Cisza w rozumieniu uaniów i nauczycieli

Cisza wyrażać się może na wiele sposobów: w milczeniu, umiejętności słucha­ nia, nadsłuchiwania, a także podsłuchiwania. Każda z tych postaci pełni spe­ cyficzną funkcję w budowaniu relacji społecznych. Czym innym jest cisza jako „bycie cicho”, a czym innym cisza przyrody, cisza wewnętrzna, spokój, który wynika z poczucia bezpieczeństwa.

W teorii i w praktyce edukacyjnej ożywają tendencje do kształtowania no­ wego modelu, nowych form i metod oraz sposobu edukacji szkolnej. Próbuje się tworzyć nowy, zhumanizowany kształt edukacji, w której być może cisza znajdzie swoje trwałe miejsce.

Badania nadkulturą ciszy wszkole mająznaczenie nie tylko jako wzbogace­ nie naszej wiedzy z zakresu ciszy, ale mogą przyczynić się do efektywnego roz­ wiązania współczesnych problemów wychowawczych i edukacyjnych, szcze­ gólnie poprzez pełniejszą refleksję nad nimi.

Kierując się tym przekonaniem, poszukiwałam odpowiedzi na pytanie: „W jakim zakresie problem ciszy jest aktualny?” oraz „Jakie postulaty i rozwią­ zania w tej dziedzinie należy zgłaszać i praktykować ?”

Cisza wychowawcza jest pozytywnym rezultatem procesu ukierunkowane­ go na cel, do którego ma prowadzić. Ważną kategorią w rozważaniach na temat potrzeby ciszy jest właśnie pojęcie celu. Człowiek podejmujący różne aktywno­ ści do najważniejszych zalicza działania celowe, do których należy między inny­ mi profesjonalna działalność pedagogiczna. Bez jasnego uświadomienia sobie celu wychowawczego nie można orzekać o sukcesie wychowawczym. Żeby sło­ wo nie utraciło swojej mocy, potrzebna jest refleksja nad nim.

Cisza stanowi doskonałe wprowadzenie do dialogu z samym sobą i z rze­ czywistością. Nie jest to zadanie łatwe, o czym niejednokrotnie przekonuje nas życie w hałasie i w chaosie codzienności, kiedy przenikają się dwa rodzaje patrzenia na świat - przez pryzmat hałasu i ciszy. Jako że każde działanie wy­

126 Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli

chowawcze ukierunkowane jest na określony cel, efekt, jaki powinno przynieść, warto pomyśleć o wprowadzeniu ciszy do szkoły. Ona tam już była, ale została wyproszona, zagłuszona przez „wychowanie bezstresowe” i niewłaściwie rozu­ miane prawa dziecka.

Nadawanie sensu doznawanej ciszy, jej rozumienie, jest procesem zawsze indywidualnym, często refleksyjno-twórczym, a także nieodłącznie związanym z wiekiem. Cisza pojawia się zazwyczaj w obrębie języka, może odnosić się do braku wypowiedzi, odmowy używania słów, milczenia. Rozumie się ją jako niewydawanie głosu, powstrzymywanie się od wypowiedzi, a nawet negację słowa. Jest to jednak jedynie najbardziej zewnętrzna zasadność ciszy. Należy zauważyć, jak niezwykle jest ona potrzebna w czasie gdy inny się wypowiadają, w dialogu, jest swoistą próbą spojrzenia, zrozumienia rozumowania innych, ale także w poznaniu wewnętrznego świata.

Głębszym wymiarem ciszy jest pokój duchowy. Mówimy o nim, kiedy mamy na myśli wyciszenie siebie. Ten aspekt ciszy otwiera nas na inny wymiar obecności czy komunikacji. Wyciszenie sięga samego sedna istnienia. Cisza jest zatem nie tylko rzeczywistym niewypowiadaniem słów, ale wprowadza nas w przestrzeń, w której mamy okazję pogłębić swoją więź z sobą samym, a także z transcendencją.

Należy podkreślić, że wyniki przeprowadzonych na potrzeby tej publi­ kacji badań wskazują, jak respondenci postrzegają ciszę w obszarze edukacji i w przestrzeni społecznej. Wskaźniki formalne dostarczają informacji o waż­ nych aspektach tego zjawiska. Strukturalizacja wiedzy umożliwia analizę zebra­ nych informacji i uwzględnienie treści deskryptywnych szczególnie w odnie­ sieniu do sytuacji wychowawczo trudnych. Emocjonalność, jaka jest widoczna w swobodnych wypowiedziach ankietowanych, będzie szczególnie znacząca dla podejmowania aktywności w kierunku zaangażowania się w refleksję na te­ mat kultury ciszy. Jest to problem wieloaspektowy. Należy zaznaczyć, że badani spostrzegają ciszę jako rzeczywistość złożoną.

