Funkcja informacyjna realizowana przez systemy patentowe

wykorzysty-wany jest inny rodzaj źródeł i informacji. Na potrzeby badań podstawowych wykorzy-stuje się przede wszystkim publikacje naukowe (studia przypadków, artykuły, monogra-fie). W fazie badań stosowanych źródłem informacji są publikacje naukowo-techniczne, opisy wynalazków, analizy techniczno-ekonomiczne, opracowania metodyczne, raporty i sprawozdania. Natomiast na etapie prac wdrożeniowych zastosowanie znajdują wszel-kie informacje na temat tendencji rozwojowych techniki i technologii, np. normy, opisy patentowe, analizy porównawcze, dokumentacja techniczna682. Informacja patentowa, na którą składają się praktycznie wszystkie wymienione elementy, wykazuje w tym obszarze istotny potencjał o szerokim spektrum zastosowania.

Różnokierunkowa możliwość wykorzystania informacji patentowych jest konse-kwencją obligatoryjności ujawnienia danych technicznych dotyczących istoty wynalazku jako warunku otrzymania praw wyłącznych. Obligatoryjność ta jest wymogiem, który od początków funkcjonowania systemów patentowych budził zdecydowany opór. Jednak jak wskazuje T. Kealey, z upływem czasu doświadczenia badaczy i wynalazców zrzeszonych w różnego rodzaju towarzystwach naukowych pokazały, że poprzez dzielenie się informa-cjami możliwe jest osiągniecie większych korzyści prywatnych niż w sytuacji, gdy efekty ich wysiłku okryte są tajemnicą. Dzielenie się wiedzą tworzyło naturalne zobowiązanie do wzajemnego przekazywania sobie wyników badań. W ostatecznym rozrachunku napę-dzało to ogólną aktywność wynalazczą, stając się źródłem inspiracji, motywacji oraz efektywniejszego radzenia sobie z problemami, których rozwiązanie znaleźć można było w projektach innych osób. Współdzielenie wiedzą w ramach towarzystw wywoływało także dalej idące konsekwencje w postaci przewagi nad badaczami pozostającymi poza zrzeszeniem i nie mającymi dostępu do wypracowanej wspólnie bazy wiedzy683.

682 K. Szatkowski, op. cit., s. 80. 683 T. Kealey, op. cit., passim.

Obecnie współdzielenie wiedzą przynosi korzyści jeszcze innego rodzaju. Neu-tralizuje koszty związane z koniecznością utrzymania jej w tajemnicy. Jest to niezwykle istotne, gdyż jak wykazały badania E. Mansfielda przeprowadzone w warunkach ame-rykańskich, do wycieku nowej wiedzy dochodzi najczęściej zaledwie w ciągu jednego roku. Paradoksalnie, informacje te nie tyle wyciekają, co są przedmiotem transakcji sprzedaży lub wymiany innego charakteru684. E. von Hippel przeprowadził badania ankietowe, których wnioski wskazują, że 90% respondentów regularnie wymienia się zastrzeżonymi informacjami z konkurencją! Fakt ten zdaniem T. Kealeya świadczy o tym, że „Nauka przemysłowa stanowi w praktyce zbiorowy proces dzielenia się wiedzą”685. Skoro zatem praktyka usankcjonowała dzielenie się wiedzą jako swoistą wartość dodaną, wymóg upubliczniania informacji technicznych jako zasada systemów patentowych jest regułą, której znaczenie dla procesów innowacji, przynajmniej z perspektywy ekonomii, staje się niezwykle istotne. W takim kontekście nie jest więc tak, że jak dowodził Tucker: „dając wynalazcy patent, skazujemy cały świat na jego łaskę”686. Z perspektywy ekono-mii, poprzez archiwizację i publiczne udostępnianie dokumentacji technicznej, to właśnie funkcja informacyjna jest obecnie najistotniejszą i właściwie jedyną dającą się obronić funkcją realizowaną przez systemy patentowe. W raporcie The Changing Face of

Inno-vation przygotowanym w 2011 r. przez Światową Organizację Własności Intelektualnej stwierdzono, że udostępniany za pośrednictwem systemów patentowych zbiór prawnych i technicznych wiadomości o twórczej działalności naukowo-technicznej podmiotów687

stanowi cenne źródło informacji dla kreatywnych umysłów na całym świecie688.

