcy w momencie, kiedy uświadamia on sobie, że pewien problem może być rozwiązany przy pomocy określonych środków technicznych. Jest to pomysł zawierający sposób postępowania, który prowadzi do za-mierzonego celu, zapewnia osiągnięcie zaza-mierzonego rezultatu421. Warto przy tym za-uważyć, że kwestia, której wynalazek dotyczy, nie musi mieć charakteru technicznego. Wymóg techniczności dotyczy tylko i wyłącznie samego rozwiązania danego problemu. Tym sposobem, wynalazek można również określić jako rozwiązanie, które jest efektem wysiłku intelektualnego, dotyczy wytworu materialnego, a odnosząc się do jego składu, budowy lub zasad działania, polega na instrumentalnym oddziaływaniu na materię422.

Pojęciem zbliżonym i często używanym w sposób nieprawidłowy jako synonim wynalazku jest odkrycie naukowe. Wbrew potocznemu rozumieniu odkrycie odnosi się

417M. Niklewicz-Pijaczyńska, Aktywność innowacyjna i patentowa w ujęciu regionalnym,

„Przedsię-biorczość i Zarządzanie”, 2014, T. 15, z. 10, cz. 2, s. 333-343.

418 K. Szatkowski, Istota i rodzaje…, s. 22.

419Ibidem, s. 21.

420S. Gomułka S., Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, Warszawa 1998, s. 17.

421M. Staszków, op. cit., s. 58.

do pewnego zjawiska, procesu naturalnego spotykanego w przyrodzie. Jako takie nie podlega ochronie wyłącznej, ponieważ stanowi ono dobro wspólne, własność całej ludz-kiej społeczności. Będąc zatem dobrem wspólnym, nie może jednocześnie być dobrem wyłącznym, odmienna interpretacja prowadziłaby do schizofrenicznych wniosków. M. Staszków pisze, że o ile „odkrycia jedynie ujawniają pewne zjawiska, które obiek-tywnie istnieją w otaczającym nas świecie, […] wynalazki polegają na wskazaniu nowe-go, zaproponowaniu oryginalnego sposobu postępowania. Odkrycia przyczyniają się do lepszego poznania rzeczywistości, wzbogacają naszą wiedzę, muszą być »prawdziwe«. Wynalazki zaś wskazują określone metody działania w celu wykorzystania sił przyrody, a więc rozszerzają zakres praktycznych umiejętności człowieka i dlatego muszą być z definicji »użyteczne«”423. Potoczne utożsamianie obu pojęć znajduje jednak usprawie-dliwienie w kontekście dawniejszych uregulowań, kiedy przepisy dotyczące odkryć pojawiały się obok regulacji wynalazków (tak było w XVIII- i XIX-wiecznym ustawo-dawstwie francuskim i amerykańskim oraz ustawoustawo-dawstwie socjalistycznym m.in. Bułgarii, Czechosłowacji, Związku Radzieckiego). Za ochroną odkryć naukowych opo-wiedziały się również kraje członkowskie RWPG, wprowadzając wspólną definicję odkrycia – uznano, iż jest nim dowiedzione teoretycznie lub potwierdzone eksperymen-talnie ustalenie nieznanych dotąd, obiektywnie istniejących prawidłowości, właściwości lub zjawisk świata materii424. Zgodnie ze współcześnie obowiązującymi wytycznymi, możliwe jest opatentowanie wynalazku wykorzystującego odkrycie w taki sposób, że rozwiązuje on określony problem techniczny. W literaturze przedmiotu jako przykład takiej sytuacji podaje się odkrycie, że konkretny znany materiał znosi silne mechanicz-ne uderzenie lub dany środek ma właściwości lecznicze i w oparciu o to wykonanie z niego odpornych na działanie sił kinetycznych produktów lub wykorzystanie wyciągu z roślin do przygotowania preparatu medycznego425.