6.1. Rozumienie ciszy przez uczniów szkół podstawowych, uczniów gimnazjów

oraz uczniów szkół ponadgimnazjalnych

Uczniowie zapytani, jak rozumieją ciszę, odpowiadali poprzez pryzmat wła­ snych doświadczeń:

„Cisza jest wtedy, kiedy nikt nie mówi, kiedy się czegoś boję, kiedy nikogo nie ma w domu, kiedy jest napięta atmosfera, w czasie klasówki, kiedy nikt do mnie się nie odzywa, kiedy chcę odpocząć”.

Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli 127

„Cisza jest na cmentarzu, ale nie zawsze”. „Jak ktoś umarł, to jest cisza”, „cisza grobowa”. „Chyba nigdy nie ma ciszy, bo ciągle coś słychać”.

„Kiedy nie jesteśmy przygotowani, a pani pyta, wtedy jest cisza”. „Kiedy się gniewamy i nie rozmawiamy ze sobą”.

***

Julian - 8 lat (mecz koszykówki, nr 23 na telewizorze to koszulka Jordana - wtedy je st w domu cisza)

128

Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli 129

Kacper - 1 0 lat

Zuzia - 1 0 lat

ć S 2 a

130 Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli

\ \'

\ \ \ '

\ \ \

\ ", \

Franek - 11 lat (grobowa cisza)

Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli 131

W przeprowadzanych badaniach poproszono uczniów o zdefiniowa­ nie, czym dla nich jest cisza. Słownikowe wyjaśnienia tego terminu okazały się znacznie skromniejsze niż określenia nadane jej przez badanych uczniów gimnazjum. Gimnazjaliści postrzegają ciszę jako czas spędzany w milczeniu (44,18%) i czas refleksji (28,84%). Ponad 70% badanych ciszę traktuje nie tyle jako „bycie cicho”, lecz wykazuje nieco głębsze spojrzenie na tę problematykę. Cisza, ich zdaniem, czemuś służy. Odnotowano także wypowiedzi badanych, dla których cisza kojarzy się z nudą i brakiem rozrywki (20,11%), a dla 16,40% - z samotnością. Pewnym zaskoczeniem były wypowiedzi 6,61% badanych gimnazjalistów, którzy uważają ciszę jako kluczową wartość preferowaną w wy­ chowaniu i życiu codziennym.

N a pytanie o skojarzenia ze słowem „cisza” uczniowie gimnazjów w więk­ szości (44,18%) odpowiadali, że przywodzi im ona na myśl spędzanie czasu w milczeniu. Inni z ciszą kojarzyli czas refleksji (28,84%), ale także nudę i brak rozrywki (20,11%), bądź samotność (16,40%).

W wypowiedziach gimnazjalistów cisza określana była ponadto jako: „Spokój, brak hałasu, milczenie, odpoczynek, relaks. Odpoczynek dla umy­ słu i ciała, regeneracją po dniu spędzonym «w śród lu d zi» (np. szkoła)”.

„Głębszy stan świadomości, medytacja. Chwila spokoju, brak dźwięku”. „Jest czymś rzadko spotykanym, czasem, w którym mogę pomyśleć. Wy­ poczynkiem, chwilą skoncentrowania uwagi, skoncentrowaniem się na p ro ­ blemie”.

„Jest dla mnie czymś ważnym, dzięki niej mogę się skupić na ważnych czynnościach”.

„To zależy od potrzeby, może być czasem refleksji, przemyśleń, wewnętrzne­ go uspokojenia, a innym razem czasem nudy i poczucia samotności”.

„Cisza to czas refleksji nad sprawami narodu, wykorzenienia, pobawienia wartości narodowych i religijnych młodzieży oraz czasem modlitwy i medy­ tacji”.

„Cisza jest częścią mojego życia, w ciszy nauczyłam się poznawać bardziej siebie, wtedy mogę zastanowić się nad wszystkim”.

„W ciszy lepiej się skupiam przy odrabianiu lekcji”.

„To bardzo potrzebna wartość w życiu. Jest uspokojeniem zewnętrznym i wewnętrznym. Możliwością pobycia w swoim świecie. Czasem refleksji nad sobą i przebywania ze sobą”.

„Nieraz cisza jest najgłośniejszym hałasem, wołaniem”. „Cisza jest żałosnym brakiem dźwięku”.