Sformułowanie informacja patentowa jest pojęciem, które używane jest w ujęciu wąskim, ściśle technicznym lub przeciwnie, bardzo szerokim. W znaczeniu szerokim jest ona zbiorem zawierającym informacje o charakterze technicznym (istocie wynalaz-ku), prawnym (zakresie podmiotowym, przedmiotowym, czasowym i terytorialnym) i biznesowym (stanie konkurencji, współpracownikach, analizą trendów technologicz-nych)689. Na tak rozumianą informację składają się dane dotyczące zgłoszeń, udzielonej ochrony, aktów prawnych z zakresu ochrony własności przemysłowej oraz publikacje o charakterze metodycznym, sprawozdawczym i informacyjnym. Jedną z części tak

684 Ibidem. 685 Ibidem.

686 W. McElroy, op. cit., passim.

687 R. Schramm, A. Bartkowski, Systemy informacji patentowej w przedsiębiorstwie. Monitorowanie

technologii, analiza konkurencji, s. 22, http://www.iizp.uz.zgora.pl/images/strona/dydaktyka/aplikacje_zp/

siiz/cw11.pdf [dostęp 22.03.2018].

688 World Intellectual Property Report, The Changing Face of Innovation, WIPO Economics & Statistics Series, 2011, s. 95, http://www.een.org.pl/index.php/prawo-578/page/16/blind_style/1/articles/informacja

-patentowa-dla-kreatywnych-umyslow.html [dostęp 12.04.2018].

689 G. Niedbalska, Informacja patentowa, http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_96055.asp?soid=EBB

ujmowanej informacji patentowej stanowią m.in. raporty analityczne, które oprócz oce-ny zdolności patentowej wynalazku zawierają analizę rynku, jego techniczne rozpozna-nie, a ich celem jest wskazanie powiązań prac badawczo-rozwojowych z przedsiębior-czością690. Informacja patentowa w takim zakresie skierowana jest do szerokiego kręgu potencjalnych odbiorców: rzeczników patentowych, ekspertów, wynalazców, kadry zarządzającej, naukowców, ale też inwestorów.

Natomiast w znaczeniu wąskim informacja patentowa utożsamiana jest z pojęciem dokumentacji patentowej, czyli wyrażonego w sposób tradycyjny lub elektroniczny za-pisu wiedzy technicznej obejmującego podstawowe dane bibliograficzne, takie jak:

a) data i miejsce zgłoszenia, data przyznania praw ochronnych;

b) imię i nazwisko twórcy rozwiązania (lub podmiotów uprawnionych), dane osób zgłaszających oraz ich pełnomocników;

c) daty publikacji zgłoszeń w Biuletynie Urzędu Patentowego lub Wiadomościach Urzędu Patentowego;

d) kody klasyfikacji IPC (International Patent Classification – Międzynarodowej Klasyfikacji Patentowej) oraz innych stosowanych klasyfikacji, m.in. ECLA (European Classification) oraz wąsko specjalistycznych (np. Nanotech

Classi-fications);

e) rysunki, opisy, zastrzeżenia i streszczenia;

f) status prawny rozwiązania (prawo w mocy, prawo wygasło, prawo zostało unieważnione);

g) lata opłaconej ochrony wyłącznej;

h) cytowania opublikowanych wcześniej wynalazków i innych rozwiązań oraz literatury niepatentowej składających się na stan techniki;

i) informacje dotyczące udzielonych na poszczególne patenty licencji691.

