Cisza jest:

- J 1 uU U1 Jm

i

Źródło: opracowanie własne.

Wraz z wiekiem respondentów, a także poziomem szkoły zauważyć można zmianę rozkładu odpowiedzi. Wskazania gimnazjalistów znacznie różnią się od określeń uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Z badań wynika, że ucznio­ wie najstarsi pojmują ciszę głębiej, jako czas refleksji i milczenia. Nie jest ona dla nich zwykłym brakiem dźwięków, ale sposobem, spędzania czasu. Jedynie niewielka liczba gimnazjalistów ciszę postrzega jako nudę. N a żadnym jednak poziomie edukacji cisza nie jest postrzegana jako wartość. W okresie gimnazjal­ nym jest dla niektórych kojarzona z samotnością lub nudą.

Wykres nr 25. Rozumienie pojęcia ciszy przez nauczycieli

Cisza jest:

w arto ścią p o trzeb a każdego człowieka

za sadą pedagogiczną

H Szkota p o d staw . u G im n a z ju m H Szkota ponadgim.

150 Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli

N a wykresie nr 25 przedstawiono rozumienie ciszy przez nauczycieli. Z jego analizy wynika, że nauczyciele szkół podstawowych nadają ciszy najwięk­ sze znaczenie, łączą z kultura bycia, postrzegają cisze jako element konieczny w edukacji. To pojęcie zmienia się wraz z kolejnymi etapami edukacji. Wyda­ je się to szczególnie symptomatyczne, jeśli odniesiemy wyniki to wypowiedzi uczniów, dla których z kolei wartość ciszy rosła (nieznacznie, ale jednak) w za­ leżności od wieku uczniów.

Tabela nr 15. Cisza w pracy nauczycieli (dane w %)

Cisza m oże i powinna być: Szkoła

podstawowa ^Gimnazjum

Szkoła ponadgimnazjalna

składnikiem metod wychowania 66,67 55,06 56,06

składnikiem metod kształcenia 51,61 48,31 42,42

zasadą pedagogiczną _38,71 35,96 39,39

refleksją pedagogiczną _{35,48 35,96 40,91}

pomocą w panowaniu nad sobą 58,06 55,06 59,09

pomocą w panowaniu nad klasą 62,37 57,30 57,58

Źródło: opracowanie własne.

Niektóre schematy, pod względem częstości wyodrębniania ich przez bada­ nych, charakteryzują się pewną stabilnością; najczęściej ciszę wskazywano jako pom oc w panowaniu nad klasą i składnik metod wychowania (zwłaszcza na pierwszym poziomie edukacji). W żadnym wypadku nie jest ona jednak trak­ towana jako kluczowa zasada pedagogiczna. Być może właśnie to stanowi pole do jej działania, które należałoby zmienić, aby móc w pełni wykorzystać jej p o ­ tencjał w pracy pedagogicznej. W obecnej sytuacji, jak się wydaje, jest ona trak­ towana niejako „po macoszemu”. Wykorzystuje się ją w praktyce, ale nie stawia na kluczowym miejscu, nie nadając jej rangi nadrzędnej. Niezwykle ciekawą tendencją jest przyznanie pierwszeństwa ciszy jako pom ocy w panowaniu nad sobą (a nie nad klasą) przez nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych. Ten aspekt zagadnienia został przez nich postawiony na pierwszym miejscu w hierarchii ważności. Świadczy to o pogłębionej refleksji nauczycieli starszej młodzieży, którzy zdają sobie sprawę, że proces wychowawczy na tym etapie w szczególny sposób opiera się na autorytecie, który z kolei musi mieć oparcie w pozytyw­ nym przykładzie. Nie należy jednak zapominać, że dzieci od najwcześniejszych lat uczą się przez naśladowanie - należałoby zatem przewartościować swoje p o ­ dejście do ciszy. Z pewnością przyniosłoby to pozytywne skutki dydaktyczne i wychowawcze.

Wykres nr 26. Funkcje ciszy w opinii nauczycieli

Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli 151

100,00% 80,00% 60,00% 40,0 0% 20,00% 0,00%

Dyscyplinująca Refleksyjna kom unikacyjna W y poc zynkow a Relaksacyjna Koncentracyjna H Szkoła p o d s ta w . u G im nazju m H Szkoła po n ad g im .

Źródło: opracowanie własne.