№

fl

132 Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli

N ika - 1 3 la t

Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli 133

Z przytoczonych wyżej wypowiedzi nie trudno wywnioskować, że gimna­ zjaliści są dojrzale uświadomieni jak bardzo ważnym elementem ich życia jest cisza. Trzeba podkreślić, że każdy człowiek nie tylko przynosi na świat zadatki wrodzone, określone predyspozycje, ale także, zgodnie z koncepcją behawiory- styczną, jest istotą „zewnątrz sterowną”, co oznacza, że jego zachowanie zależy od uwarunkowań zewnętrznych, od sposobu wychowania.

***

We współczesnej rzeczywistości, zdominowanej hałasem, cisza staje się waż­ nym, by nie powiedzieć - niezbędnym, elementem sprzyjającym koncentracji uczniów w szkole, a także refleksji i pracy nad sobą. Problemy z jakimi bory­ ka się młodzież, dotyczące własnej tożsamości, są dla nich niekiedy trudne do udźwignięcia. Tym bardziej potrzebują oni, by nauczyć ich, w jaki sposób zaj­ rzeć w głąb siebie i zatrzymać się na chwilę w pędzie, jaki narzuca współczesny świat.

W odniesieniu do pytania o istotę ciszy pojawia się wyraźna różnica w wy­ powiedziach. Badani identyfikują ciszę z milczeniem i czasem refleksji, z odpo­ czynkiem, spokojem i brakiem dźwięków, ale także z samotnością.

N a pytanie „Z czym kojarzy C i się słowo « c is z a » ? ” aż 54,24% uczniów szkół ponadgimnazjalnych odpowiedziało, że ze spędzaniem czasu w milcze­ niu, a 47,03% - że z czasem refleksji. Zdecydowanie mniej głosów zebrały inne odpowiedzi, a mianowicie: samotność (20,76%), kluczowa wartość prefero­ wana w wychowaniu i życiu codziennym (13,14%) czy nuda i brak rozrywki

(12,29%).

Swoje refleksje uczniowie rozwijają w swobodnych wypowiedziach. Warto przytoczyć większą ich liczbę, bowiem w sposób najbardziej rzetelny obrazują, czym faktycznie jest cisza dla młodego pokolenia stojącego u progu dorosłości.

„Cisza jest wyciszeniem, spokojem. Stanem, w którym mnie nic nie rozpra­ sza, co daje mi szczęście”.

„To szansa na odzyskanie spokoju, jest czasem przemyślenia i czasem dla siebie”.

„Brak drażniącego hałasu, spokój wewnętrzny; pozwala oczyścić umysł, wy­ ciszyć się i skoncentrować, a także szybko zasnąć”.

„Jest odskocznią od codziennego zgiełku, ale rzadko jej potrzebuję”. „Jest wartością, która powinna być gloryfikowana przez każdego człowieka”. „Cisza jest po prostu czymś niezbędnym do życia. Dzięki niej jestem w sta­ nie wykonać zadanąpracę i odpocząć, poprawia mój humor. Cisza jest brakiem niechcianego i niezależnego ode mnie hałasu”.

„Jest to moment spędzony w samotności, ale nie w osamotnieniu. Spokój wewnętrzny i zewnętrzny”.

134 Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli

„D la mnie cisza w moim pokoju to dźwięki dochodzące zza okna, ptaki, w oddali szczekanie psów, raz na jakiś czas przejeżdżający samochód. To cisza odległej wsi o której pisał Rej i Kochanowski, a którą coraz trudniej dzisiaj spotkać”.

„Cisza, kiedy z kimś spędzam czas, jest dla mnie bolesna, kiedy jestem sam - jest moim wybawieniem”.

„Jest odpoczynkiem psychicznym od szkoły i szumu w mieście oraz komu­ nikacji miejskiej”.

„Jest przestrzenią do modlitwy, czasem modlitwy w pustym kościele”. Z powyższych wypowiedzi wynika, że cisza stanowi dla młodych ludzi element niezbędny dla zachowania równowagi psychicznej. To dzięki niej są w stanie skoncentrować się na pracy, ale też wypocząć po ciężkim dniu. Jednak nie wszyscy badani gloryfikują ciszę. Pojawiają się też wypowiedzi zwracające uwagę na inne jej aspekty, choć wyraźnie przebija się z nich refleksja na temat konieczności zmiany istniejącej sytuacji.

„Dla nas cisza to samotność, a współczesny człowiek nie może sobie prze­ cież pozwolić na bycie samotnym”. „Tak naprawdę w otoczeniu tych wszystkich dźwięków stajemy się coraz bardziej samotni. Kiedyś cisza była czymś pięknym i ważnym, dzisiaj to anomalia, która gdy się pojawia, wywołuje zaskoczenie, obawy. Lubimy żyć w otoczeniu dźwięków”.