Natomiast dokument patentowy (w znaczeniu bardzo wąskim, technicznym) de-finiowany jest jako akt zawierający podstawowe informacje o charakterze technicznym przydatne do realizacji wynalazku oraz ustalenia tytułu jego własności, takie jak tytuł wynalazku, szczegółowy opis wynalazku zawierający dane dotyczące jego zastosowania, budowy wraz z rysunkiem technicznym, skalę oryginalności i korzyści jakie potencjal-nie wynikną z jego zastosowania, zakres wnioskowanej/przyznanej ochrony oraz odwo-łania do innych substytucyjnych lub komplementarnych rozwiązań technicznych danego problemu.

690 M. Sienkiewicz, Handlowa wartość informacji patentowej, „Kwartalnik UPRP”, nr 1 (31), 2017, s. 133.

691 E. Okoń-Horodyńska, T. Sierotowicz i R. Wisła, op. cit., passim; G. Niedbalska, Podręcznik

Obligatoryjnymi składowymi wąsko rozumianej dokumentacji patentowej jest opis wynalazku (oddający jego istotę w taki sposób, by fachowiec w danej dziedzinie mógł go odtworzyć), zastrzeżenie lub zastrzeżenia patentowe zawierające zespół cech tech-nicznych niezbędnych do określenia przedmiotu wynalazku, skrót opisu składający się ze zwięzłej informacji określającej przedmiot i charakterystyczne cechy techniczne rozwiązania oraz rysunki techniczne, jeżeli są one niezbędne do jego zrozumienia (np. wynalazków dotyczących wytworów lub urządzeń scharakteryzowanych co do formy przestrzennej)692. Opis powinien być jednoznaczny, nie powinno się w nim używać technicznych określeń żargonowych, a w przypadku mało znanych lub wysoce specja-listycznych określeń, obligatoryjne jest wyjaśnienie w jaki sposób należy je rozumieć693.

Rys. 8 Przykład rysunku technicznego sporządzonego dla wynalazku nr PL66509 (Y1)

Źródło: www.espacenet.com [dostęp 10.12.2018].

Ze względu na status prawny dokumentacja patentowa dzieli się na dwie grupy: a) wnioski o przyznanie ochrony na dane rozwiązanie (zgłoszenia wynalazków); b) przyznane patenty wraz z raportami wyszukiwania, wprowadzanymi w

doku-mentacji modyfikacjami oraz tłumaczeniami.

692 Art. 31 ust. 1-2 u.p.w.p. 693 A. Pyrża (red.), op. cit., s. 66.

Natomiast uwzględniając zakres przedmiotowy oraz jej przeznaczenie, dokumen-tację techniczną dzieli się na:

a) inwestycyjną – zawierającą wskazówki co do sposobu realizacji powiązanych z rozwiązaniem inwestycji;

b) konstrukcyjną – z wytycznymi co do budowy, wymogów projektowych i innych kwestii niezbędnych dla urzeczywistnienia rozwiązania (wyrobu i jego części składowych);

c) technologiczną – ze zmiennymi na temat przebiegu procesu technologicznego, obróbki oraz montażu;

d) fabryczną – zawierającą dane wykorzystywane na potrzeby wytwórcze i dla rozliczenia kosztów realizacji inwestycji;

e) naukowo-techniczną i badawczo-rozwojową – przygotowywaną przez ośrod-ki naukowe i techniczne objaśniającą i umożliwiającą wdrożenie nowych rozwiązań694.

Składające się na informację określone dane patentowe, których wykorzystanie, przetworzenie, interpretacja wraz z wnioskowaniem tworzą wiedzę techniczną, zbiera-ne są według celów i typologii charakterystyczzbiera-nej dla dazbiera-nej klasyfikacji. Klasyfikacja jest systemem porządkowania określonego zbioru obiektów (grupowania podobnych i eliminacji różniących się danych) w taki sposób, by ich wyszukiwanie i uzupełnianie było jak najtrafniejsze695. R. Schramm i A. Bartkowski definiują ją jako pewien rodzaj sztucznego języka (notacji), który umożliwia komunikowanie się ludzi specjalizujących się w danej dziedzinie wiedzy bez względu na to, jakim językiem faktycznie się oni porozumiewają696.