D o najważniejszych zadań szkoły należy nauczanie i wychowanie. Respon­ denci za najważniejszą wskazywali funkcję koncentracyjną, komunikacyj­ ną, a w mniejszym stopniu dyscyplinującą i wypoczynkową. Koncentracyjna funkcja ciszy została wysoko oceniona przez nauczycieli wszystkich poziomów szkół. Z badań wywnioskować można, że mamy do czynienia z pewnym rozle­ niwieniem intelektualnym. Funkcja refleksyjna bardziej doceniana jest w sto­ sunku do uczniów starszych, czyli gimnazjum i uczniów ponadgimnazjalnych. W procesie edukacji, w nauce szkolnej ważną rolę pełni rozum i wola. Respon­ denci podkreślali konieczność wychowania integralnego, nie zawsze kojarząc związki z wychowaniem moralnym, które jest fundamentem każdego procesu wychowawczego. Być może za bardzo akcentuje się dziś pracę w grupie, a p o ­ mija przy tym znaczenie jednostki, odrzucając indywidualną pracę nad wycho­ wankiem i z wychowankiem. Pomóc w tym może poznawanie ciszy, które jest zarazem poznawaniem siebie, prawdy o naturze ludzkiej, o dobru, co wyraża się w racjonalności myślenia.

Współczesna technologia zmieniła relacje między ludźmi, także w rodzinie. Coraz częściej można je określić jako przelotne, trudno dziś o trwałe i głębo­ kie więzi. Brakuje rozmowy, dialogu, „zwierzania się” (nie mylić z plotkowa­ niem). Sposób porozumiewania się jest powierzchowny, bezosobowy, z dy­ stansem - jakbyśmy chcieli oddzielić słowa od emocji i uczuć. A wszystko to przez wszechobecny szum medialny i zalew informacji, od którego nie sposób się oderwać. Cisza wspomagająca koncentrację, ale i funkcję komunikacyjną, mogłaby znacznie przyczynić się do poprawy tej sytuacji.

N a kolejnych, wyższych etapach edukacji w ocenie nauczycieli spada zna­ czenie funkcji dyscyplinującej ciszy, a wzrasta znaczenie refleksyjnej. Ucznio­ wie wraz z wiekiem nabywają umiejętności panowania nad sobą, przez co nie ma konieczności ciągłej ich kontroli i utrzymywania dyscypliny. Wzrasta na­ tomiast potrzeba refleksji, zastanowienia się nad sobą i swoim życiem. Warto

152 Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli

wykorzystać tę tendencję w pracy pedagogicznej i wraz z kolejnymi etapami edukacji coraz większy nacisk kłaść na rozmowę/dyskusję z uczniem, na uświa­ domienie mu (a nie narzucenie) korzyści płynących z ciszy Warto byłoby wspierać uczniów w ich potrzebie spojrzenia „wewnątrz” siebie poprzez szczerą rozmowę, nawet jeśli rozmowy te będą trudne, a punkt widzenia ucznia nieko­ niecznie zgodny z poglądami nauczyciela. Trzeba przezwyciężyć strach nauczy­ cieli przed takimi uczniami. W wypowiedziach ankietowych i rozmowach bez­ pośrednich uczniowie stwierdzali, że nauczyciele nie chcą ich słuchać, a siebie uważają za wszechwiedzących.

Wykres nr 27. Środowiska wychowawcze mające w opinii nauczycieli wpływ na kształtowanie ciszy wśród uczniów

Źródło: opracowanie własne.

N a wykresie nr 27 przedstawiono środowiska wychowawcze, które zdaniem badanych mają znaczenie w procesie wychowania, kształtowania charakteru, a także kultury zachowania. We dług wynikających z badań danych nauczycieli, rodzina ma największe znaczenie, podobnie jak szkoła, co wiąże się z wiekiem i etapem nauki. N a wyższych etapach edukacji spada znaczenie szkoły i rodziny, co wynika z uzyskiwania większej samodzielności oraz niezależności uczniów, a w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej wzrasta znaczenie kościoła, a także środowiska lokalnego.

Wzrost znaczenia Kościoła w życiu młodzieży wiąże się ze zwiększoną re- fleksyjnością. C o ciekawe, wpływ grupy rówieśniczej na każdym etapie edukacji pozostaje mniej więcej taki sam. Starsze dzieci bardziej świadomie uczestniczą jednak wżyciu duchowym. M łodzież ponadgimnazjalna wyraźnie wskazuje na rangę jaką odgrywa dla nich środowisko lokalne. Trzeba jednak pamiętać, że są to opinie nauczycieli - nie samych uczniów. Pojawia się więc pytanie, na ile ich ocena jest wiarygodna, a na ile to tylko „myślenie życzeniowe”.

Rozdział l

(i$za w homunihacji interpersonalnej