„W naszym dniu nie ma miejsca na ciszę, budzi nas dźwięk dzwonka telefo­ nu. Słyszymy dźwięki ulicy, muzykę ze słuchawek i własny krzyk po spojrzeniu w lustro. Śniadanie przy T V lub radiu, ewentualnie kucie ścian przez sąsiada w bloku...”

„Wieczór przed TV, film, serial, gwiazdy pląsające w cyrku na lodzie. Z a­ sypiamy z muzyką w uszach. Nie ma miejsca na ciszę. Nie jest nam potrzebna, nie jest interesująca. M edia też nie znoszą ciszy, dla nich cisza to usterka, błąd”.

„Tylko raz telewizje całego świata pokazywały prawie godzinną transmisję ciszy - była to modlitwa Jana Pawła II podczas nawiedzenia katedry na Wawelu i grobu św. Stanisława. Było to kilkadziesiąt minut modlitewnej ciszy, której telewizja nie miała odwagi przerwać komentarzem. Sytuacja ta pokazała, że ci­ sza może istnieć nawet w mediach, a człowiek potrafi ją dostrzec, uszanować i zrozumieć”.

Przytoczone powyżej wypowiedzi zaskakują swoją dojrzałością. Sympto­ matyczne, że młodzież ze szkół ponadgimnazjalnych ma tak negatywny obraz świata mediów i popkultury. Oczywiście należy wziąć pod uwagę, że mogą to być jedynie jednostkowe głosy, ale warte odnotowania jest to, z jakim dystan­ sem młodzi ludzie odnoszą się do tej rzeczywistości, mimo że - chcąc nie chcąc - pozostają jej częścią.

Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli 135

W ielu respondentów pokusiło się o dłuższe wypowiedzi na temat aspektu ciszy Daje się zauważyć, że jest ona dla nich wartością istotną i poświęcają jej sporo refleksji. Nawet wówczas, kiedy wydaje im się, że cisza nie istnieje. Nie sposób przejść wobec tych wypowiedzi obojętnie, stąd kilka jeszcze przytoczeń:

„Cisza dla mnie bywa czymś niezwykłym, a ta niezwykłość zawsze bywa różna. N a przeżywanie ciszy wpływa wiek. Kiedy byłem dzieckiem, bałem się ciszy. Wydawało mi się, że pozostałem sam, opuszczony. Wtedy starałem się za­ kłócić ciszę, ale też bałem się ją rozbić, ponieważ wydawało mi się, że ona nie chce, żebym ja ją przerwał. Byłem więc w ślepym zaułku, kiedy spotykałem się z nią. Z każdym rokiem to uczucie strachu stopniowo zmieniało się, już mniej bałem się ciszy, nie bałem się zostawać sam. Żeby przerwać ciszę, zaczynałem się w nią wsłuchiwać. «Wsłuchiwać się w ciszę» - oksymoron, coś niemożliwe­ go. A jednak, zawsze słyszałem jakieś dźwięki, kliknięcie zegarka, świst wiatru, śpiew ptaków, szelest liści. Raz jeden usłyszałem w ciszy wycie wilka. Ale rzecz nie w tym, co słyszałem, a w tym, co działo się w mojej głowie. Cisza zaczęła mi się podobać. Zrozumiałem, że mogę w niej usłyszeć to, czego nigdy nie usły­ szałbym w codziennym hałasie. Cisza jest dla mnie wciąż czymś niezwykłym, jednocześnie czymś, co mnie przyciąga. Z jednej strony jest tajemnicą, z drugiej daje szansę usłyszeć i zobaczyć, co dzieje się wokół ciebie i w tobie, jest źródłem koncentracji i spokoju. Kiedy spotykam się z absolutną ciszą, a teraz rzadko mi się to zdarza, to czuję się najbardziej połączony z otaczającym mnie światem, a granice mojego wyobrażenia rozszerzają się”.

„Gdyby ludzie mówili tylko to, co wiedzą - wielu zamiast kłamać, musiało­ by milczeć. Milczący wykład, transmisja ciszyz obrad sejmu przyniosłyby wiele dobrego”.

„Cisza jest jedyną rzeczą na świecie, jaką człowiek nie zawładnął, a jedno­ cześnie jedną z wielu, o jakich człowiek zapomniał”.