Klasyfikacją najszerzej wykorzystywaną na potrzeby identyfikacji danych paten-towych jest Międzynarodowa Klasyfikacja Patentowa (International Patent Classification

- IPC), która ma charakter rzeczowy (wyszukiwanie następuje według treści, nie formy),

oparta jest na układzie przedmiotowym (wyszukiwanie po słowach kluczowych – de-skryptorach), a podstawą grupowania jest specjalizacja technologiczna. Zgodnie z przy-jętymi na jej potrzeby wytycznymi, całościowa wiedza techniczna dzielona jest na od-rębne części tworzące system stopniowalnych pod względem szczegółowości podzbiorów697. Międzynarodowa Klasyfikacja Patentowa jest zatem systemem hierarchicznym stworzo-nym w celu jednolitego w skali międzynarodowej klasyfikowania wynalazków. Obej-muje ona cały dostępny zakres wiedzy, w którym możliwe jest dokonywanie wynalazków.

694Ibidem, s. 5.

695 A. Moryk, Klasyfikacja patentowa, ODK-SIMP, Warszawa 1988. 696 R. Schramm, A. Bartkowski, op. cit., s. 19.

Zadaniem Międzynarodowej Klasyfikacji Patentowej jest realizacja następujących czterech celów:

a) systematyzacji dokumentów patentowych w wymiarze międzynarodowym w celu ułatwienia dostępu do zawartych w nich informacji technicznych oraz prawnych;

b) udostępniania informacji dla wszystkich użytkowników korzystających z in-formacji patentowej;

c) stworzenia skutecznych narzędzi wyszukiwania dokumentów patentowych niezbędnych do oceny nowości oraz poziomu wynalazczego zgłaszanych roz-wiązań;

d) pomocy przy opracowywaniu zestawień statystycznych z zakresu ochrony własności przemysłowej, tak aby możliwe było prognozowanie tendencji roz-wojowych techniki698.

Poszczególne działy klasyfikacyjne aktualizowane są adekwatnie do zmian tech-nicznych i technologicznych zachodzących na rynku oraz nasilających się tendencji unifikacyjnych. Międzynarodowa Klasyfikacja Patentowa składa się z ośmiu działów, które są najwyższym poziomem hierarchicznym. Działy wskazujące ogólny zakres przedmiotowy dzielą się według tytułów na:

A – podstawowe potrzeby ludzkie;

B – różne procesy przemysłowe; transport; C – chemię; metalurgię;

D – włókiennictwo; papiernictwo; E – budownictwo; górnictwo;

F – budowę maszyn; oświetlenie; ogrzewanie; uzbrojenie; technikę minerską; G – fizykę;

H – elektrotechnikę.

Dalszemu uszczegółowieniu służą poddziały, klasy, podklasy i grupy. Te ostatnie podlegają bardzo częstym zmianom, co związane jest z pojawianiem się nowych, nieskla-syfikowanych dotychczas obszarów wynalazczych. Porządkowanie danych według przy-należności do określonych grup ma na celu ułatwienie ich eksploracji, której celem jest:

– identyfikacja zależności i związków między danymi, – dokonywanie uogólnień,

– ustalanie prawidłowości,

– projektowanie przebiegu procesów, w tym ekonomicznych i społecznych699.

698https://www.uprp.pl/klasyfikacja-patentowa/Lead05,168,1724,4,index,pl,text/ [dostęp 08.03.2019]

699 I.H. Witten, E. Frank, M.A. Hall, Data Mining. Practical Machine Learning Tools and Techniques

with Java Implementations, Machine Learning Group at University of Waikato, Morgan Kaufmann, San Francisco 2011.

E. Okoń-Horodyńska, T. Sierotowicz i R. Wisła wskazują, że eksploracja zbiorów danych patentowych wykorzystuje bardzo różne modele tworzenia wiedzy ze wzorców obecnych w danych700, a wiedza tego typu stanowi wartość dodaną prowadzonych badań. Przykładowe, używane w tym celu wzorce to: reguły cykliczne i okresowe (B. Ozden, S. Ramaswamy, A. Silberschatz, 1998), wzorce sekwencji (R. Agrawal, R. Srikant, 1994), skupienia obiektów (B. Everitt, S. Landau, M. Leese, D. Stahl, 2001) oraz przebiegi czasowe, osobliwości i wyjątki701. Jako przykład klas metod eksploracji danych autorzy podają za T. Morzy:

1) odkrywanie asocjacji,

2) odkrywanie wzorców sekwencji, 3) klastrowanie,

4) odkrywanie podobieństw w przebiegach czasowych, 5) wykrywanie zmian i odchyleń702.

Należy podkreślić, że fundamentalnym warunkiem efektywnego wykorzystania informacji gromadzonych w bazach patentowych zarówno dla celów badawczych, jak i praktyki inżynieryjnej jest udostępnienie możliwie kompleksowej dokumentacji. Tym-czasem z badań prowadzonych dla zgłoszeń i patentów dokonanych w Urzędzie Paten-towym RP wynika, że warunek ten nie zawsze jest spełniony703.

Istotność funkcji informacyjnej realizowanej przez systemy patentowe została wielokrotnie zweryfikowana przez naukowców zajmujących się niniejszą problematyką z perspektywy bardzo zróżnicowanych płaszczyzn badawczych. Przykładowo, J. Jeon, C. Lee i Y. Park udowodnili, że dzięki informacji patentowej łatwiej o właściwą identy-fikację i dobór kooperantów dla realizacji wspólnych przedsięwzięć badawczo-rozwojo-wych704. Badania empiryczne prowadzone przez H. Ernsta potwierdziły, iż dostępność danych zawartych w bazach patentowych pozwala podmiotom na kontrolowanie i wy-tyczanie potencjalnych kierunków badań oraz ścieżki rozwoju technologicznego705. Natomiast z badań C. Haeusslera, D. Harhoffa i E. Muellera, których przedmiotem za-interesowania był kapitał wysokiego ryzyka w branży biotechnologicznej wynika, że bazy patentowe stanowią jedno z najważniejszych źródeł wykorzystywanej przez

700 E. Okoń-Horodyńska, T. Sierotowicz i R. Wisła, op. cit., s. 32. 701 Ibidem.

702 Ibidem.

703 M. Niklewicz-Pijaczyńska, Rola e-informacji patentowej w zarządzaniu wiedzą przedsiębiorstwa, „E-mentor”, nr 2, 2017, s. 42-47.

704 J. Jeon, C. Lee, Y. Park, How to Use Patent Information to Search Potential Technology Partners in

Open Innovation, „Journal of Intellectual Property Rights”, no. 5, 2011, s. 385–393.

705 H. Ernst, Patent Information for Strategic Technology Management, „World Patent Information”, No. 3, 2003, s. 233-242.

inwestorów wiedzy706. A. Jaffe, M. Fogarty, B. Banks, wykorzystując dokumentację patentową, przeprowadzili w 1998 r. badania na temat wpływu instytucji federalnych na patenty komercyjne707. J. Lanjouw, A. Pakes, J. Putnam na podstawie analizy czasu opłaconej ochrony wynalazków oraz krajów, w których została ona udzielona, dokonali weryfikacji wartości praw patentowych708. Z kolei D. Johnson dokonał analizy przydat-ności wskaźnika OECD – Technology Concordance jako narzędzia umożliwiającego naukowcom przekształcanie danych patentowych opartych na IPC w liczbę patentów według sektorów gospodarki709. D. Popp swoją publikacją zwrócił uwagę na przydatność informacji patentowej dla mierzenia zmian technologicznych w modelach środowisko-wych710. Z. Acs i D. Audretsch przyjmując, że ochrona wyłączna stanowi gratyfikację kosztownych i mozolnych prac badawczo-rozwojowych, uznają dane patentowe za wskaź-nik aktywności innowacyjnej odzwierciedlającej zawansowanie technologiczne w danym obszarze badań (na poziomie regionów oraz branż)711. Prace na temat wykorzystania danych patentowych dla pomiaru dyfuzji wiedzy technicznej i technologii opublikowa-li m.in. A. Jaffe, D. Coe, E. Helpman, J. Lanjouw, A. Pakes, J. Putnam, C. Jones, J. Wil-liams, P. Stoneman oraz B. Verspagen712. I choć jak dotąd „opracowane […] metodyki pomiaru akcentują różne aspekty procesu dyfuzji; a proces ulepszania pomiaru siły rozprzestrzeniania się wiedzy i technologii wciąż jest daleki od zakończenia”713, to wła-śnie narzędzia oparte na danych patentowych są obecnie najczęściej wykorzystywane w tym obszarze. Znajdują one również zastosowanie w nurcie badań wykorzystujących