„Cisza jest dla mnie pewnego rodzaju otchłanią, w którą wkraczam, gdy jestem sama, delektuję się nią i upajam. Jest czymś moim i tylko dla mnie. Pew­ nego rodzaju odskocznią od tego całego zgiełku i huku, a także wyrazem mojej autonomiczności. Jest dla mnie ukojeniem, w konsekwencji dającym mi spokój i poczucie bezpieczeństwa”.

„Cisza dla mnie jest czymś nieprzeniknionym, niebezpiecznym. W moim życiu nie występuje cisza, dlatego też cisza wywołuje u mnie lęk, niepokój. Według mnie cisza występuje tylko w jednym momencie, w monecie śmierci człowieka, wtedy wszystko milknie, a ludzie choć na chwilę zatrzymują się, by zastanowić się nad swoim życiem”.

„W świece natłoku informacji, mnogości banków, reklam, hałaśliwej tech­ nologii brakuje tylko jednej rzeczy - ciszy. Cisza za każdym razem jest inna: oddech, całe ciało napełnia się nim jak naczynie - po same brzegi. Wszystkie myśli biegną w tym samym kierunku”.

136 Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli

„Ciszą jest wypowiadanie zachwytu blaskiem, którym przemawiają za nas nasze oczy Jakże inna jest cisza wyrażająca zachwyt od ciszy przed burzą niosą­ cą zapowiedź lub ostrzeżenie”.

„Cisza jest jak ludzka twarz - ma swoje rysy, charakterystyczną linię pod­ bródka i nos, ma swoje spojrzenie i podobnie jak ludzka twarz nigdy nie jest bez wyrazu”.

„Cisza - to jest takie fajne uczucie pustki”.

W rozmowie z młodymi ludźmi starałam się doprecyzować, co rozumieją przez to, że cisza jest pustką. Odpowiedź, jak się wydaje, zaskoczyła ich samych. Po głębszym zastanowieniu doszli do wniosków, które sprawiły, że nie mogli już postawić znaku równości pomiędzy ciszą a pustką.

„Specyficznym elementem ciszy jest możliwość zatopienia się w niej i p o ­ grążania w rozmyślaniach. N ad samą ciszą możemy również pochylić się p o ­ przez oddanie się jej, pojawia się więc element kontemplacji, której formy rów­ nież mogą mieć wielorakie oblicze. Cisza jest kluczem do zrozumienia siebie samych, daje możliwość znalezienia odpowiedzi, ułatwia podjęcie decyzji, p o ­ zwala zrozumieć popełniony błąd”.

„N a długo przedtem, nim zaczęłam się zastanawiać nad tym, czym jest cisza, zauważyłam, że człowiek nie potrafi myśleć. W ciszy człowiek zaczyna myśleć, dlatego ludzie uciekają od ciszy, boją się jej, bo ona staje się głosem sumienia. Cisza daje spojrzenie w siebie, poznanie, zrozumienie, udowadnia, że jest prze­ ciwieństwem pustki. Cisza to niemoc wyrażenia się słowami albo to nadmiar niewyrażonych słów”.

„Cisza to zjawisko, które ma w sobie siłę zmuszającą do kontemplacji, ana­ lizy, do namysłu nad sobą. Zatem podejmuje jakiś dialog człowieka z samym sobą prowadzony wewnątrz. Dawniej rozmowa miała charakter intymności, dzisiaj większość młodych poświęca coraz większą uwagę mediom elektronicz­ nym, które najczęściej zastępują dialog z rodziną (Bądź ciszej, nie widzisz, że oglądam)”.

„Rozmowy wyrzekamy się tak samo jak ciszy, tłumaczymy się brakiem czasu, a może lenistwem, może jesteśmy płytcy, nie potrafimy już rozmawiać? Potrzebujemy ciszy, brakuje nam skupienia i inicjatywy. Wymiany poglądów, wspólnego wyciągania wniosków, tego rumieńca zaangażowania. Potrzeba chwili, w której zapadnie cisza namysłu, która będzie początkiem czegoś no­ wego. Cisza jest muzyką, kompozycją własnego wnętrza, daje możliwość roz­ budzenia wyobraźni i tworzenia, ciągłego tworzenia swojego wnętrza, czego efektem jest « ja » , konkretny człowiek”.

Przypomnieć w tym miejscu wypada, że problem zachowania ciszy w okre­ ślonych sytuacjach leży w kompetencji pedagogiki społecznej i kultury bycia. Potrzeba jest zatem wyjaśnienia jak rozumiana jest cisza w pojęciu nauczycieli szkół podstawowych.

Rozdział 6. Cisza w rozumieniu uczniów i nauczycieli 137

6 1

Cisza w rozumieniu nauczycieli szkół podstawowych, gimnazjów oraz nauczycieli