706 C. Haeussler, D. Harhoff, E. Mueller, How Patenting Informs VC Investors – the Case of

Biotech-nology, „Research Policy”, no. 8, 2014, s. 1286-1298.

707 A. Jaffe, M.S. Fogarty, B.A. Banks, Evidence from Patents and Patent Citations on the Impact of

NASA and Other Federal Labs on Commercial Innovation, „Journal of Industrial Economics”, Vol. 46,

Iss. 2, 1998, s. 183-205.

708 J. Lanjouw, A. Pakes, J. Putnam, How to Count Patents and Value Intellectual Property: The Uses

of Patent Renewal and Application Data, „Journal of Industrial Economics”, Vol. 46, Iss. 4, 1998, s. 405-32. 709 D.K.N. Johnson, The OECD Technology Concordance (OTC): Patents by Industry of Manufacture

and Sector of Use, „OECD Science, Technology and Industry Working Papers”, no. 5, OECD Publishing,

2002.

710 D. Popp, Lessons from Patents: Using Patents To Measure Technological Change in Environmental

Models, „NBER Working Paper”, no. 9978, 2003.

711 Z.J. Acs, D.B. Audretsch, Patents as a Measure of Innovative Activity, „Kyklos”, vol. 42, 1989, s. 171-180.

712 A.B. Jaffe, Technological opportunity and spillover of R&D: evidence from firms’ patents, profits,

and market value, „American Economic Review”, vol. 76, 1986, s. 984–1001; D.T. Coe, E. Helpman,

Inter-national R&D spillovers, „European Economic Review”, vol. 39, 1995, s. 859-887; J.O. Lanjouw, A. Pakes,

J. Putnam, How to count...., s. 405–433; C.I. Jones, J.C. Williams, Measuring the social return to R&D, „Quarterly Journal of Economics”, vol. 113, 1998, s. 1119–1135; P. Stoneman, The Economics of

Techno-logical Diffusion, Blackwell Publishers, Oxford 2000; B. Verspagen, Mapping TechnoTechno-logical Trajectories as Patent Citation Networks, „A Study on the History of Fuel Cell Research”, MERIT – Infonomics

Re-search Memorandum Series 2005.

informację patentową do mierzenia postępów nauki, techniki, aktywności innowacyjnej oraz zmian strukturalnych zachodzących w gospodarce714.

W kontekście wyżej przytoczonych badań zaskakujące są jednocześnie dwa fakty. Po pierwsze, z danym empirycznych wynika paradoksalnie, że informacje patentowe, w tym przede wszystkim opisy patentowe, są ważnym źródłem wiedzy jednak przede wszystkim dla przedsiębiorstw japońskich, w mniejszym zaś dla przedsiębiorstw ame-rykańskich i pochodzących z Europy715. Z kolei wnioski z badań ankietowych przepro-wadzonych przez M. Cohena, R. Nelsona i J. Walsha wskazują, że aktywne wykorzy-stywanie informacji pochodzących z dokumentów patentowych deklarują tylko firmy farmaceutyczne i motoryzacyjne716.

4.2. Wykorzystanie informacji patentowej w procesie tworzenia